ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ - · PDF...

ΑΚΑΔΗΜΙΑ ΑΘΗΝΩΝ

j 1Μ14 AWAM+H. '. Ε& 132 2&

j ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΕΠΕΤΗΡΙΣ ΤΟΥ ΚΕΝΤΡΟΥ ΕΡΕΥΝΗΣ

ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ

12 ΑΘΗΝΑΙ 1982

ΑΝΑΤΥΠΟ

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΜΟΥΡΕΛΟΣ, Άθηναι

ΤΟ ΑΙΤΙΑΚΟ ΠΕΔΙΟ

Δεν υπάρχει άμφιβολία δτι οι εννοιες που χρησιμοποιοϋμε τόσο στηΦιλοσοφία όσο και στην 'Επιστήμη, δντας προϊόντα του ανθρώπινου νου,είναι παράλληλα και προϊόντα του πολιτισμοϋ, μια και κάθε μορφή πολι-τισμοϋ εισάγει, κατά κάποιο τρόπο, και τις δικές της εννοιει; μαζί μ' αυτεςπου έπιζοϋν μέσα από την παράδοση. Γιατί, κάθε βήμα στην αντιμετώπι-ση τόσο των φυσικών δσο και των κοινωνικών φαινομένων, άπαιτεϊ κατάλ-ληλα Όργανα για να γίνονται τα φαινόμενα αυτά, δχι μόνο αντιληπτά, αλλ ακαι να προσδιορίζονται μέ όλο ένα μεγαλύτερη σαφήνεια και ακρίβεια,χω ρις δμως να παραγνωρίζεται ή πολυμορφία τους. Και τα δργανα αύ-τα στην περιοχή της έπιστήμηξ, είναι οι έννοιεξ που χρησιμοποιοϋμε,που όδηγοϋν από την 'ίδια τους τη φύση σε μια φιλοσοφική διερεύνησητης σημασία; τουξ. Τέτοιεξ εννοιες στην εποχή μας είναι κυρίως αυτέςπου έκφράζουν, οχι τόσο μεμονωμένα γεγονότα, όσο σύνολα, δηλαδήσυστήματα χάρη στα όποια θεωρούμε τα στ οι χει α που κατέχουμε, πάντασε συνάρτηση με αλλα, με τέτοιο τρόπο, που τα συστήματα αυτά να παρου-σιάζονται σαν να. άποτελοϋν πρωταρχικέξ ένότητεξ.

"Αν πάρουμε λόγου χάρη τα Μαθηματικά, από τις κύριες θεωρίες πουδιαμορφώθηκαν από τις αρχες του περασμένου αιώνα και μετέπειτα καιαλλαξαν, μαζί με τις Μη Εύκλείδειεξ Γεωμετρίες, τη μορφή της έπιστή-μης αυτης, είναι, από τό ενα μέρος ή Θεωρία των Όμάδων του EvaristeGalois (1811-1832)1 και από το αλλο, άρκετά χρόνια αργότερα, ή Θεωρία

1. Είναι γνωστό, δτι με τό πρόβλημα, που βρισκόταν στο επίκεντρο της θεωρίαι; τουGa!ois κα! σχετιζόταν με τη λύση ορισμένου εϊδου; εξισώσεων, είχαν άσχοληθεϊ προγενέ-στερα και iiλλoι διάσημοι μαθηματικοί, δπως ό Lagrange (1736-1813), Ο Ruffini (1765-1822), ό Abe! (1802-1829), που πέθανε κι' αύτότ; πολύ νέος δπως και Ο Ga!ois. Οί λύσειςδμως που πρότεινε ό τελευταίο; είχαν ενα πολυ πιό γενικό χαρακτήρα και εισήγαγανμια καινούργια μέθοδο, που είχαν προετοιμάσει ως ένα σημεϊο όρισμένεξ έργασίεξ τουGauss (1777-1855), του οποίου ή μεγάλη προσωπικότητα δέσποζε την έποχή εκείνη.Ό Gauss ήταν από του; λίγους που κατάλαβαν, χωρiς όμω; να έκφραστοϋν τη στιγμήπου επρεπε, τή σημασία της θεωρίαξ του Galois. Δυστυχώς ή πρώϊμη μαθηματική ίδιο-φυϊα του τελευταίου παραγνωρίστηκε από κορυφαίου; μαθηματικού; της έποχήτ; του,δπως ό Poisson και άλλοι, που δεν συνέλαβαν τήν αξία της ανακοίνωση; που ειχε ύπο-

72 Γ. Ι. Μουρέλος

των Συνόλων του Georg Cantor (1845-1918)2. Και οι δυο αυτες θεωρίεςεχουν &ς βάση σύνολα και οχι μεμονωμένα στοιχεία,

Κάτι ανάλογο θα λέγαμε και για αλλες έπιστήμετ, δπως λόγου χάρηγια την Ψυχολογία, με την επιτυχία που γνώρισε ή Μορφολογική Θεωρία",για τη Γλωσσολογία, κυρίως μετά από τη δημοσίευση των μαθημάτωντου Ferdinand de. SaussUre (1857-1913). Στην περίπτωση της τελευταίας,ή εννοια της δομήε; τείνει να κατακτήσει, τελευταία, δλες σχεδόν τις πε-

βάλει στα 1831 στην 'Ακαδημία των 'Επιστημών του Παρισιοϋ με τίτλο Sur les conditionsde resolubilite des equations par radicaux καί έκφράστηκαν με δυσμένεια για τό περιε-χόμενό της. Μοναδικό, μα και περίεργο δεϊγμα της μεγαλοφυϊω; του Evariste Galoisεϊναι ακόμη και τό έξακριβωμένο γεγονόξ ότι τή νύχτα που προηγήθηκε της δολοφονι-κης μονομαχίαο, της όπσίω; ύπήρξε θϋμα - προϊόν μιας σκευωρίαξ , που το αποτέλεσμάτητ, λίγες μέρες αργότερα τό θάνατό του, τό ειχε προβλέψει - μπόρεσε να συγκεντρώ-σει, μέσα σε μια σειρά από γράμματα απευθυνόμενα στου; φίλους του που έξηγοϋσαντον τρόπο που υποχρεώθηκε να μονομαχήσει, τΙς μαθηματικέ; του Ιδέες που περιέχουντα κύρια σημεία της Θεωρίαξ των Όμάδων. 'Έτσι, σε ενα γράμμα που απευθύνει σ' ενααπό του; φίλους του, γράφει τα ακόλουθα: «Θα παρακαλέσειι; τον Jacobi η τόν Gaussνα έκφράσουν τη γνώμη τουξ, οχι για την αλήθεια μα για τη σημασία των θεωρημάτωνμου. 'Έπειτα από αυτό πιστεύω δτι θα ύπάρξουν άνθρωποι που θα βρουν κάποιο κέρδοςστό να άποκρυπτογραφήσουν τα ακατάστατα γραπτά μου». Είναι γνωστό δτι οι ιδέεςτου δεν έγιναν γνωστέ; παρά μόνο 14 χρόνια μετα τό θάνατό του, όταν δημοσιεύτηκετό σύνολο του εργου του, από τό όποιο παρελείφθηκαν ορισμένα κομμάτια που δημοσιεύ-τηκαν μόνο στα 1908 από τον Jules Tannery. Ή Θεωρία των "Ομάδων του Evariste Galois,δχι μόνο επιβλήθηκε αργότερα, άλλά επαιξε και ένα σημαντικό ρόλο ως σήμερα ακό-μη σε διάφορεξ περιοχέξ των μαθηματικών, δπως στη Γεωμετρία, στη Θεωρία των Δια-φορικών Έξισώσεων και σε άλλα κεφάλαια των Μαθηματικών, Ή ανάγνωση των έπι-στολών που εγραψε την προτεραία της μονομαχίας του, τα κείμενα των όποιων συμβου-λευτήκαμε στην 'Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας, είναι κάτι τό συγκλονιστικό απόκάθε πλευρά. Κοντά στα άλλα βάζει και τό ερώτημα: Πώτ; είναι δυνατό σε μια τέτοιαστιγμή να συγκεντρώσει τη σκέψη του γύρω από τίι; μαθηματικέ; του Ιδέες; 'Ερώτημαστό όποιο μόνο ή παραδοχή μιας μεγαλοφυϊατ, που ξεπερνά τα ανθρώπινα μέτρα, μπο-ρεϊ να δώσει κάποια απάντηση.

2. Περίεργη είναι και ή περίπτωση του Georg Cantor, που ενω εχει προσβληθεί απόψυχική ασθένεια, που τα. πρώτα συμπτώματά της παρουσιάζονται γύρω στα 1884, ανα-πτύσσει τις θεωρίες του στα διαστήματα που μεσολαβοϋν ανάμεσα στί; κρίσειι; τηςάρρώστια; του. 'Έτσι, οι έργασίε ; του έπάνω στη Θεωρία των Συνόλων, που αρχίζουνστα 1873 - οι προγενέστερε; έργασίε.; του καί Ιδιαίτερα αύτέξ που άφιερώνει στα 1867στη θεωρία των άριθμών δεν δείχνουν τη μελλοντική κατεύθυνση των έρευνών του -βρίσκουν τό κορύφωμά του; στα 1879, όπότε κάνει τΙς κύριες άνακαλύψειι; του, και συ-νεχίζονται με κείμενα που παρουσιάζονται διαδοχικά στα 1895 και 1897, δηλαδή τηνέποχή της άρρώστιαξ του.

3. 'Εκτότ από τις γνωστέ; μελέτει; των πρωτεργατών της Μορφολογικήτ Ψυχο-~ς, σπω ς o)3Jm,.nfels (1859-1932), ό 'Λ{ert.!l~1880-1943), δ"ΚQ.ffkaΠ88&:OO),

-~'-~(1887-1967), που πολλές είναι μεταφρασμένες στϋ; κύριε; ευρωπαϊκέ; γλώσσεξκατ τη μελέτη του Γάλλου ψυχολόγου PaLJ!GuiIJanme (1878-1962), μια αξιόλογη μελέτη

_ ...--,~~"-"--"-~---~ -~~----_...~-----~_.~_..-----

Μουρέλος

- θεωρίες

γου χάρηΘεωρία",αθημάτων.λευταίαξ,ιν τίς πε-

conditionsΊ. τό περιε-iste Galoisδολοφονι-

στοτέλεσμάσυγκεντρώ-έξηγοϋσαν

) περιέχουνύνει σ' ένατον Gaussεωρημάτωνοιο κέρδοςτι οί ίδέε;μοσιεύτηκε) δημοσιεύ-iste Galois,Ίμερα &ΚΟ-α των Δια-'η των έπι-»ν συμβου-.στικό απόμια τέτοια; 'Ερώτημαιέτρα, μπο-

βληθεϊ από1884, αν α-:ρίσεις τηςι) αρχίζουν.ι στα 1867νων του -ου, και συ-ηλαδή την

;ης Ψυχο-[886-1941),ς γλώσσετ;,γη μελέτη

Τό αΙτιακό πεδίο 73

ρισχες της έπιστήμηξ αυτης4. Για την Κοινωνιολογία, με τη χρησιμο-ποίηση του δρου του «Συνολικοϋ κοινωνικοϋ φαινομένου» (Ρίιεαοπιέτιο

σε έn~Ί.:'.~ΔΥ-λώ~σα~!::.~2l~<f'.~lli~χολο~~υ Καθηγητή ΓιάννΊL~τη,έξαντλημένη από χρόνια και που μόνο στίς μεγάλες βιβλιοθήκει; μπορεί να τη βρει κα-

~----νείς."'Η-;-C~απΞΨ~;ην··Ξποία;τηΡ[ζεταΓιrθεα;ΡΓcϊiWτη, ειναΓδτtQι'μορφ'fς-:Τ&ν (LVn-'Κείμενων δπως τα αντιλαμβανόμαστε στο φυσικό κόσμο, επιβάλλονται από μιας άρχήτ;στη συνθετική τους ένότητα καί δεν είναι τό προϊόν μιώ; μεταγενέστερη; οργάνωση;Tδ5vστOϊΧεΤωVΠδΊJΤiς--;i;?ι;τελουν. Οί ΚΙΙΡ19τεροι νόμοι που διέπουν τίς μορφέι; είναι:1) 'Ο νόμος της πρo~x.()υι::rαςμoρφ~ς.- Με αλλ~ }:όγια;στΊΊ" πα:12-g:rΙιρηcnιενός αντι~?ι-.Hfvou, ύπάρχει3a~2JlIΙX,~? §::ιJ3ά.~~εtαι!,:(ΧiΖ:.?υ Ζ:ι:>()έχει<l1t~ δ~~~ααλλι:t.,,2) Ό νό-μος tfj'!;; διάκρισΏς (του διαχωρισμού), σύμφωνα μέ τον οπdto, σέ μιά περιοχή όρισμένεξένότητεξ συνθέτουν αυτόματα ενα'σύνολο: α) ανάλογα με την απόσταση των στοιχείων,β) με την ομοιότητα ανάμεσα στα στοιχεϊα, γ) με 1.'1'1νκοινή κα-Γε6θύΎσητων σΤQ!Xείων.3) 'Ο νόμος-της Kαλ'iΊς μορφήξ, σύμφωνα με τον ό;oι~-' Ίϊ Ί.ιcΨ';Τ; που επιβάλλεται και

"""που προέχει από όλες τiς αλλές είναι ή~λ~τερη. Και καλύτερη μορφη εΙναι αυ~oυ_παρουσιάζει μεγαλύτερη ενότητα, είναι Τι,.πιό-άπλη καΙ Τι πιό τακτοποι EVll, δηλαδήή Kαλ~λιγότερo πολύπλοκη καί η πιο συμμετρική. 4) ί νόμo~που δ~έπoυν τις σχέσως της1ιοfU!Ujς με τό βάθος. Έτσι, σε μια περιοχη που άποτελεϊταιαπό διαφορετικά στοιχεία, ξεχωρίζει σαν μοΡφη α) αϋτο που εχει πιό καθορισμένο περί-γραμμα, β) αοτό, που ενω είναΙ διαρθρωμένο, παρουσιάζει μεγαλύτερη ποικιλία από τόβάθος που είναι πιό όμοιογενέι; καί ένιαϊο, γ) αυτό που παρουσιάζεται σαν να περιβάλλε-ται από τό βάθοξ, δ) αυτό που φαίνεται σαν να εχει μια συμμετρική δομή, σε αντίθεσημέ τό βάθος που έμφανίζεται σαν ασύμμετρο καί χωρίς δρια, ε) αυτό που ανταποκρίνεταισε προνομιοϋχει; κατευθύνσειι; στό χώρο καί τέτοιες είναι 11 οριζόντια καί ή κάθετη.

______~ νόμος τ.:!1ςμετάΘεσης. Μια μορφή μπορ ει πάντα να μετατεθεί σε μιαν αλλη ανάλο-γη, δπως συμβαίνει λόγου χάρη με μια μελωδία, όπου μποροϋμε να αλλάξουμε δλες τίςνότες και να τη μεταφέρουμε σε μιανάλλη κλίμακα χωρίι; τό μουσικό μοτίβο να αλλάξει.Ή μελωδία παραμένει Τι ϊδια. Τοϋτο σημαίνει δη αυτό που προέχει είναι ή σχέση πουέχουν μεταξύ του; τα στοιχεία που την άποτελοϋν και δχι τα έπ] μέρους στοιχεϊα που μπο-ρουν να αλλάξουν. Οί άντικειμενικέτ αυτες διαπιστώσειτ, που πηγάζουν από τη μορφο-λογική ψυχολογία, μας δείχνουν ότι αυτό που εΊναι πρωταρχίκό εΊναι τό σύνολο ~ai δχι

~Cι_ επιμέρο..t2..στοι~Ια. Ή δομη του συνό~"gtJ..τ.ου αποτελει ενα πραγματικό πεδίο g-tΞQ~9.lo μπ?ρουν να λάβουνχώρα διάφοροι μετασχηματιιztt0ί. ·Ολα cl!.τα είναι πολύ κατα-

Ι(τοπιστικά για τό θέμα μω; γιατΙ. βγαίνουν από άντικειμενικέι; διαπιστώσεις, Μας άνοί-'j(OιJv τό δJ22μο για μια φιλοσοφία του πεδίου καί των αιτιακων δεσμών που ενυπά~,~ --=

4. 'Αναφέρουμε μερικέτ μόνο από τΙς πιο γνωστέξ Σχ.ολέ.; που χρησιμοποίησαν τηνέννοια της δομήξ καί διαμόρφωσαν τη σημερινή Δομική Γλωσσολογία, δπως τη Σχολήτης Πράγα; με τον Trubetzkoj, από την οποία προέρχεται και ο Jakobson, που ανήκεισήμερα στην αμερικανική Σχολή, τη Σχολή της Κοπεγχάγης με τόν Hjelmslev, τΙς άμερι-κανικέ; Σχολέτμέ τι; ποικίλες κατευθύνσειτ, με τόν Bloomfield τον Chomsky, τόν ϊδιοτον Jakobsorι καί ιδιαίτερα για την ερμηνεία της λογοτεχνίας, τον Riffaterre. Στη Γαλ-λία, παλαιότερα ένα πολύ σημαντικό γλωσσολόγο, τόν GuilIanme και πιό πρόσφατα,του; Benveniste, Martinet και τόσου; αλλους. Πιό ειδικά για τη λογοτεχνία, ο RolandΒaΓthes εχει παίξει ένα πολυ σημαντικό ρόλο. Περιοριζόμαστε στα λίγα αύτά ονόματα,ένω είναι πολυάριθμοι, στα χρόνια μας, οί εκπρόσωποι της δομική; Σχολή«.


social total) από τόν Γάλλο 'Εθνολόγο Marcel Mauss (1872-1950)5. Πε-ριττό να τονίσουμε, στο σημεϊο αυτό, την τεράστια επίδραση που άσκη-σαν και άσκοϋν στην περιοχή της Έθνολογίας οί έργασίεξ της Δομικήξ'Ανθρωπολογίας του C1aude Levi-Strauss, στί; όποϊεξ ή εννοια της δομή;κατέχει μια πρωτεύουσα θέση.

'Έτσι, στην Καρτεσιανή μέθοδο τΊις άνάλυσηξ, που έδωσε τόσο πλού-σιους καρπού; στην επιστήμη και που ποτέ δεν επαυσε να έκφράζει τηνουσία του όρθολογισμοϋ.ι-μέθοδο που ξεκινά από τα στοιχεία για να συν-θέσει τό δλο, ετσι ώστε να αναγάγει τό σύνθετο στό άπλό, χωρίζοντάς τοσε έπ] μέρους στοιχεϊα, για να κατασκευάσει ξανά με ορθολογικό τρόπο

. τό σύνθετο από τα στοιχεία αύτά=-, που συλλαμβάνει κατά κάποιο τρόποι-.-τόν κόσμο σαν μια μηχανή της όποίαξ Ο νοϋ; γνωρίζει τις σχέσειξ που

εχουν τα διάφορα εξαρτήματα μεταξύ τους, καθώ; και τόν τρόπο της λει-τουργίας τους, έρχεται να άντιπαραταχθεϊ μια αλλη μέθοδος, διαφορετικήξθα λέγαμε μορφήξ. Αύτή δεν ξεκινά από την ανάλυση σε στοιχεϊα για νασυνθέσει κατόπι με αύτά τό δλο, μα αντιμετωπίζει άπό μιας αΡΧΙ1ς τό σύν-θετο σαν σύνολο, γιατί Θεωρεί δτι τό δλο είναι κάτι περισσότερο από ταστοιχεία που τό άποτελοϋν και εχει τη δική του υπόσταση. Μας καλεϊδηλαδή να το αντιμετωπίζουμε σ!lν δΩγανικο δλο και οχι σαν άπλό αθροι- ι J . >σμα έπ] μέρους στοιχείων. L-. ιu" e'("Iι..~.ι- \ \Io\.~ {νx..:ιYΌ~J.j ~e.) +~t fS(j \λ> ι;,r

Είναι πολύ <Ωυ 'τέτοιου ει "wεις, που έδειξαν την αξίακαι τη λειτουργικότητά τους, να επιβάλλουν μια κάποια αναθεώρηση όρι-

~ εννοιων που επαιξαν ενα πρωταρχικό ρόλο S)"Tij .Q?ιλοσοφiα Ί(~.~ Μια τέτοια έννοια είναι άναμφισβήτητα ή έννοια της αίτιό-

--~τητας, που κι αυτή, δπως και πολλες αλλες εννοιες, χρειάζεται μια ρι-

~αναθεώρηση.Είναι γνωστό δτι 11 εννοια τούτη εχει μια μακραίωνη Ιστορία, κυρίως

μετά από την διατύπωση από τον 'Αριστοτέλη της θεωρίας των τεσσά-ρων αιτίων, που τοποθετώντας την αιτιότητα ανάμεσα στί; Πρωτεξ 'Αρχές,της δίνει μιαν όντολογική υπόσταση. Ή θεωρία αυτή, που είναι ή πιόπλατειά και ολοκληρωμένη μορφή με την οποία παρουσιάζεται ή εννοια,περιλαμβάνει και τ1Ί σκοπιμότητα που έκφράζεται σαν τελικό αίτιο.

,τ-

5. Είναι γνωστό πόσο ουσιαστική θέση εχουν δώσει στην έννοια αϋτή μεγάλοι σύγ-χρονοι κοινωνιολόγοι δπως ό Georges Gurvitch (1849-1965). Άνάλογετ; άπόψευ; βρίσκου-με και στόν Εαιίίο Durkheiil1 (1858-1917) με την τόσο σημαντική για την Κοινωνιολογίαπεποίθηση της ϋπαρξηι; μιας «Συλλογική; Συνείδηση ;» (Conscience Co]]ective), που ένωπερικλείνει δλες τις άτομικέι; συνειδήσεις που απαρτίζουν μια όμάδα η μια κοινωνία,είναι κάτι περισσότερο από τό άπλό άθροισμά τους, γιατί άποτελεϊ μιαν αδιάσπαστηκοινωνική πραγματικότητα που λειτουργεϊ αυτεπάγγελτα κα! π{φα άπό τις άτομικέξσυνειδήσεις.

Μουρέλος

50γ. l1ε-ου ασκη-ΔομικήξΊς δομή;

το πλού-άζει τηννα συν-ιντά; το:, τρόποο τρόπο'εις που~ης λει-ρετι.κήι;t για νατο σύν-από τα

καλεϊ

ete\~~~-ι1.λ IIt>ν αξία'11 όρι-Γα'Κ~αίτιο--,,-,-""ια ρι-

υρίωςεσσά-φχές,Γι πιο'νοια,

l σύγ-σκου-λογία'; ένώ:

ωνία,αστη'"ιιΚ'ές

ΤΟ αίτιακό πεδίο 75

'Ωστόσο τα τέσσερα αίτια στα όποια άναφέρεται ό 'Αριστοτέλης, τομορφικό, το ύλικό, το ποιητικσ καί τOΤ:~~lKό,.μετα από τη διαμόρφωσητηςvεc\)τερης φυσική; από τό Γαλιλαια'δ5'64-1642) και τόν Descartes (1596-1650), περιορίστηκαν σε ένα. Σ' αυτό που ό άρχαϊο; φιλόσοφο ς ονομάζει«αΡΧΙ1 της μεταβολή; ή πρώτη», δηλαδή τό ποιητικό αϊτιο. Αυτό, σύμ-φωνα με τό μηχανιστικό ορθολογισμό τοϋ Descartes, εγκειται στη σειράτων μεταβολών που ϋφίσταται ενα φαινόμενο μέσα από την κίνηση, μιακαι σλα τα φυσικά φαινόμενα μποροϋν να έρμηνευθοϋν, κατά την άποψήτου, με βάση τις εννοιες της κίνησηξ και του χώρου, που είναι άρκετέξγια να γίνουν κατανοητά από το νοϋ".

Ή κατοπινή αντίθεση του Νεύτωνα (1642-1727) στην ανάγκη ναερμηνεύονται τά 'φαινόμενα και ό περιορισμό; της ερευνας, δταν πρόκει-ται για τη φύση, μo~άχα στην πεΩΙY~WΡή Τ..!lυς...:!fat στη διατύπωση τωνν~M.())ν που τα διέπουν", άπό το ενα μέρος, και 11 κριτική της εννοιας τη~

~ι{~ Jio(I~/'" ~\~"'~ 4h"'I~"~ 'ΊΟ,", Ι'l~"\&Cd!ft-~ ~ () f1 ι Q<-< Ι lνV \ "(. ο ~

6, Γι α νά καταλάβουμε τη μηχανιστική αντίληψη του Descartes, φτάνει να πάρουμεγια παράδειγμα ένα ρολόϊ. Μπορούμε να λύσουμε ενα ρολόϊ στα εξαρτήματά του καικατόπι να τό ξανασυναρμολογήσουμε, βάζοντας τό κάθε εξάρτημα στή σωστή του θέση.Με τις σχέσεις που έχουν μεταξύ τους οι διάφοροι τροχοί όταν γυρίζουν καταλαβαίνουμετή λειτουργία του. Κάτι άνάλογο συμβαίνει και με τον κόσμο. Μπορούμε να κατανοήσουμεκαί να έρμηνεύσουμε τη λειτουργία του μέσα από τό συνδυασμό των κινήσεων της ύληςπου τόν άποτελεϊ. Ή αιτιότητα έδω ταυτίζεται με την κίνηση.

7. Στό σχόλιο που συνοδεύει τη δεύτερη εκδοση της 8ης Μαϊου 1686 του περίφημουέργου τοϋ Νεύτωνα,ΡΙιίlΟSΟΡhίαe nαturαlis principiα mαthemαticα, στό όποίο εκθέτει τηθεωρία τουτηςπαγκόσμιας ελξης, ό μεγάλοςφυσικόΞ διαtυπώνειτηΥ(t1τοψη δτι.δέν~άνι;.ι}:Ι1ΙQθtsn;ιςέ"άνω.στα αϊτια που π'ροκαχουν τά .'.φα{νόμεγαπου' μiλετα, ηι:πΙqΤΙ§}Ί:

.,iO;~ ανάγεταισ-τήν άναζήτηση αιτίων, αποτελεί 6πόθ~CJ.1J,καί οί ϋποθέσειξ; όποιουδή-'Π:CJτε'εΊδ'δυςκgJiiν είναι, δε\ι§χουν'eέCJη στην έπιστήμη: «"Εχω εξηγήσει, γράφει στό σχό-

λιο α:tτό;'&ς τώρα τα ουράνια φαινόμενα καί αύτά που άναφέρονται στη θάλασσα (έννοεϊτις παλίρροιες) με τη δύναμη τή; ~ς, α!:λα σε κα"ένα σημεϊο δεν &ναφέρθηκ:α στόαιτιο που προκαλεί τη~)), Και προσθέτει: «~ώρα να συναγά-γω~α τ~ των ιδιοτήτων που εχει tι ~Δξ~Ι δεν φαντάζομαι όποιου-

Α.!) δήποτε εί~ς 6ποθέΟΈις, Γιατί κάθε τι που δεν συνάγεται άπό τα 'ίδια τα φαινόμενα εϊ-\3- ναι ύπόθεση, κα! οί ϋποθέσειτ, είτε είναι μεταφυσικέτ, είτε φυσικές, εϊτε μηχανιστικέτ,

εϊτε άναφέρονται σέμυστικέξ ίδιότητεξ, δεν πρέπει να γίνονται άποδεκτέι; άπό την έμπει-ρική φιλοσοφία. Στη φιλοσοφία αύτή οί ϋποθέσει; συνάγονται απ' ευθεία; από τα φαινό-μενα και γενικεύονται με την επαγωγή». Βέβαια τό κείμενο του Νεύτωνα στο σημεϊο αυτόείναι πολϋ καθαρό για να άμφισβητήσει κανεϋ; την άρνητική στάση του απέναντι στα;

--υποθέσεις.'ΓΊ& δ,τι όμωτ; εχει σχέση με την 'ίδια τήν αίτιότητα, οί έπιφυλάξευ; του δεννομίζουμε δτι άναφέρονται τόσο στην ίδια τήνέννοια, όσο στον τρόπο με τόν όποιο τηνχρησιμοποιοϋσαν οί σύγχρονοί του, τρόπος που δεν ήταν έπιστημονικόξ. Αυτό που ηθε-λε κυρίως να καταδικάσει με την κριτική του, ήταν η χρησιμοποίηση της αΙτιότητας σανa ΡriΟΓi έρμηνευτικήι; εννοιω; με μεταφυσικέ ; προεκτάσειτ. Γιατί φτάνει να ανοίξει


αίτιότηταξ άπό τΟν!Ι.JJαιe (1711-1776) άπό το αλλο, κλόνισαν το βάθροστο όποϊο είχ» τοποθετηθεί ή αίτιακή εξήγηση.

'Έπειτα από την κρίση αύτή που γνώρισε ή αιτιότητα, 11 πιό οϋσια-στική προσπάθεια να έδραιωθεϊ και πάλι ή έννοτα και να πάρει τη θέση τηςστην επιστήμη, χωρί; δμως να δοθεϊ τούτη τη φορά στήν αιτιότητα έναόντολογικό νόημα, εγινε άπό τον Κάντ (1724-1804). "Οπωξ είναι γνωστό,ό Κάντ θεωρεί την αιτιότητα σαν μια κατηγορία του νου, δηλαδή σαν μιαa priori εννοια και την κατατάσσει ανάμεσα στϋ; δυό αλλες κατηγορίεξτης σχέσης, τη σχέση ούσίαξ και συμβεβηκότος και τη σχέση άμοιβαιό-τητας. την θεωρεί σαν άδιάρρηκτα δεμένη με την επιστήμη, μια και όδεσμόξ αιτίου και άποτελέσματο; μας επιτρέπει να κατανοούμε την πο-ρεία των φαινομένων μέσα στο χρόνο.

Λίγα χρόνια αργότερα, όΑuguste Comte (1798-1857) μέσα από αυτόπου ονομάζει «Θετική φιλοσοφiα);,~πC;τι;;μένος από τις ίδέεξ των "Εγκυκλο-παιδιστών, στους; όποίους ή επίδραση της νευτωνική; φυσικήξ έπαιξε έναάναμφισβήτητο ρόλο, μα κυρίως για λόγους που θεωρεί ίστορικούξ, αντι-τίθεται στην αναζήτηση των αιτίων για την έρμηνεία των φαινομένων και

~ξοστρακίζεΙΞiιΥ.2:ΙΤΙCtlS·l'ι~ξήγΨΣηαπό την ε1tιg:rήμη. 'Υποστηρίζει ΟΤΙ

αδτηπρέΠεΓ~α περιορίζεται άποκλειστικά στην αναζήτηση των νόμωνπου διέπουν τα φαινόμενα", " ... ".~.

κανεiς τα έπιστημονικά βιβλία της εποχης έκείνη ; για να διαπιστώσει πόσο σημαντικόρόλο παίζουν οι μεταφυσικέ; έρμηνεϊετ; και πόσο ανεξέλεγκτη χρήση γινόταν της έννοιαξτης αίτιότηταξ για να προβάλλονται κάθε εϊδου; ύποθέσεις. Αυτό που είναι όμω; αξιο-περίεργο είναι ότι και ό ίδιος ό Νεύτων χρ~ιει πολλέξ φορέξ στα ΡΓίπcίρ ία τόν όροαίτιο. "Βτσι στό Πρώτο Μέρος :;;;Ο-βιβλίου, Κεφ. νπι, στό σχόλιο που συνοδεύει τ~

--ιsρϊσμό γράφει: «τα αι:wι που κάνουν να διαφέρουν οι άληθινέ«; κινήσει; από τις σχε-τικέσ, είναι οΙ δυνάμεις που επιδρουν επάνω στα σώματα γιά να προκαλέσουν τϋ; κινήσειξτουρ). Και ακόμη, από κάποια ειρωνεία των πραγμάτων, ενω φαίνεται δη καταδικάζεικάθε αίτιώδη προέκταση με μεταφυσική απόχρωση από τη θεωρία της παγκόσμιαξ έλξητ; ,δεν διστάζει να κάνει ό ϊδιω; μεταφυσική όταν παρουσιάζει τό χώρο και τό χρόνο όπουσυντελοϋνται τα φυσικά φαινόμενα που μελετά, σαν τα δυο αισθητήρια τοϋ Θεοϋ.

8. Στό βιβλίο του Λόγος για τα θετικα πνευμα, στό όποιο παρουσιάζει περιληπτικάτiς κύριεξ ίδέε; της φιλοσοφίαξ του μιλώντας για την επανάσταση που έφερε στόν τρόποτου σκέπτεσθαι ή «Θετική φιλοσοφία», γράφει τα ακόλουθα: «Με μια λέξη ή βασικήάλλαγή που χαρακτηρίζει την τέλεια ανάπτυξη που πήρε ή νόηση τοϋ ανθρώπου βρίσκε-ται ούσιαστικά στό ότι ή αναζήτηση των άσύλληπτων αιτίων που παράγουν τα φαινόμε-να εχει άντικαταστοθεϊ από την αναζήτηση τω. νόμων που τα διέπουν, δηλαδή τω. στα-θερών σχέσεων που τα συνδέουν μεταξύ τους. Είτε πρόκειται για τα πιο σημαντικά, εϊτεγια τα πιό ασήμαντα γεγονότα, για τή βαρύτητα η για τη σύγκρουση των σωμάτων, για τήδιάνοια η για την ηθική, δεν μπορούμε στην πραγματικότητα να γνωρίσουμε παρά μόνο .τϋ; διάφορες σχέσεις που ύπάρχουι μεταξύ τους, ποτέ δμως τό μυστήριο τήτ; παραγωγήι;του;». (Discours SLlI' l'esprit positif, Ρετίε 1898, σελ. 13).

Γ'Ι

Ιουρέλος ΤΟ αίτιακό πεδίο 77

βάθρο Νομίζουμε ότι οι άπόψει; του θετικισμού, για δ.τι εχει σχέση με τήναιτιότητα, που άσκησαν τόσο σημαντική επίδραση στην επιστήμη του190υ αιώνα και που ως σήμερα ακόμη επηρεάζουν, κυρίως μέσα από τό νεο-θετικισμό, μια μεγάλη σειρά επιστημόνων, εχουν περισσότερο φαινομενι-κό παρά ουσιαστικό χαρακτήρα. Ό 'ίδιος ο--Δ::ιg~~Ε~ςOlnte δικαιολογεϊτϋ; .απόψεις του, λέγοντας δτι .Ώαναζήτηση_τφγ .αίτίων που προκαλούν ταφ(j.Ι~6μ~~ν~·α~~γ~τ(n σε μια ίσΤOΡΙKη~περ{;δo της πορείας του ανθρώπινουπνεύματοξ, ξεr:ερασμένη από την επιστήμη, στό θεολογικό και το μετα-φυσικό στάδιο, δπου Ο άνθρωπο; άναφέρεται σε ύπερβατικέι; δυνάμεις 11σε ιδεατέ; ούσίεξ, που θεωρεί σαν αίτια για να έξηγεϊ τα φαινόμενα, άντίνα περιορίζεται άποκλειστικά στην αναζήτηση των νόμων που τα διέπουν,χωρίξ να ένδιαφέρεται για τις «άπώτερεξ αίτίεφ (causes ultimes), που ταπροκαλοϋν.

Βέβαια 11 αναζήτηση των απώτερων αιτιων βρίσκεται εξω από τήνπεριοχή τηςε~ιστήμης, και θα ελεγα, ότι ξεπερνά τϋ; γνωστικέ; δυνα-τότητες~oυ α'νΘρωπου. Ό έπιστήμοναξ δμως, γι~ να στηρίξει ένα νόμο,υποχρεώνεται από τα ίδια-τιi~'π-ρ(iγμιiτΊϊ ν<Χαν;φερθει σε συγκεκριμέναα'ίτια. Τί αλλο κάνει δ ϊδιο-; Ο Auguste COlnte από τό να έπικαλεϊταιΙστορικά αίτια για να εξηγήσει του; τρόπους με του; όποιου; το αν-θρώπινο πνεύμα επεχείρησε διαδοχικά να έρμηνεύσει τον κόσμο; ΤΟθεολογικό και το μεταφυσικό στάδιο δεν σημαίνουν τίποτε αλλο στηφιλοσοφία του πατέρα του θετικισμού, από το δτι και δ ίδιος χρήσιμο-ποιεϊ την αίτιακή εξήγηση για να δείξει για ποιο λόγο οι άνθρωποι προσ-

. πάθησαν να ερμηνεύσουν κατά εν αν ορισμένο τρόπο τα φαινόμενα. Νο-μίζουμε, δτι στο πνεϋμα του Anguste Comte, δπωι; αλλωστε και στο πνεϋ-μα του Νεύτωνα, δ~ν γίνεται ενας καΘαρος διαχωρισμόξ ανάμε(jα στημεταφυσική και τη φυσικΑ αιτιότητα. Αύτό φαίνεται καθαρα μέσα από

'\ τo~~p6;:;:o'με τον όποιο ό κατ<έξοχήν όπαδόξ του θετικισμοϋ John StuartΜί]! (1806-1873), που διετύπωσε συστηματικά στη Λογική του του; κα-νόνεξ της έπιστημονικήτ; μεθόδου, προσδιορίζει την αιτιότητα. Ό ]'yfil1ονομάζει αίηο «το σύνολο των παραγόντων που προηγοϋνται από ένα φαι-νόμενο καΓπου 1'1 παρουσία τους είναι απαραίτητη για να έμφανιστεϊ τοφαινόμενου".

ούσια-.ση της[τα ένα-νωστό,τάν μιαιγορίεςοιβαιό-

και ο:ην πο-

ό αυτόκύκλο-ιξε ενα;, άντι-'ων καιίζει δτινόμων

[μαντικόεννοιας

:ος άξιο-τόν όροιτ~τις σχε-

"ανήσευ; Ιτδικάζει;ελξης,\10 όπου)υ.ληπτικά

ν τρόποβασικήβρίσκε-αινόμε-1\\ στα-κά, εϊτε, γιά τήιά μόνοαγωγης

9. Δεν είναι άσκοπο να σημειώσουμε δτι παρ α τό γεγονός δτι ό Mill είναι όπαδόττου θετικισμοϋ, είναι ταυτόχρονα έπηρεασμένοτ και από τόν David Ηιυυο που δίνει στηναϊτιακή εξήγηση μι<'ι.ψυχολργικΤ] έρμηνεία θεωρώντω; την σαν μια μορφή της συνειρμι-κ:ης σκέψηξ , κοντά στι'ι,δύο άλλα εϊδη συνειρμού που διέπονται από του; ψυχολογικού;νόμου; Τ"ΓΥς όμοιότηται; και της συνάφεια; στό χώρο και το χρόνο. Παρ' δλα αυτά, με τον

μ uw..( ι γη"ι Ιο.:; cvvAef .•.-;;°r\~,,,,,to..0..\ \ Ι.,; \'" \0..'lJt.}~hJ. ,J. X.Jre> (',κιΟνο


"Αν μέσα άπό τον όρισμό αυτό, τό αίτιο παύει να εχει το χαρακτήραένό; στοιχείου που προκαλεί ένα φαινόμενο, ένεργώνταο, κατά κάποιοτρόπο, σαν ένω; μικρό; θεό; που θα δημιουργοϋσε τα πλάσματά του, ησαν μια ουσία που θα βρισκόταν στην άπαρχή ένό; φαινομένου, δπως συμ-βαίνει στην περίπτωση του 'Αριστοτέλη, δεν νομίζουμε δτι από την πλευ-ρά που αντιμετωπίζουμε το θέμα μας, δηλαδή από την πλευρά της φυσι-κης αίτιότηταξ, τό γεγονός αυτό θα μας υποχρέωνε να απαλείψουμε απότην έπιστημονική ερευνα την άναφορά σε αίτια, άκολουθώνταξ κατά

,γράμμα τις άπαιτήσεκ; του Auguste Comte. Στο σημείο αυτό Τι διατύπωσητου Mill είναι αρκετή για να μας πείσει δτι είναι θεμιτό να χρησιμοποιοϋ-με την εννοια της αίτιότηταξ, δταν την αντιμετωπίζουμε σαν τη σειράτων παραγόντων εκείνων που ή παρουσία τους, φανερή Τι όχι, και Τι ενέργειάτους, έξηγοϋν την έμφάνιση 11 την πορεία ένός φαινομένου, εστω και ανπρόκειται για την άναφορά σε ένα νόμο.

'Έτσι, περιορισμένη στην έπιστημονική σημασία της, Τι εννοια τηςαιτιότητα; δεν έπαυσε να καθοδηγεί την έρευνα και δταν ακόμη πρόκει-ται για την αναζήτηση των φυσικών νόμων. Αυτό δμως που πρέπει ναεπισημάνουμε, είναι δτι 2λδλες τις περιπτώσει; που}ρησιμοποιείταιΤι .. α~τιακηεsilΎη(jη, Τι έρμηνεία πεΡιοΡiζεται στην άναφορά σε.'μειiδνω~μ'έvci"αΥτίf'i; θε~ρoύμενα το καθένα χωριστά, εστωκαί αν ειναι πολλά:"Α-

""~τ(l5τι σέϋλε; αϋτέ; τις περιπτώσειξ, εχουμε να κάνουμε με μια γραμ-μική αιτιότητα, προϊόν μιας άνάλυσηξ, χάρη στην όποία αντιμετωπίζουμετα αίτια στη διαδοχική σειρά τους, έστω και αν τα θεωρούμε στο άθροι-σμά τους Τι ακόμη σε παράλληλες άλληλουχίεξ.

'.!;f δική μας προσπάθεια εγκειται στο ν~_δείξoυμε δτι Tι.~α ~ςαΙΌQ.τητας εχει νόημα, οχι μόνο δταν πρόκειται για την αναζήτηση των;εμoν~~ένων παραγόντων που το αθροισμά τους προσδιορίζει την παρου-σία ένόι; φαινομένου, άλλό; ακόμη, δτι είναι δυνατό να τη χρησιμοποιή-σουμε σαν μια έννοια ολοκληρωτική, δπου οί διάφοροι παράγοντες δενδιαχωρίζονται ό ενας από τον αλλο, αλλα άποτελοϋν ενα πολυσύνθετο καιαδιαίρετο Όλο που διέπει με την παρουσία του την πορεία των φαινομένων.

[

' Με αλλα λόγια, στη λεγόμενη γραμμική αιτιότητα, είναι δυνατό να άντι-παραθέσουμε, είσάγονταξ την εννοια του αίτιακοϋ πεδίου, μια συνθετικήαιτιότητα, με βάση την όποία δεν αντιμετωπίζουμε τα αίτια χωριστά, αλλατα εντάσσουμε, από μιας αρχης, σε ένα λειτουργικό σύνολο. Βέβαια και

προσδιορισμό που δίνει στην αιτιότητα, φαίνεται να ξεφεύγει από τον ψυχολογισμό τουHume και να δίνει μιαν άντικειμενική ύπόσταση στην παρουσία του συνόλου των πα-ραγόντων που άποκαλεϊ αΙΤΊο.

ι10υρέλοςΤΟ αίτιακό πεδίο

79

οακτήρακάποιο

ί του, 11;ως συμ-)ν πλευ-Ίς φυσι-υμε απόας κατάττύπωσηιοποιοϋ-η σειράενέργειά) και αν

οί δυό αύτέτ; μορφέξ Τ11ςαίτιότηταξ είναι χρήσιμες για την ερευνα, ή κάθεΙJ,ιαομως πρoϋπσθέτειμι~ διαφορετική αντίληψη των σχέσεων που μπο-P2~~Y<~.~XQIj~Y.-τα"~~ινόμεναμ~ταξύ του.ς.r Σ;ι!LΎQ.(χΗμ~κl'ιι.χΙτιόΊητα για τον προσδιορισμό των αιτίων έπιχειροϋμε,με βά.2:~2ΕΡ§ll.g,νάλΏ9'ης, ν9.Υ~ώq~με όρισμένους παράγοντεςπου θεωρούμε σαν αίτια, Ή πράξη αυτή, που δεν είναι παρά μια έφαρμο-γη της μεθόδου του καρτεσιανοϋ όρθολογισμοϋ, σημαίνει δτι ό τρόποςμε τον όποιο ό νοϋ; αντιμετωπίζει την πραγματικότητα, εγκειται στη διά-σπαση αυτης της πραγματικότητας και στην αναγωγή της σε πρωταρχικάστοιχεία. Κατόπι την αναπλάθουμε νοητικά με τέτοιο τρόπο, ώστε αυτόπου προηγείται να φαίνεται σαν να είναι τό αίτιο αύτοϋ που άκολουθεϊ.ΣΤΙ1ν ανάπτυξη δμως αυτης της διαδικασίας, δταν πρόκειται για τη φυ-σΙΚΙ1 πραγματικότητα, οί δυσκολίες μας άντί να λιγοστεύουν αυξάνουν.Γιατί κανένα απολύτως γεγονός μέσα στον κόσμο δεν έξαρτάται από μεμο-νωμένα c&cια. Σε τελευταία ανάλυση δλα .έξαρτωνται από δλα, Για να πα-ρ-;καμψουμε αύτή τη δυσκολία, λέμε δτι ή επιρροή του .κάθε παράγονταδεν εχει την ίδια σημασία. 'Υπάρχουν αϊτια που έπιδροϋν πιό άμεσα, που<Pαivovταιv&εlναι '-&'πόπιό κοντά δεμένα με τό αποτέλεσμα, και αλλα, πουείναι τόσο μακρινά, που τα θεωροϋμε σαν να μη υπάρχουν.

Ή έμφάνιση, λόγου χάρη, ένός καινούργιου nova στό Γαλαξία, πουνα απέχει μερικέι; έκατοντάδεξ χρόνια φωτόξ από το δικό μας ήλιο, καιπου 11 λάμψη του γίνεται σε δυο τρεϋ; μέρες τέτοια, ώστε να αποτελέσειτό πιο αξιοσημείωτο αστρονομικό γεγονός, πριν να μειωθεί προοδευτικάώστε τό πολύ πολύ σε ενα χρόνο, να μεταβληθεί τό αστρο αυτό σ' ενααόρατο σημάδι του ούρανοϋ, θεωροϋμε δτι δεν μπορεί να ασκήσει παράμια αμελητέα επίδραση στό δικό μας πλανητικό σύστημα, ώστε να μηνείναι δυνατό να αλλάξει του; δρουξ που έπικρατοϋν επάνω στη γ11. 'Ωσ-τόσο 11 ενέργεια που εκπέμπει τό αστρο αυτό εχει αυξηθεί ξαφνικά πολλέςφορέξ και ακόμη υπόκειται σε μια ταχύτατη μεταβολή, που δεν είναι δυνα-τό παρά να εχει αλλάξει την ισορροπία δυνάμεων που ύπάρχει στην περιο-χη του Γαλαξία στην όποία εχει έμφανιστεϊ, Σχετικά με την Όλη οικονο-μία του σύμπαντος, δεν υπάρχει άμφιβολία ότι κάθε καινούργια κατάστασηπου δημιουργείται είναι ή συνισταμένη δλων των δυνάμεων που υπάρχουνκαι ένεργοϋν σ' αυτό. Για να άποφύγουμε δμω.; τις δυσκολίες που προ-κύπτουν από μια συνολική αντιμετώπιση των παραγόντων που δρουν, κα-τατάσσουμε τα αίτια σε πΡΦτ?ύοντακαi(jε δευτερεύοντα, και είναι μόνοτα πρωτεύοντα αίτια που στίξ έρευνέι; μας έπιχειροϋμε να απομονώσου-με. Στην πραγματικότητα δμως, σε οτιδήποτε συμβαίνει στον κόσμο, έπε-νεργεϊ μια άναρίθμητη σειρά αιτίων που τα θεωρούμε αμελητέα και δεν

/φια τηςπρόκει-

ρέπει ναιποιεϊται~Ιεμoνω-' .λλά~-'A-ιά γραμ-οπίζουμεό αθροι-

~α !!1ςηση τωνιι παρου-ιμοποιή-ντες δενθετο και/ομένων.να άντι-ινθετικήιά, αλλαΙαια και

γισμό του) τών πα-

80 Γ. Ι. Μουρέλο,

άναφερόμαστε παρά σε δσα μόνο θεωροϋμε άρκετά για να έρμηνεύσουμετο γεγονός που μας ένδιαφερει.

"Ο Emile Meyerson (1859-1933), που άφιέρωσε το μεγαλύτερο μέροςτων έπιστημολογικών έργασιών του για να διερευνήσει σε τί άκριβώ.;εγκειται ή εξήγηση στην επιστήμη και ακόμη για να αποδείξει, σαν αντί-παλος στο σημείο αυτό του θετικισμοϋ του Auguste Comte, δτι ή επιστή-μη δεν περιορίζεται μόνο στην αναζήτηση και τη διατύπωση των νόμωνπου διέπουν τα φαινόμενα με αποκλειστικό σκοπό να προβλέψει την πο-ρεία τους, αλλ α επιδιώκει πάντοτε να γνωρίσει τα αϊτια που τα π ροκαλοϋν,για να τα έρμηνεύσει, άναφερόμενοξ στό πληθος των δεδομένων που έπε-νεργοϋν κάθε φορά για να συμβεϊ ενα γεγονός, εστω και το πιο ασήμαντοκαι καθημερινό, ~§ί%vει με ενα άπλό μα και πολύ χαρακτηριστικό παρά-δειγμα, πόσο εJt;}QΊΙΗΊ:λiις_5''ι\iαιή αναφορα σε εΥg μεμΟΥωμέΥ() αίτιο και.........=-- -,- .., .. ..'-'-'-"~_....-,-,_.,.,.-.,."."~.<~.<'- ,- ~~ '-~'" 0,:",,'--"- _.- ',' ~

πόσ() πολύπλΟlSηειναι στην ουσία ή αιτιιχκηεξήγησηΙ0. Γιατι στό παρά-δ~~γ;ι~αό~ό·φαί~;~αι καθαρά, δτι και εκί;ι α~όμη δπ~υ ή εξήγηση ένό.;γεγονότος εχει ώ; επίκεντρο ενα μεμονωμένο αίτιο, το αίτιο αυτό προϋπο-

10. EmileMeyerson,.1denJi1.(~l.Iιealite, Paris 1932, 4η εκδ. σελ. 39: «'Έχασα σήμερατο πρωϊ τό τραίνο μου. ποια είναι Τιαιτία: Τό δη τό ρολόϊ μου πήγαινε πίσω. Βέβαια αντό ρολόϊ μου έδειχνε την άκριβή ώρα, Θα είχα σηκωθεί πιο νωρίι; 11 Θα είχα ντυθεϊ πιόγρήγορα και θα είχα φτάσει έγκαίρωτ, Άλλα αν δεν καθόμουν τόσο μακριά από τό στα-θμό, Θα έφτανα έπίσηι; στην ωρα μου και ακόμη, αν τα αμάξια του Παρισιοϋ ειχαν Κα-λύτερα αλογα η αν τό τραίνο μου είχε λίγα λεπτά αργοπορία ... Θα μπορουσα να συνε-χίσω έτσι έπ" άπειρο. Τί είναι λοιπόν αυτό στο όποιο έδωσα αρχικά τό όνομα του α ι τ ί ο υ;Είναι μια από τις συνθήκεξ που προσδιορίζουν τό φαινόμενο. Άλλα με αυτό βεβαιώνωτάχα δτι ήταν ή μοναδική; Με κανένα τρόπο. "Απλούστατα μου φάνηκε για μια στιγμήδη ήταν ή πιό σ η μ α \ τ ι κ ή, καί μπορεί εϋκολο να δει κανεί.; δτι ύπηρχαν πολλοίλόγοι: είναι αυτΊΊπου είναι ή λιγότερο γνωστή από τό συνομιλητή μου' είναι ακόμη αυτηπου είναι ή λιγότερο σταθερή Και που Θαμποροϋσε πιό εϋκολα να αλλάξει. Δεν είμαι σεΘέση να ασκήσω καμιά έπιρροή επάνω στην κίνηση των τραίνων Τι των άμαξιών τουΠαρισιοϋ, και Θα ήταν μια όλόκληρη ιστορία να μετακομίσω για να έγκατασταθώ πιόκοντά στό σταθμό. άλλά Θα εφτανε να έχω ενα ρολόϊ που να δουλεύει καλύτερα η να τόέχω διορθώσει την προτεραία για νάμή συμβεί τό δυσάρεστο αυτό γεγονότ. 'Ωστόσο ποτέδεν επαψα να είμαι βέβαιοι; ότι οι συνθήκει; που τό καθόριζαν ήταν πολλέ; και δη ή κάθεμια από αυη':ς προσδιοριζόταν άπό πολλέτ; αλλες που άναφέρονταν σε μακρινό παρελθόν.Γιατί, στό τέλος, για να χάσω τό τραϊνο μου τό πρωϊ εξ αίτίω; του ρολογιοϋ μου, θα επρε-πε να υπάρχουν τραίνα και ρολόγια με έλατήριο η με έκκρεμέξ, που είναι νεώτερε; ανα-καλυψειτ; που άσφαλώ.; όφείλονται άμεσα στη μεγάλη πνευματική κίνηση που όνομά-ζ'Qυμε 'Αναγέννηση, που ξαναπήρε και συνέχισε το θαυμάσιο εργο που πραγματοποίησετό έλ~ηYϊιcό πνεύμα πριν από περισσότερου; από είκοσι αίώνε«. "Ετσι ώστε προχωρών-τατ; τήν άνάλυσή μου ως τό τέλος, πείθομαι δη αν εχασα σήμερα τό πρωϊ τό τραϊνο, ό Μα-ραθώνατ; και ή Σαλαμίνα έπαιξαν κάποιο ρόλο, γιατί οί δυο αύτέ« μάχες εμπόδισαν τόνΠ,fε.?..ικό δε<>:π<:~ι()μό,νά πνίξει στην πηγή του τον έλληνικό πολιτισμό. "Οπω; είπε ό

:::M~~~;«Τό~~ό αϊτιο εϊναι τ~~:~~~~~~των Π,eΩΧε\έσ1§J2..ωvπαραγόντων».

~~

Μουρέλο ,Το αίτιακό πεδίο 81

ισα σήμερα, Βέβαια ανντυθεϊ πι ό

ιπό τα στα-) είχαν Κα-'α να συνε-:)α i τ ί ο υ;j βεβαιώνωμια στιγμή'(αν πολλοί(κόμη αυτηεν είμαι σε.ιαξι.ών τουισταθώ πιαρα Τι να τοστόσο ποτέότι ή κάθε

, παρελθόν..υ, θα επρε-ιτερεξ άνα-του όνομά-ιατ οποίησεπροχωρών-ιΤνο,ό Μα-όδισαν τοντω; είπε ό

θέτει την ϋπαρξη ενος πλήθους παραγόντων που Ο καθένας μέ τον τρόποτου συντελεί στην παρουσία του γεγονότος, εστω και αν είναι δύσκολο,αν οχι αδύνατο, να του; εξαντλήσουμε, που δμφς δλοι μαζί απαρτίζουνένα ένιαϊο _σύνολο.

, ΤΟ συμπέρασμα που βγαίνει άπό δλα αύτά είναι δτι μπροστά στήνπολυπλοκότητα που παρουσιάζει Ο κόσμοξ, δταν διασποϋμε με τη σκέψημας την 6ργανΙΚΙ1 του ενότητα για να ανατρέξουμε σε χωριστά αϊτια, δτανπροχωρούμε στην ερευνά μας για να φτάσουμε σε πιο άκριβεϋ; προσδιορι-σμούς, πληθαίνει ό άριθμό; των παραγόντων στοϋ; όποιου; πρέπει να άνα-φερθοϋμε για να εξηγήσουμε την παρουσία ένόι; φαινομένου. Βέβαια μετον τρόπο αύτό ϋποτάσσουμε τα πράγματα, για να μπορέσουμε να τακατανοήσουμε, στα σχήματα της λογική; μας. Ή μηχανή δμως του κό-σ~ιoυ γίνεται δλοένα και πιο πολύπλοκη μέσα άπό τα συστήματα τωναιτιωδών σχέσεων που χρησιμοποιοϋμε. Γιατί δσο ό άριθμό.; των μεμονω-μένων αιτίων στα όποια άναφερόμαστε αυξάνει, τόσο μεγαλώνουν καιοί δυσκολίες που εχουμε να αντιμετωπίσουμε. Γι' αύτό πρέπει σε κάποιαστιγμή να διαλέξουμε ένα άπό τα δύο: ή νά φτάσουμε σε ένα απεριόριστο

, άριθμό αιτίων γυχ να ερμηνεύσουμε ενα- φαινόμενο δταν Θέλουμε να προσ-διορίσουμε με ακρίβεια του; νόμους που το διέπουν, 11 να αλλάξουμε τηδιαδικασία τi'ίς έρευνάι; μας και αντί να άναφερόμαστε σε χωριστά αίτια,να τα συγχωνεύσουμε σε μια έννοια πια πλατεια και πια ελαστική που

"ναανταποκρίνεται σε μια μορφή αίτιότηταξ που τα περιλαμβάνει Όλα,χωρίι; να έχουμε την ανάγκη να αντιμετωπίζουμε το καθένα χωριστά. Σεμια τέτοια περιεκτική και συνθετική αποψη ανταποκρίνεται ή εννοια τουαίτιακοϋ πεδίου.

Δεν νομίζω ότι μια τέτοια εννοια ερχεται σε αντίθεση με τί; βαθύτερε;τάσεις του ανθρωπίνου πνεύματος, μα οϋτε και με την δομή των φαινομέ-νων δπως τα αντιλαμβανόμαστε μέσα άπό την επιστήμη. Γιατί το σύνθετοφαίνεται να είναι εξ ίσου πρωταρχικό με το απλό. Ό φιλόσοφος που είδεκαθαρά δτι τo~τo άποτελεϊ Ό~ως και το άπλό μιαν α~ εκδήλωσητου &νθρό)~νουπνεύμqτος είναι ό Κάντ. 'Έτσι, ενω ο ιδιοξ αντιμετωπί-ζει στό Δεύτερο Μέρος τi'jς κριτικης του Καθαρου Λόγου, στην "Υπερ-βατολογική Λογική, στο κεφάλαιο δπου άσχσλεϊται με Τ11ν αναλυτικήτων εννοιών, το δε2J:L9.α_lτίοι.ιΊs:.QLiΠQτc:λ§σματος σαν μια κατηγορία lOiJ~υ, σαν το σχήμα ~Ξb-αύτότ; χρησιμοποιεί για να προχωρήσει στijv- ερ-μηνεία των φαινομένων, θεωρώντας τη σχέση αιτίου και άποτελέσματοξσαν μια σχέση που άναφέρεται σε μεμονωμένα αίτια, ό ϊδιο ; ό Κάντ στοτελευταίο τμήμα της ΟΥπερβατολογικήξ ΛογΙΚΊΊς, σΤ11ν ΟΥπερβατολογι-κή ΔιαλεΚΤΙΚ11, δεν παραλείπει, στό μέρος που άφιερώνει στην Κοσμο-

ινεύσουμε

ρο μέροςάκριβώξ

σαν αντί-η επιστή-'Ον νόμωνι την πο--οκαλοϋν,που έπε-

άσήμαντο.κό παρά-αίτιο και)το παρά-ηση ένό;) προϋπο-

6 ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ 12 (1982)


λογία, να αντιπαραθέσει το gQye!TO στο απλό, σαν να απoτε~μια πρωταρχική μορφfj αιτιακης ερμηνείαςΙΙ.

- Kiftω από μιαν ανάλογη προοπτική μπορουμε να θεωρήσουμε και τηνϊδια την αιτιότητα. Να την αντιμετωπίσουμε και σαν απλή, σα σχέση δη-λαδή μεμονωμένων αιτίων που προκύπτει από την ανάλυση των παραγόν-των που προκαλούν ένα φαινόμενο, μα και σαν σύνθετη, σαν συνολικήδηλαδή και ~διαίρετη σχέση πωκiλων δεδομένων, είσάγονταξ στην πε-ρίπτωση τούτη την έννοια του α ι τ ι ακ ο υ π ε δ ίου.

τη δεύτερη αύτή άποψη θα προσπαθήσουμε να υποστηρίξουμε,δείχνοντας του; λόγους που την δικαιολογοϋν και που ανταποκρίνονταιπερισσότερο στο σύγχρονο επιστημονικό πνεϋμα. Πριν δμως προχωρή-σουμε στην προσπάθειά μας να δείξουμε πόσο πιό κοντά βρίσκεται στοντρόπο με τόν όποιο σκέπτεται Τι σημερινή επιστήμη μια έννοια όπω; τουαίτιακοϋ πεδίου, δε θάταν ασκοπο να παραθέσουμε τό κύριο επιχείρημαπου θαμπορουσε κανεϋ; y~""α\l:ΠΤ:$§,Ι στη χρησιμοποίηση μιώ; τέτοιαςεννοιας. Θα μπορούσαμε να το συνοψίσουμε στην ακόλουθη παρατήρηση:στό δτι από τή στιγμή που απομακρυνόμαστε από την αντίληψη του χω-ριστοϋ και μεμονωμένου αιτίου, Τι ίδια η έννοια της αίτιότητα.; χάνει τόνόημά της και δεν εχει κανένα λόγο να υπάρχει.

Στό επιχείρημα αυτό δε θάταν άσκοπο να άντιπαραθέσουμε τόσο τιςάπόψευ; του David Hume για την αιτιότητα δσο και τις άπόψειι; του JohnStuart ΜίΙ1. Αυτό που κυρίως εδειξε ή κριτική του Ηιιταο, είναι δτι κάνου-με λάθος δταν αποδίδουμε στο αϊτιο μια δική του οντότητα και τό θεω-ροϋμε δτι εχει ενα οργανικό δεσμό με το αποτέλεσμα. "Εναξ τέτοιος δε-σμός δεν ύπάρχει. Γιατί, σύμφωνα με τη θεωρία του φιλοσόφου αύτοϋτου 'Εδιμβούργου, δταν μιλοϋμε για αίτιακό δεσμό, βρισκόμαστε μονάχαμπροστά σε μια διαδΟΧΙ1 ψυχολογικων καταστάσεων που ακολουθουν ημια την αλλl1, σύμφωνα με τους νόμους του συνειρμου. Καθώξ αυτες επα-ναλαμβάνονται, δημιουργοϋν μέσα μας τη συνήθεια, κάθε φορά που ή μια------έμφανίζεται, να περιμένουμε να έμφανιστεϊ και η αλλη, πιστεύοντας ότιείναι τό φυσικό αποτέλεσμά της. Άλλα κανείξ αίτιακό ; δεσμόξ δεν ύπάρ-χει ανάμεσα στα φαινόμενα που συναντοϋμε στη φύση. Ό δεσμό; που

11. Έτσι, δταν μας μιλα για τις «'Αντινομίες του Καθαροϋ Λόγου», έκεϊ δπου παρου-σιάζει τη Δεύτερη 'Αντινομία, διατυπώνει ώς θέση: «Κάθε σύνθετη ουσία άποτελεϊται απόάπλα μέρη ΚαΙ δεν υπάρχει τίποτα που να μην είναι άπλό, Τι, σαν σύνθετο, να μην άποτε-λεϊται από άπλα μέρη». Και άμέσω; μετά την επεξήγηση που δίνει διατυπώνει την ακό-λουθη αντίθεση: «Τίποτα από δ,τι είναι σύνθετο δεν άποτελεϊται από άπλα μέρη, KίlΙ δ~ν ,"ΡJJgρχειτίποτα πo~ να είναι άπλόμέσα στον κόσμο», αποδεχόμενο; και τη θέση ΚCiiτηναντίθεση και ύποστηρίζοντας ότι ειναι εξ 'ίσου όρθή ή μια και ή άλλη.

Μουρέλος Τό αίτιακό πεδίο 83

πιστεύουμε ότι υπάρχει δεν είναι παρά 11 προβολΊ') τών δικών μας υποκει-μενικών Kαταστ~. Έπομένως δεν εχει κανένα νόημα τό να πιστεύ6υ-με στην ϋπαρξη αντικειμενικών αιτίων που έξηγοϋν την πορεία των φαι-νομένων μέσα στη φύση. 'Έτσι άναιρεϊται αύτή Τι ίδια Τι εννοια του αιτίου.

Στό σημεϊο αυτό πρέπει να παρατηρήσουμε δτι από τις άντιλήψευ;του Hume επάνω στην αιτιότητα δεν μποροϋμε να δεχτοϋμε παρ α .δσαέχουν σχέση με την κρι τική που άνει στην 'ίδια τ Ύ εννοια καί.' ΟΧΙ)με----- - '-,.--,-~

τη σ~ειρμΙΚ~~Ci~:ιπου.1tfJ()τεί,::ει. ΓιαΈΙ Τι ιΊ,πλη αλληλουχία στην επανά-ληψη δυόανάλογωνψυχολογικών καταστάσεων δεν ειναι άρκετή για ναKα~\ιoή~oυ~~ ~ό λόγο που μας πείθει δτι υ~άρχει 'ένας λογικό ; δεσμδ;α\Ίαμεσασ' αυτό που 1ψοηγειται και σ' αυτό που επεται. "Ας πάρουμε για

1·~:;Ξ~;~~ν~:~;;:Ξλ~~.~t::::~~:~~~~Ξ:~~θ~~~;:ν.ν~ΞΤι συνήθεια .'~ό,περιμένουμε κάθε φορά την ίδια σκηνή να ακολουθεί τηνάλλη. "Αν αντίθετα έχουμε να κάνουμε με μια ίστορία, άληθινή η φαντα-στική, δπου οι διάφορες σκηνέξ που ξετυλίγονται στην οθόνη έχουν κά-ποιο είρμό μεταξύ τους, ετσι ώστε Τι κάθε σκηνή να προκύπτει για κάποιολόγο άπό την προηγούμενη, δπως συμβαίνει συνήθως, τό εργο γίνεταικατανοητό. 'Ωστόσο και στην περίπτωση αυτή, δεν μας φτάνει μόνο Τιγνώση της προηγούμενης σκηνή; για να καταλάβουμε το έργο, &λλα Τιπροβολή ολόκληρου του έργου από την αρχή, η τουλάχιστο μιώ; σειρά;από προγενέστερε; σκηνές, που δλες μαζί θα άποτελοϋν ενα είδοξ αίτια-κοϋ πεδίου, μια και συναρμολογοϋνται σε σύνολο για να σχηματίσουν τοέργο.

'Από τό Γiλλo μέρος, σύμφωνα με τις άπόψευ; του ΜίΙΙ, που ορίζει το)A..~ αίτιο μονάχα σαν αυτό που προηγεϊται από το αποτέλεσμα και δχι σαν

αυτό που τό προκαλεϊ, τό αίτιο χάνει κάθε όντολογική υπόσταση που τουέδινε μια αυθύπαρκτη αξία και μεταβάλλεται στη σειρά των δρων που Τιπαρουσία τους φανερώνεται σαν απαραίτητη για την έμφάνιση ένός φαι-νομένου. Άλλά, στη δεύτερη τούτη περίπτωση, δεν βλέπουμε για ποιολόγο δεν θα μπορούσαμε να αντικαταστήσουμε την έννοια του χωριστοϋαιτίου μέ ενα οργανικό σύνολο δεδομένων που να παίζει τό ρόλο ένό ;πεδίου. Μια τέτοια λύση βρίσκεται πιο κοντά στην πραγματικότητα άπότη χρησιμοποίηση μιας έννοια; σαν του μεμονωμένου αιτίου που οπωσ-δήποτε είναι προϊόν μιας άνάλυσηξ:

"Αν άναφερθοϋμε τώρα σέπραγματικά γεγονότα. Οί λόγοι που προ-καλοϋν ένα οποιοδήποτε φαινόμενο είναι πολλοί και διαφορετικοί, εστωκαί αν υπάρχει κάποια γεγονοι; που δεσπόζει, δπως συμβαίνει στό παράδει-γμα που χρησιμοποιεί ό Meyerson του ρολογιοϋ που δεν δείχνει τη σω-

ε και τήντχέση δη-παραγόν-συνολικήστην πε-

ηρ ίξουμε,κρίνονταιπροχωρή-εται στονδπωξ του

πιχείρημα.ς τέτοιας-ατήρηση:1 του χω-

χάνει το

τόσο τιςτου John

)τι κάνου-.ι το θεω-έτοιοι; δε-ιου αύτοϋ:ε μονάχα,ουθουν Τι[υτες έπα-του ή μιαοντας δτιδεν ύπάρ-σμόξ που

'που παρου-ελεΤται απόμην άποτε-ει την άκό-ρη, και δ~ν..ση κ'αΓτην

84 - Γ. Ι Μουρέλοξ

στη ώρα, Γιατί, αν ανατρέξουμε στα γεγονότα που επισημαίνει και πουεχουν συμβεί σ' ενα απώτερο παρελθόν, δπως λόγου χάρη τη μάχη τουΜαραθώνα Τι τη ναυμαχία της Σαλαμίνας, τό καθένα από αυτά προεκτεί-νεται σέ πολλά και ποικίλα αποτελέσματα, που δμο»; λειτουργοϋν μέσαστην ιστορία συνολικά και σε πολλες κατευθύνσειξ για να διαμορφώσουνπολύπλοκες καταστάσειξ που σχηματίζουν συμπλέγματα αιτίων και anO-τελεσμάτων. 'Άλλωστε αυτό τό ίδιο τό ίστορικό γεγονός που εχει παίξειενα τόσο σημαντικό ρόλο, δπωι; ή μάχη του Μαραθώνα 11 ή ναυμαχία της

Σαλαμίνας, όφείλεται σέ μια σειρά ολόκληρη από παράγοντες που συ γ-κροτοϋν ενα αίτιακό πεδίο. Γιατί Ο δεσμόξ που τα συνδέει Όλα αύτά δενείναι μόνο ενας δεσμό; γραμμική; άλληλουχίαξ, αλλα ένα οργανικό σύνο-λο άπό πολύπλοκε; σχέσευ; άναγκαιότηταξ που ή κάθε μια εξαρτάται απόπολλέ; αλλες. "Ολει; μαζί μπορούμε να τις θεωρήσουμε σαν ενα πεδίο μέ-σα στό όποϊο διάφορες δυνάμεις έπενεργοϋν, αλλοτε θετικά και αλλοτεαρνητικά, για να υπάρξει Τι αη ή β κατάσταση.

ο-ο Στό πεδίο αυτό δεν άναιρεϊται άλλά λειτουργεί Τι αναγκαιότητα πουέκφράζει ή αίτιακή σχέση, χωρϋ; δμωξ να, αποδίδουμε στό αίτιο μια οποιου-δήποτε είδους όντολογική υπόσταση. ΤilΥ.~':'''.2.~,~),λ~.iιιXν~ί~11\IΓ1ΙΤ1Ίν~χ<?υ-με αντικαταστήσει .μέ μια αντίληψη που θα μπορούσαμε να ονομάσουμεδ~μι~ή, σ~μ<pωvα με την όποία δεν απομονώνουμε το αίτιο για να τό θεω-ρ~σoυμ~ σαν μια οντότητα, αλ~αμoνάχα σαν ενα συνδετικό κρίκο σε,~Y.~σύστ1Jμα(jχ§σεων που εχει μιαν ορισμένη δομή και λειτουργικότητα.

ο Με -~λλ~-λ6γι~, τ~ri-Υ~g,ι_n9τητατ~ν αντιμετωπίζουμε σαν ε~α ενωτικό ενερ-ΎΟlΙ()ιόστοιχειο, ποΥ εχ§! η'ιμ()ρφllε~όςOπεδίoυ μέσα σΊό όποϊο οι διά-φορες δυνάμεις, που άποτελοϋν τό α 11 το β είδω; πρα κότητας, όργα-

ινώνονται και εναλλάσσονται, για να δημιουργήσουν μιαι νέα ισορροπία,11 ακόμη, να άποκαταστήσουν την παλιά, αν αύτή εχει ραχθεϊ.

"Ενα δεύτερο επιχείρημα που θα μποροϋσε κανεί;χρήση της έννοια; του αίτιακοϋ πεδίου, θα ήταν: σ,ν τιςέμπειρικέξ άπόψειξ δπως είναι του Hume και κυρίως του ΙMill στρεφότανπρόξ μιαν ορθολογική αντιμετώπιση του προβλήματοςπου επεχείρησε, μετά από την κριτική του Ηυυιε, να σττητα σε μιαν αλλ η βάση.

Δεν υπάρχει άμφιβολία δτι άντιμετωπίζονταξ τηντητας, ο Κάντ δεν της δίνει μια όντολογική υπόστασηστην οποία ο Ηιιωσ ασκησε την κριτική του, άλλά τητηγορία του νου, σαν μια σχέση που ο ίδιος ο νοϋ; ποουαλ-ιεπράγματα για να τα οργανώσει με βάση τηνγεγονός που προηγεϊται να έμφανίζεται σανγονότος που επεται.

αίτιό-

αίτιό-

Μουρέλος ΤΟ αϊτιακό πεδίο 85

αίτιό-επάνω

μια κα-νωστα

που κατηγορία της αίτιότηταξ δημιουργει τέτοιες σχ.έσευ;αναμεσα στα γεγονότα, που είναι άσυνάρτητα, ώστε αυτά να φαίνονταισαν να ανταποκρίνονται, μέσα άπό την πορεία του χρόνου, σε μια λογΙΚ11τάξη. Βέβαια, Ο Κάντ, με τη σχέση που έκφράζει η κατηγορία της αίτιό-τητας, αντιλαμβανεται το αϊτιο σαν κάτι το μεμονωμένο και χωριστό,έστω και αν την παρουσία του την προκαλεί ένα αλλο αϊτιο που προηγεϊ-ται. Παίζει ενα ρόλο ανάλογο μ' αύτόν που παίζει η χάντρα ένόι; ~oμπo-λογιοϋ, που εχει μιαν ορισμένη θέση στο κομπολόϊ, το ΟΠΟΙΟ για να ϋπάρ-'---'-'ξει, πρέπει να άποτελεϊται άπό χάντρες που προηγούνται και άπό χάντρεςπου άκολουθοϋν.

Μια αποψη σαν του Κάντ παρουσιάζεται σαν απόλυτα Θεμελιωμένηδταν αντιμετωπίζουμε την αιτιότητα αναλυτικά και με βάση το λογικόστοχασμό. Στο παράδειγμα δμωι; του κομπολογιοϋ που άναφέραμε, πρέπεινα, παρατηρήσουμε δτι εχουμε να κάνουμε με ένα άνθρώπινο κατασκεύα-σμα, με ένα κλειστό και πεπερασμένο σύστημα με καθορισμένη άπό πρινδομή, στο όποϊο μπορούμε να έφαρμόσουμε, σπω ς και στο παράδειγμα τουμπιλιάρδου που χρηqψοποιει ό Hume, μια γρ~ότητα. Δεν μπο-

'ρoυμε'Ί)~ιως'να ποciμε το 'ίδιο για τα ~σμoυ, που οπωσδήποτεάποτελοϋν ανοιχτά συ~ματα KgiJiεy ακολουθουν μια μοναδική γραμ-~liJ-..Διαμορφώνονται σε πολύπλοκα επίπεδα και ύποτάσσονται σε ποικίλεςδιαδικασίεξ. Γιατί, δχι μόνο η δομή που του; αποδίδουμε είναι υποθετική,αλλα τίποτα δεν αποκλείει η δομή αυΤΊΙ να είναι έλαστική και οι φυσικοίνόμοι να μη μένουν σταθεροί σε πολύ μεγάλα χρονικά διαστήματα, η ναμήν είναι το ίδιο εγκυροι σε δλα τα σημεϊα του σύμπαντος. Ή πίστη στηνπαγκόσμια αξία των φυσικών νόμων, είναι βέβαια μια πολύτιμη και άπο-τελεσματική υπόθεση, στην οποία στηρίζεται ολόκληρη 11 επιστήμη, δχιόμωτ; και μια υπόθεση που είναι δυνατό να άποδειχτεϊ με απόλυτο τρόπογια δλα άνεξαιρέτωξ τα φαινόμενα του κόσμου.

Άλλα και αν ακόμη άποδεχθοϋμε, χωρί; τον ελάχιστο ενδοιασμό,τήν αντίληψη του Descartes η την αντίληψη του Κάντ που άναφέρονται

τη γραμμική αιτιότητα, δεν νομίζουμε δη ή άποψη που υποστηρίζουμεερχεται άναγκαστικά σε άντίφαση με τη δική τους. Γιατί αν την έννοιατων χωριστών αιτίων την άντικαθιστούσαμε με την έννοια του αίτιακοϋπεδίου, η πλατειά και περιεκτική τωτή έννοια δεν Θα επαυε να έκφράζειενα ανάλογο είδο; σχέσεων. Με τη διαφορά που οι σχέσευ; αύτέι; θα ήτανταυτόχρονα πολυσήμαντες και συνολικές. Θα βρισκόμασταν δμως πιο κον-τα στην πραγματικότητα, γιατί ποτέ δεν λειτουργεί μέσα στον κόσμο εν αςμόνο παράγονταξ άνεξάρτητα άπότού; αλλους, όταν δλοι μαζί εχουν σαναποτέλεσμα την έμφάνιση ένό.; φαινομένου.

Μόνο μια αντίληψη της αίτιότηταξ που εχει θεολογική προέλευση

και πουιάχη τουτροεκτεί-)υν μέσαρφώσουνκαι <!πο-ει παίξειαχία τηςτου συγ-Ίυτα δεν(ο σύνο-Υ,ται άπό.εδίο μέ-

αλλοτε

η

1I·,

ητα πουόποιου-

ήν εχου-μάσουμε.τό θεω-ρίκο σεικότητα.(δενερ-

οί διά-ς, όργα-.ρροπία,.ϊ.ξει στηντας τιςιεφότανiJ Κάντ,v αίτιό-

ιI1.'

,,,ττε ενανΟς. γε-ιυς μα~,/


απο τή στιγμή που ύποσΤIχ{j'ιάζε_ι,τqαίτιο, δίνοντάς του τη δύναμη να προ-καλεϊ τα γεγονότα η και να τα δημιουργεί από τό μηδέν, μόνο τότε ή έννοιατου αιτίου σαν μεμονωμένου παράγοντα εχει νόημα. Μα ακόμη και στηνπερίπτωση μιας τέτοιου είδους έρμηνείαξ, που θεωρεί τό Θεό σαν αίτιοδλων των όσων υπάρχουν, ή προσωπικότητα του Θεοϋ δεν αντιβαίνει στηνσυνύπαρξη μέσα σ' αύτόν τον ίδιο μιας σειράξ άπό ίδιότητε.; σαν αυτες πουτου αποδίδονται άπό τη θρησκεία, σαν παντοδύναμο», σαν πανάγαθου,σαν παντογνώστη, σαν πανταχσϋ παρόντα κτλ., που δλες μαζί άποτελοϋνενα πεδίο, όπου, χάρη στί; σχέσευ; και τήν ισορροπία που εχουν μεταξύτους, έχουν σαν αποτέλεσμα τη δημιουργία καί τη διατήρηση του κόσμου.

'Αν θελήσουμε να δοϋμε τα πράγματα πιό καθαρά, ή έννοια του με-μονωμένου αιτίου που προκαλεί ένα φαινόμενο είναι το προϊόν μιας νοη-τικΊΊς άφαίρεσηξ που δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα. Αύτήπαρουσιάζεται πάντα στα μάτια μας σαν ένα δλο, που διασποϋμε με τις άνα-λυτικές μας προσπάθειεξ, απομονώνοντας όρισμένου; παράγοντες που όνο-μάζουμε αίτια. ΤΟ αίΤΙQομως σε δλες αυτες τις περιπτώσεις είναι εναδημιούργημα του νου μας και εχει την προέλευσή του, σαν μεμονωμένου'στοιχείου, στη σκέψη μας και δχι στήν πραγματικότητα. 'Αν δμως, δπωι;πιστεύουμε, ή αιτιότητα έκφράζει μια σχέση, ή σχέση αύτή μέσα σταίδια τα πράγματα είναι πάντα σχέση του όλου πρό.; το κάθε μέρος και οχιμονάχα σχέση του ένό; μέρου; πρόξ το άλλο. 'Η άποψή μας είναι, δτι τηνπολυμορφία των σχέσεων που διέπουν το δλο, πρέπει να τη θεωρή-σουμε σαν ενα πεδίο, δπου ή αλλαγη της ίσορροπίατ των δυνάμεων πουτο άποτελοϋν, το πέρασμα από μια συνολική κατάσταση σε μιαν άλλη,εχει σαν αποτέλεσμα την παρουσία των φαινομένων. Είναι οί δυνάμεις πουκυριαρχοϋν μιαν όρισμένη στιγμή και οί συσχετισμοί που διαμορφώνον-ται μεταξύ τους που άποτελοϋν αυτό που όνομάζουμε αϊτιακό πεδίο.

"Αν ή άναφορά στην αιτιότητα εδραιώνει τήν άποψη δτι μια εννοιαδπως του αίτιακοϋ πεδίου δεν φαίνεται να άπομακρύνεται άπό τήν εικό-να που μας δίνει η θέαση των πραγμάτων, είτε πρόκειται για τα ψυχολο-γικά και τα κοινωνικά φαινόμενα, η ακόμη για περιοχέξ όπου κυριαρχουντα διανοητικά επιτεύγματα του άνθρώπου; δπως είναι τα μαθηματικά,πρέπει ώστόσο να παραδεχτσϋμε δτι είναι §.ΟςΣκολονιΧ προσαρμόσουμετί; εννοιές... μας, που εϊναι κατ:~ζ.οkΕ\ι-ΠΡ~ϊόντα ανάλυσιις, στα πράγ-

~ --,->.-._._""""."~'_' .. -, -, - _.._- --'-"'-- _--- - -

ματα, όταν θέλουμε να τα αντιμετωπίσουμε αποτησυνθετική τους πλευρά,Αυτο είναι φανερό, και επρεπε να φτάσουμε ως τα τέλη του περασμέ-νου αιώνα για να διαμορφωθεϊ μια φαινομενολογική μέθοδος που ναάναφέρεται, χωρι; προκαταλήψει; και άναγωγέι; σε πρωταρχικού; παρά-

· Ι. Μουρέλοι; Το αίτιακό πεδίο 87

ιά έννοιατην είκό-ψυχολο-

ριαρχοϋν'ηματικά,-μόσουμε.ά πράγ~πλευρά.

τερασμέ,που να

ος παρά-

γοντες, στα ίδια τα πράγματα και να προχωρεί σε μια τέτοια περιγρα-φή, που να μας δείχνει καλύτερα την πολυσύνθετη τους ενότητα.

Είναι βέβαια ση) φύση του ανθρώπινου νου να _δ.I.ι:ι!:mατην ένότητα.---- ~ ..... ----_________...-10 ~TSQ.y φαινομέ.χων και να τα εντάσσει σε συστήματα τέτοια που να μπορεινα τα έΡ!-!:!lνεύι:;ι α~Gς-.:1:..α σε Ξ~~Qlli;- παράΎ.~.1.ες. 'ΩστόσΌ όνοϋ; δεν είναι ϋποχρεωμένοξ να μένει πάντα προσκολλημένοι; σε παλιέ.;έννοιεξ, οϋτε στό να περιορίζεται κυρίως στί; σχέσευ; που εχουν τα επιμέρους στοιχεϊα που τα άποτελοϋν, δταν ~ περιγραφή και ή ερμηνεία τωνφαινομένων άπαιτεϊ εννοιες που να έκφράζουν συνολικέ; καταστάσειξ,"Οταν μάλιστα στην έφαρμογή της γραμμικήξ αίτιότηται; είμαστε υπο-χρεωμένοι να πολλαπλασιάζουμε τον αριθμό των παραμέτρων για να έρ-μηνεύσουμε ενα φαινόμενο, βρισκόμαστε μπροστά σε άνυπέρβλητεξ δυσ-κολίες.

Νομίζουμε ότι έτσι οδηγούμαστε μοιραϊα μπροστά στό ακόλουθοδίλημμα:

'Ή να εγκαταλείψουμε την αίτιακή εξήγηση, όταν ό άριθμόξ τωναιτίων αυξάνει σε τέτοιο βαθμό, ώστε να είναι σχεδόν αδύνατο να άντιμε-τωπίσουμε τό καθένα χωριστά, και να δεχτούμε μια άπροσδιοριστία στηνπορεία των φαινομένων που μας επιβάλλεται από τήν ίδια την πολυπλο-κότητά τους.

'Ή να μεταβάλουμε την 'ίδια τήν εννοια τi'jς αίτιότηταξ, από άναλυτι-κή σε συνθετική, κάνοντά; την πιο έλαστική και περιεκτική.

'Έτσι, παράλληλα με την εννοια της μονοσήμαντης γραμμική; αίτιό-τητας, που αναντίρρητα εχει δώσει πλούσια αποτελέσματα, ή όποία δμως

\ παραμένει αδύναμη μπροστά στην πολυπλοκότητα των φαινομένων, χρειά-ζεται να εισαγάγουμε και την εννοια του αίτιακοϋ πεδίου, που παρέχει

'-.,ΤΓ:.ολλαπλεονεκτήματα, έκεϊ δπουτό πλήθο ; των παραγόντων δυσκολεύειτην ερμηνεία ένό; φαινομένου με άπλή άναφορά σε μεμονωμένα αϊτια.Κι' αυτό συμβαίνει με τα περισσότερα φαινόμενα της φύσης και του αν-θρώπου. Γι' αυτό θεωροϋμε απαραίτητο, στη συνέχεια της έργασίαξ μας,να επιχειρήσουμε να δώσουμε μια κάποια εικόνα της μορφή ; που μπο-ρεί να πάρει ή έννοια του αίτιακοϋ πεδίου μέσα από τη διερεύνηση τΊΊςέννοιαξ του πεδίου, που άποτελεϊ τό κύριο συστατικό της.

Δεν είναι δύσκολο να διαπιστώσουμε, ότι ή εννοία του πεδίου, τόσοστην καθημερινή γλώσσα δσο και στην επιστήμη, εχει πολλων είδών έφαρ-μογές. Νομίζουμε δτι είναι χρήσιμο, πριν προχωρήσουμε στην εξέταση-=-- -" '" ' " .του ρόλου πι:υ.Τίι:ίζει 11 που ενδέχεται να παίξει στην,εΠΙCΥΊήμη, δτα\l συν-

~Ει:ι.~::-~ν~~112τηlα, που είναι ,και ό κύριος σκοπό.; της μελέτης αυτΊΊς,.λ'q,πρυμε δυό λόγια γιά μ~I?Ι1Cεςαπό τιςσημασίες που παίρνει στη γλώσσα,οί όποϊε ; είναι ταυτό'χρονα στατικέξ καί δυναμικές.

ιμη να προ-)τε Τι εννοια.η και στην'> σαν αίτιοβαίνει στηνν αύτέι; πουπανάγαθου,άποτελοϋν

ουν μεταξύοϋ κόσμου.nα του με-" μιας νοη-ητα. Αύτήμε τίι; άνα-ς που όνο-

είναι έναμονωμένου-μωξ, δπωςμέσα στα

ας και Όχιιι, δτι τηντή θεωρή-ιμεων πουιάν άλλη,-άμευ; που.ορφώνον-:δίο.

88 Γ. Ι. Μουρέλο ;

Με τήν καθαρά στατική σημασία της, Τι λέξη πεδίο δηλώνει αρχικάμιαν έκταση γης όριζόντια και όμαλή, δπωι; είναι λόγου χάρη μια πεδιάδα,ένα οροπέδιο κτλ. 'Από δω και πέρα δμως αρχίζει να άποκτά μια περισσό-τερο δυναμική σημασία, παίρνοντας το νόημα μιώ; περιοχή; Όπου συμ-βαίνει, εχει συμβεί Τι θα συμβεϊ κάτι, δπως παραδείγματος χάρη στην εκ-φραση: «πεδίο προσεδάφιση;», «πεδίο απογείωση ς», «πεδίο απόπλου» κτλ.Με ανάλογη σημασία Τι έννοια του πεδίου χρησιμοπφιεϊται και στη στρα-τιωτική γλώσσα δπωι; λ.χ. στϋ; έκφράσει; (~::εδ~.J1.92cfjς», «πεδίο ασΚΙ1-σεων», «πεδίο .μάχη;» κτλ. Μα και στην περίπτωση που ό δρος χρήσιμο-ποιείται με μεταφορική σημασία, πάλι εμπεριέχει ενα στοιχεϊο δυναμισμού,δπωι; στί.; έκφράσειξ «πεδίο τηςτιμης», «πνευματικοπεδίο» κτλ. 11 σεσυγκεκριμένε; περιπτώσεις,δ~~ς ;;~εδίo οικονΞμ:ίΚ&νη άλλων έπιχειρή-σεων» κτλ. 'Εδω πια Τι έννοια του πέδl0υ'δ~νέKφράζει μόνο μιαν όρισμένηπεριοχή, άλλά ένα κύκλο γεγονότων, πραγμάτων, σχέσεων, Τι ακόμη καιένδιαφερόντων.

Σε Όλες αϋτέ; τις περιπτώσειξ, από τη στιγμή που τήν έννοια η) χρη-σιμοποιοϋμε για να έκφράσουμε τις διαδοχικέ; πράξεις που συμβαίνουν,είτε σε ένα συγκεκριμένο τόπο, είτε σε μια νοητή περιοχή, Τι έννοιο.τοϋπεδίου προϋποθέτει την παρουσία πολύμορφων δυνάμεων που ένεργοϋν,είτε ταυτόΧΡQVα, είτε διαδοχικά, για να αλλάξουν την κατάσταση. της~,iΞΡΡQΠΤ;;ς.που δημιουργείται κάθε στιγμή. "Ετσι, το πεδίο απογείω;:ηςένότ; αεροπλάνου, δεν είναι τό ίδιο δταν το αεροπλάνο κινείται επάνω σ'αυτό και όταν εχει άπογειωθεϊ, το πεδίο μάχης δεν είναι ίδιο πριν από τημάχη, όταν παρατάσσονται τα διάφορα τμήματα στρατού, στη διάρκειατΊΊς μάχης, και δταν πια αύτή θά εχει τελειώσει και το πεδίο θα παρουσιά-ζει τό τραγικό θέαμα μιας σειρώ; σκοτωμένων και πληγωμένων στρατιω-των. Ση) διάρκεια της μάχης δημιουργοϋνται, πριν αύτή να εχει κριθεϊ,διάφορες καταστάσειξ μεταβαλλόμενης ίσορροπίαξ. Αυτό λοιπόν που χα-ρακτηρίζει την έννοια του πεδίου στο τελευταίο παράδειγμά μας, είναι δτια1[ό τό ένα μέΡQς δηλώνει ενα χοψο πολύπλΟj(α διαρθρωIλ~νo και από τό&λλο μ,ι&' Jί~λλαπλότητα δυ~άμεων ~o~·ενεΙ;γ~υν.Γι' αυ~ό το λόγο ένα;καλό; στρατ'ΊΊγδς'lφέπει να είναι σε θέση να συλλαμβάνει και να αντιμε-τωπίζει σε κάθε στιγμή τϋ; αλλαγες της ίσορροπία; που συντελούνται συνο-λικά, με ανάλογο τρόπο που ένω; διευθυντή; όρχήστραξ πρέπει να είναισε θέση να συλλαμβάνει σαν σύνολο και να κατευθύνει τα διάφορα Όργα-να πουέκτελοϋν το μουσικό κομμάτι.

'Όταν από την περιοχή της γλώσσας περνούμε στην περιοχή τηςεΠΙQ'τήμnς, δεν είναι δύσκολο να άντιληφθοϋμε δτι Τι εννοια του πεδίου

,βί'.i.~~ει ολοένα και πιό πλούσιες έφαρμογέξ. Είδαμε ήδη στην άρχή τηςμελέτης μας την τάση που έπικρατεϊ σε έπιστήμεξ δπο»; τα Μαθηματι-

,'10υρέλοsΤό αΙτιακό πεδίο

άρχικ«π:εδιάδα,.ερισσό-ου συμ-[την εκ-»» κτλ.η στρα-) άσκή-.ρησιμο-μισμοϋ,ν. 11 σετιχειρή-ρισμένηόμη και

κά, Τι Ψυχολογία, Τι Κοινωνιολογία,' 11 'ΕΘνολογία, καθώξ και Τι ΔομΙΚ11Γλωσσολογία, να άσχολοϋνται με σύνολα που θεωροϋν σαν πρωταρ-χικά. Το καθένα. από τα σύνολα αύτά μπορούμε να τό παρομοιάσουμε μεένα πεδίο που εχει τη δική του δομή. Πέρα δμως από δλα αυτά ή έννοιατου πεδίου είναι μια εννοια πουχρησιμοποιειται ακόμη πιό ουσιαστικάστίξ φυσικέξ έπιστήμεξ. Μιλοϋμε λόγου χάρη για «πεδίο βαρύτητας», για«έλκτικό πεδίο», για «μαγνητικό πεδίο» της γης Τι άλλων πλανητών, Τονδρα τον χρησιμοποιούμε πιο συστηματικά δταν πρόκειται για τα μαγνητι-κά Τι τα ήλεκτρικά φαινόμενα. 'Έτσι ονομάζουμε στατικό μαγνητικόπεδίο, τις δυναμικέξ γραμμέξ που σχηματίζουν τα. ρινίσματα σιδήρου γύ-,ρω από ένα μαγνήτη, ήλεκτροστατικό πεδίο, τόν τρόπο που είναι διατετα-γμένα τα ήλεκτρικά φορτία κτλ. Σε δλες αύτέ.; τις περιπτώσεις έχουμε νακάνουμε με δυνάμεις που δρουν με τρόπο διάχυτο μέσα στο χωρο, πουύποτάσσονται δμως σε νόμους δομήξ.

Αυτό ώστόσο που δεν πρέπει να ξεχνοϋμε είναι δτι !Ι~~ΥΟΙCtτ~υ πεδίουΤ)'rανΊιροορισμένη να παίξει ενα επαναστατικό ρόλο και να πάρει μιάπρωτεύουσα θέση στη Φυσική από τη στιγμή που ό Maxwel! (1831-1879),παρoυ'σΊCισε τη θεωρία του ήλεκτρομαγνητικοϋ πεδίου, δηλαδή του πεδίουπού σχηματίζεται δταν ένα ήλεκτρικάρεϋμα περνά άπό ένα 1fΛ\iiΡ που πε-ριτυλίγει μια μεταλλική ράβδο καί δημιουργεί ηλεκτρομαγνητικά ρεύματαδ,ιιχτιυαγμένα μ!ΓιfvΊiλογ~ τρόπο δπω.; σε ένα μαγνήτη. Αυτό που εχει κυ-ρίως σημασία στη θεωρία αυΤΊΙ ειν~~ δτι ό Σκωτσέζος φυσικός, που εΙ-ναι αύτό.; που έβαλε τις βάσεις της ήλεκτρομαγνητική ; θεωρία; του φωτός,διετύπωσε μια σειρό.. από~ξισ.l.<-2.σεις, γνωστέ; σαν έξισώσειξ του Maxwe]];που προσδιορίζουν με μαθηματικό τρόπο τις σχέσευ; που έχουν τό ήλεκτρι-κό καί τό μαγνητικό πεδίο μεταξύ ΤΟ.1,;ς.,Ι. καθώξ και του; νόμους που διέπουν

C--τ~ν=lξέλιξη ένός ~λεKτρoμαγνηΤΙKoυ πεδίου στο χώρο και Το χρόνο, {)πο-λογίζοντας τις μεταβολα; πού παθαίνουν τα δύο αύτά πεδία-", Ή σημασία .των εξισώσεων αυτών για την δλη πορεία της Φυσικήξ είναι τέτοια ώστε

τΊΊ χρη-laivouv,οια τουεργοϋν, .ιση Ί;ηςγείωσηςτάνω σ'άπό Τ11ιάρκειαρουσιά-τρατιω-κριθεϊ,

του χα-[ναι δτιάπ ό τογα εναςάντιμε-.ι συνο-α είναι

12. Όπως είναι γνωστό, ό MaxwelI έφαρμόζονταξ του; νόμους του Faraday (1791-1867) που σχετίζονταν με τη δράση ένότ; ίσχυροϋ μαγνητικού πεδίου επάνω στό φωσ,διετύπωσε μια σειρά διαφορικών εξισώσεων οί όποϊε ; συνδέουν μεταξύ τους τίτ; δυνάμειςπου προσδιορίζουν την ένταση ένός μαγνητικού και ένός ήλεκτρικοϋ πεδίου. Σ' αύτεςσυνέδεσε μια αλλη ομάδα εξισώσεων ώστε 6λες μαζί να προσδιορίζουν, κάτω από όρισμέ-νες συνθήκεξ, τις ίδιότητε; ένός ήλεκτρομαγνητικοϋ πεδίου. 'Έτσι έβαλε τί; βάσεις τηςθεωρία; των ηλεκτρομαγνητικών κυμάτων και τη; διάδοσή; τους στο χώρο, επάνω στηνόποία στηρίχτηκαν οί έργασίετ; του Hejnrjch H~rtz (1857-1894). τα ήλεκτρομαγνητικά

; (:LU"a κύματα που χρησιμοποιοϋνται ~~~ΊηλεΤΙ:ΙKoινωνίες όνομciσ~ηκα\1~Ρ~:..τζιανσ. Kύμα~α. Χωρίξ τϋ; έργασίετ; του]\:1.aχwell,rσως να μην είχε άνακαλυφθεϊ ή φύση

~~-Z~αθιbς και οί μαθηματικοί νόμοι ~oύ διέπουν τη διάδοσή τους.

ι δργα-

χη τfjςπεδίου'

Χ11 της3ηματι~


να κάνουν τον Einstein να γράψει: «Ή διατύπωση αύτών των εξισώσεωνάποτελεϊ το πιο σπουδαίο γεγονό.; στη φυσική άπό τον καιρό του Νεύτω-να, δχι μόνο εξ αίτία.; του πλούτου του περιεχομένου τους, αλλ α και γιατίάποτελοϋν το πρότυπο ένό; νέου τύπου νόμου», προσθέτοντας ακόμη δτι:«Οί έξισώσειξ του Maxwell είναι οί νόμοι που περιγράφουν τη δομή τουπεδίου» 13.

Ή θεωρία των πεδίων βρήκε μιά πλατύτερη έφαρμογή στη Φυσικήτου 200υ αιώνα, τόσο στην περιοχή του μικροκόσμου όσο και στην πε-ριοχη του μακροκόσμου. Στην περιοχή του μικροκόσμου, αναπτύχθηκεκυρίως άπό τό 1928, μια κβαντική θεωρία των πεδίων που ως σήμερα ακό-μη κατέχει μια ουσιαστική θέση στη Μικροφυσική 14. Σε πιό γενικέ.;γραμμές, ό πολλαπλασιασμός των σωματιδίων δημιούργησε την ανάγκημιας όσο το δυνατό πιο συνολική; άντιμετώπισηξ των μικροφαινομένωνμε τη μελέτη των δυνάμεων εκείνων που συγκρατοϋν τα διάφορα σωμα-τίδια στο έσωτερικό των πυρήνων. 'Έτσι, μαζί με τον καθιερωμένο δροτου ήλεκτρομαγνητικσϋ πεδίου, μπορούμε να μιλοϋμε σήμερα και γιαπυρηνικό πεδίο ϊ ".

Στην περιοχή του μακροκόσμου, μετά από τη θεωρία τΊΊς σχετικότη-τας, ή εννοια του πεδίου αποκτά κι' έδω μια πρωτεύουσα σημασία. Βέβαιαή εννοια του πεδίου βαρύτητας είχε από καιρό τη θέση της στη Νευτωνικήφυσική, Ή ανάγκη δμως της άντιμετώπιση; των φαινομένων του σύμπαν-τος, οχι πια με βάση ένα χωριστό χώρο και χρόνο δπως συνέβαινε με τονΝεύτωνα, αλλα σε ένα χωροχρονικό συνεχές, στό όποιο εντοπίζουμε ταγεγονότα, συνεχέξ που λειτουργεί σαν πεδίο, μας επιβάλλει τη χρησιμο-ποίηση του όρου «χωροχρονικό πεδίω.->. 'Από τα άλλο μέρος, ή προσπάθειατης ένοποίησηι; των φαινομένων που έμφανίζονται με τη μορφή της ένέρ-γειας, της ί5λης και τΊις βαρύτητας, που τόσο είχε απασχολήσει τόν Einstein,

13. Βλ. AIbert Einstein - LeopoId Infeld, 'Ι-Ι έί;έλιί;η τω/' Ιδεωμ στη Φ1'σικιί. Μετά-φραση-Συμπλήρωμα Εύτ. Μπιτσάκη, 'Εκδόσεις «Δωδώνη: σελ. 132.

14. Είναι γύρω στα 1928 που οί Dirac, Wigner, Heisenberg και Pau1i, έπεττα από τίι;έργασίεξ του Schrondiger και τίτ; έξισώσειξ του προχώρησαν στην «κβαντοποίηση»των ήλεκτρομαγνητικών πεδίων.

15. Ή κβαντική θεωρία των πεδίων γενικεύτηκε γύρω στα 1933.16. Ή γενικευμένη θεωρία της σχετικότητας, αντικαθιστά τό νευτωνικό πεδίο βα-

ρύτηταξ, όπου ό χώρο-; και ό χρόνος άντιμετωπίζοντρι χωριστά, με ένα Μη ΕύκλείδειοχωΡΟΧΡΟΗκόπεδίο; όπου ή παρουσία έ\ος σώματο ; στον κοσμικό χώρο εχει ώς αποτέ-λεσμα να καμπυλώνει τό χώρο εκει όπου βρίσκεται. Γενικότερα, βρισκόμαστε μπροστάσε μια θεωρία που ένοποιεϊ τις δυνάμεις που δρουν σ' ενα έλκτικό πεδίο με τα γεωμετρικάδεδομένα που προκύπτουν από τή δομή ένότ; χώρου που βρίσκει την ανταπόκρισή του σεμια γεωμετρία δπως του Riemann.

ΜουρέλοςΤο αίτιακό πεδίο 91

)u Νεύτω-και γιατί

κόμη δτι:δομη του

και που εξακολουθει να αποτελε! ενα από τα μεγάλα Εδανιιαχ της σιΊnρο-νης φυσικήτ-", δείχνει πόσο ή έννοια ένός όλοκληρωτικοϋ πεδίου μέσαστόόποιο διαμορφώνονται δλα τα ε'ίδη των φαινομένων του σύμπαντοξ, σανέκδηλώσειξ μιας 'ίδιας πραγματικότητας, παίζει όλοένα και πιο πρωταρ-χικό ρόλο.

,η Φυσικήστην πε-

ιπτύχθηκε.ιερα άκό-ο γενικέξν ανάγκηαινομένωνρα σωμα-μένο δρο

L και για

ΙΚ1ί. Μετά-

"Αν ή εννοια του πεδίου παίζει ένα τόσο σημαντικό ρόλο στη σύγ-χρονη φυσική και είναι τέτοια; φύσης που να πρωτοστατεί μέσα από τηνέννοια της δομή; και στίι; έπιστήμει; του ανθρώπου, δεν έχουμε παρά νακάνουμε ένα βήμα για να δείξουμε δτι ή έννοια του αίτιακοϋ πεδίου πουπροτείνουμε μπορεί να πάρει μια προέχουσα θέση στη σύγχρονη μεθοδο-λογία. Γιατί από τη στιγμή που στη σημερινή επιστήμη εχουμε να κά-νουμε με δυνάμεις που σχηματίζουν ίπεδία, είναι πολύ λογικό να επιχει-ρήσουμε να διαμορφώσουμε έννοιε; τέτοιε; που να μας επιτρέπουν να αν-τιμετωπίζουμε τις δυνάμεις αύτέ; ·με βάση δεσμού; άναγκαιότηταξ πουνα άναφέρονται στο σύνολό τους.

Μια τέτοια άποψη, που ξαναφέρνει στην έπιφάνεια το πρόβλημα τΊΊςαίτιότητα; με μια γενικότερη μορφή και το θέτει επάνω σε μια συνθετικήβάση, είναι φανερό ότι δεν μπορεί να γίνει εϋκολα άποδεκτή μετά απότην κριτική που έγινε από τη Σχολή της Κοπεγχάγης στην εγκυρότητατης αρχης του ντετερμινισμοϋ στην περιοχή των μικροφαινομένων καιτή διατύπωση της αρχης της άπροσδιοριστίαξ από τον Heisenberg. Γιατίδεν ύπάρχει άμφιβολία δτι ή εννοια του ντετερμινισμοϋ είναι άδιάρρηκταδεμένη με την έννοια της αίτιότηταξ, μια και ή γνώση των αιτίων ίσοδυνα-μεϊ κατά κάποιο τρόπο με τη γνώση των νόμων που διέπουν τα φαινόμενακαι επιτρέπουν την πρόβλεψη. Και οι δυό .άπόψειξ, αύτή δηλαδή της άπο-δοχήι; της αίττότηταξ και του ντετερμινισμοϋ στα φυσικά φαινόμενα κα-θώ; και η αντίθετη, ύποστηρίχτηκαν από του; μεγαλύτερους έκπρόσωπουςτης φυσικήξ του 200υ αιώνα!".

χετικότη-α. ΒέβαιαΙευτωνικήj σύμπαν-νε με τονίζουμε ταχρησιμο-'οσπάθειατης ένέρ-Einstein,

ιτα από τίτ;τοποίηση»

πεδίο βα-Εύκ λείδε ιοώ; άποτέ-

ε μπροστά-εωμετρικάισή του σε

17. Ή ένοποιητική αύτή προσπάθεια, που ήταν ενα από τα μεγάλα όνειρα του Ein-stein, δεν μπόρεσε ακόμη να πραγματοποιηθεί. 'Ωστόσο τον τελευταϊο καιρό όργανώ-νονται δύσκολα πειράματα με σκοπό να δείξουν αν δντως υπάρχουν κύματα βαρύτητοξΉ ανακάλυψή του; θα είχε ώ; αποτέλεσμα την ενοποίηση των ηλεκτρομαγνητικών καίτων βαρυτικών φαινομένων που θα έκφράζονταν με μαθηματικού; τύπους τέτοιους πουθα περιελάμβαναν στίξ ϊδιετ; έξισώσευ; σλα αύτα τα φαινόμενα, όπω; συμβαίνει σήμεραμε την περίφημη εξίσωση του Einstein Ε = mc2 που δείχνει τϋ; σχέσευ; τή.; ένέργειατ;με την ϋλη και επιτρέπει τή μετατροπή της μια; στην άλλη.

18. Είναι σε όλου; γνωστό, ότι από τό ένα μέρος έχουμε τον Eil1stein, τον Langeyin,τόν Louis de Broglie των τελευταίων έτών που εξακολούθησαν ως τό τέλος της ζωήι; τους

92: Γ. Ι. Μουρέλοτ;

'Η πρόθεσή μας έδω δεν είναι να πάρουμε την α 11τη β Θέση στί.; συ-ζητήσει; που χώρισαν σε δύο παρατάξεις, εδω και μισό αιώνα, του; φυσι-

! κου; αύτούξ. Μη δνταξ ειδικοί στόν τομέα αυτό, δεν Θα μπορούσαμε ναέχουμε μια τέτοια φιλοδοξία. Καλλιεργώντας δμως, σαν ειδικοί αύτή τηφορά, τη φιλοσοφική σκέψη, ή πρόθεσή μας είναι να εξετάσουμε, αν μετη χρησιμοποίηση μιας έννοια; δπως του αίτιακοϋ πεδίου, είναι δυνατόνα ξεπεράσουμε, τουλάχιστο από φιλοσοφική και μεθοδολογική πλευρά,τη διαμάχη ανάμεσα στου; θιασώτεξ του ντετερμινισμοϋ και του; θιασώ:τες της άπροσδιοριστίαξ, που τόσο εχει ταλαιπωρήσει τ11 σύγχρονη έπι-στημολογική σκέψη, τοποθετώντας τό πρόβλημα τι'ίς αίτιότηταξ και του

·ντετερμινισμου σε μια ευρύτερη βάση.Νομίζουμε δτι ή ουσία της άντίθεσηξ που χωρίζει τις δυό αύτέι; με-

γάλες σχολέξ της σύγχρονης φυσικήξ, βρίσκεται στη διαμάχη σε τί άκρι-βως αΥταποκρίνεται ή έπιστημονική γλώσσα. Για τον Einstein, 11 γλώσσα

~ ••.=""._~_ '~._~C'~~.'.'.~ -~'._.",", _"_0'0._ •._,. .' ~ __. .~ __ ">,."

τ:tjςεπ.ιατήμης, παρ' σλη T11 μαθηματική δομή τηςλανταποκρίνεταιστηνϊδια τηVΙΤΡQιματικότητα και ό δεσμό; αιτίου και άποτελέσματοι; εχει αντι-κειμενικό κύρος δπως και οι νόμοι της φύσης που 1'1 επιστήμη ανακαλύπτει.Για τη Σχολη της KoπεγX~'yης, τα πράγματα είναι διαφορετικά τουλάχι-στο στην περιοχή της μικροφυσικήξ. Για::~ μας είναι αδύνατο από τήν 'ίδιαΤ11φύση των φαινομένων να τα προσδιορίσουμε με τρόπο τέτοιο, δταν τααντιμετωπίζουμε τό καθένα χωριστά, ώστε νά έδραιώσουμε μιαν αποψηδπως της αίτιότητα; και του ντετερμινισμοϋ.

Άλλα σε τί ακριβως ανταποκρίνεται ή έπιστημονική γλώσσα και τίάκριβω; αντιπροσωπεύει ό αϊτιακόξ δεσμός, αν εχει δηλαδή 11 αχι άντι-κειμενική αξία, είναι ένα πρόβλημα στό όποιο, κατά τη γνώμη μας, είναιαδύνατο να, δοθεϊ μια τελειωτική απάντηση. Γιατί πίσω από αυτό βρίσκε-ται ολόκληρο το πρόβλημα τ11ς γνώσης. Το μόνο που μποροϋμε να ποϋμεείναι δτι εϊμαστε υποχρεωμένοι, άπό την Ιδια την πορεία των πραγμάτων,να αναζητήσουμε κάποια λύση που ναμl1ς επιτρέπει να κρατήσουμε έναδεσμό με την πραγματικότητα.

Στην περίπτωση τούτη, ή γλώσσα τΊΙς επιστήμη; μπορεί ίσως να μηνέκφράζει τΊΙ φύση της πραγματικότηταξ, είναι δμωι; ένα πλαίσιο, πουέστω και αν εχει τΊΙ δική του δομή, συμβαίνει να συμπίπτει, σε μια όρι-σμένη κλίμακα, με την πορεία των γεγονότων. 'Έτσι ό ντετερμιν,ισμός και

να υποστηρίζουν την αιτιοκρατικη ΚαΙ ντετερμινιστική άποψη, και άπό το άλλο μέροςτου; θεωρούμενου; ώτ; εκπρόσωπου; τή; Σχ οληι; της Κοπεγχάγητ, Niels .!301π, Heisenberg,Dirac, Pauli, που απορρίπτουν τις αιτιοκρατικες καΙ ντετερμινιστικέ ; λύσεισ κα] ϋποστη-ρίζουν μια Κ.JΙ&(Ιρ(;πιθανοκρ;τικη άποψη.

Ι. Μουρέλος Τό αίτιακό πεδίο 93

,η στίτ; συ-του; φυσι-ιούσαμε ναοί αύτή τη.υμε , αν μεναι δυνατό(η πλευρά,ου; θιασώ:χρονη έπι-ας και του

11 αιτι?τητα ειναιεννωε~, που αν και δεν φαίνεται να προσδιορίζουν έπα-Kρί~βωςτ&' φαιν6μενα,στην Kλίμα1}~ςιτης μικροφυσικηξ, παρουσιάζονται

..~;:~:~_~~~::~~υ~(i~;ρ~ξε~~~~:ί~~κ~~~ω~ρ~~~ι~~~:~~·~ν α~:~~::~μέ~ων στην~~X~~μαKα είναι ή γλώσσα των πιθανοτήτων, Στηνκλίμακα τούτη, ή εφαρμογη μιώ; μονοσήμαντης και γραμμικήξ αϊτιότηταξσαν αυτης που βρίσκεται στη βάση του κλασικοϋ ντετερμινισμοϋ, χάνειτο νόημά της, γιατί έχουμε να κάνουμε με φαινόμενα που λειτουργοϋν συνο-λικά. Με τη διαφορά, δτι αν έγκαταλείπαμε κάθε προσπάθεια υπαγωγή;των φαινομένων αυτών σε κάποιο είδο-; αίτιότηταξ και ντετερμινισμοϋ, θαόδηγούμασταν στον καταποντισμό της 'ίδιας της έπιστήμηξ. Γιατί δεν πρέ-πει να ξεχνούμε δτι αιτιότητα και ντετερμινισμόξ στάθηκαν πάντα τάθε-μέλια επάνω στα όποια χτίστηκε το οικοδόμημα της έπιστήμηξ,

Τίποτα ώστόσο δεν μας εμποδίζει να διευρύνουμε τις έννοιεξ αύτέτ;ώστε να έξακολουθοϋν να είναι λειτουργικές. Και μια που ή εννοια τουπεδίου παίζει ενα τόσο σημαντικό ρόλο στη σύγχρονη επιστήμη, είναιευνόητο να την πάρουμε σα βάση για να στηρίξουμε σ' αύτή την αιτιό-τητα και τον ντετερμινισμό, διευρύνονται; τα πλαίσιά τους.

Ό Gaston Bache1ard (1884-1962), στην ώραία μελέτη του ΤΟ σύγχρονοεπιστημοllΙΚΟ πνεv.μα, που εγραψε στα 1934, μα που ως σήμερα δεν εχασετίποτα από την επικαιρότητά της, άναλόοντω; την υπόθεση του κλασικοϋντετερμινισμοϋ, δπωι; τη διατύπωσε ό L~Ριi~eci749-18~Σ7), &ν~~ρέχ~ι σεμ~&-{;~~ρΊ~1)&ναδρ~μη για νά ιδείξει ιδτι ήεννοια του ντετερμινισμου,σαν καθολικη αρχή, εχιπ την προέλε\)q:ήτης,,~:rτiιν 'A(),~Ρ2:Y~o,Hί.ρ..19, γιανα παρατηρήσει άμέσω ; μετά, δτι τα άστρονομικά φαινόμενα, άπό τήφύση τους, είναι τέτοια που να στηρίζονται στη διατύπωση γενικών νόμωνχωρϋ; να παρεμβάλλονται οί λεπτομέρειες. Αυτό τουλάχιστο γινόταν, δχιμόνο στην περίπτωση της Νευτωνικήξιάστρονομίαξ, άλλά ακόμη καιως τό τέλος του περασμένου αιώνα. Τοϋτο εχει μεγάλη σημασία γιατην επιβολή μιας άποψης δπως ό ντετερμινισμός. «Ή άστρονομική αύτή

) αυτες με-σε τί άκρι-ήΥ~(u(Jσα

νεται στην; εχει άντι--ακαλύπτει.'1., τούλάχι-τό την 'ίδια.ο, όταν ταιάν άποψη

σσα και τί\ όχι αντι-

μας, είναιτό βρίσκε-ε να ποϋμεφαγμάτων,ισουμε ενα

ως να μηναίσιο, που~εμια όρι-νισμός και

αλλο μέροςHeisenberg,καί υποστη-

19. Le Nourel esprit scientifiqtte, Paris 1934. Σελ. 99: «<Αν θέλαμε να ξαναγράψουμετην Ιστορία του Ντετερμινισμοϋ θα έπρεπε να ξαναπιάσουμε δλη την Ιστορία της 'Α-στρονομίαξ Είναι στό βάθος των Ουρανών που διαγράφεται τό καθαρά 'Αντικειμενικόαυτό που ανταποκρίνεται στο καθαρά 'Οπτικό. Βϊναι μέσα από την όμαλή κίνηση τωνάστρων που κανονίζεται τό Πεπρωμένο. "Αν κάτι είναι μοιραίο στη ζωή μα; είναι πριναπό όλα δτι κάποιο άστρο κυριαρχεί επάνω μας και μας παρασύρει. 'Υπάρχει ώστε μιαφιλοσοφία τοϋ ε"αστρου ουρανου. Διδάσκει στον ανθρωπο τό φυσικό νόμο με τα ,χα-ρακτηριστικά τήι; απόλυτη; αντικειμενικότητα; καί του Ντετερμινισμοϋ ... 'Ο Ντετερ-μινι;~ιός' κατέβηκε από τον ουρανό στη Γη».

94 Γ. Ι. Μουρέλοι;

καταγωγή του Ντετερμινισμοϋ, παρατηρεί ό Bachelard, φαίνεται να έξη-γε] τη μικρή φροντίδα των φιλοσόφων για προβλήματα που να εχουν σχέ-ση με άνωμαλίεξ, με σφάλματα, με άπροσδιοριστίει; στη μελέτη των φαι-νομένων. Είναι σ' αυΤ!LτΊ'ινπεριοχη των λαθών που θA-Wιε~ιωθει άργο-πορημένα ό επισ.νικόςέντετερμίνϊσμ6ζ:. Γιατί και στην περιοχήακόμη της 'Αστρονομίαξ, δεΊι πρέπεινδξεχνουμε ότι ή σκέψη, ή σχετικήμε τις άνωμαλίεξ, είναι μια σκέψη σχετικά πρόσφατη»?", Και ό Bachelardπροσθέτει: «Ό Delambre21 μας υπενθυμίζει ΟΤΙκατά τόν Pemberton22 iιτ~ν

1 / σημ~ρι μι3~ς ύψηλή; κρίσης. στο Νεύτωνα τό να εχει παραμελήσει μ~ρ:-i κέ; ανιq9Ίl1τ§ς)Gωρiςqημcισία. Παρετήρησαν συχνά δτι !ίi~~l1Ql(ρί-~σ~s.!:ι(}"τρον~μικες πιχραΤ11Ρ_ή~!iι.ς.~<l:~β~ιχπτεστην ανακάλυψη. των

~9yων)23. 'Έτσι μπορούμε να ποϋμε Ότι tt§VO~Όταν εξετάζουμε τα φαινόμεναστϋ; γενικές τους γραμμέτ; έχουμε τη δ~ότητα να τα εντάξουμε σε εν~Vτετ·έΡμίνισΤι~ό σχήμα. ubτάν~ δμως._πρ:οχωροΡμε Q"Ίις λεπτομέρειες, βλέ-πουμε ΟΤΙ αυτό δεν είναι εϋκολο.

Μα και κάτι αλλο ακόμη, που κι αυτό τό επισημαίνει ό Gaston Bache-lard. Ή επιστήμη εχει τάση, δπωξ γενικά ό άνθρωποξ, να άπλουστεύειτα γεγονότα. Να αντιτάσσει δηλαδή στον πραγματικό κόσμο, ενα κόσμοσχηματοποιημένο, μέσα από του; μαθηματικού; τύπους που χρησιμοποιεϊό νοϋ; του επιστήμονα. Σ' αυτά τα απλουστευμένα σχήματα, που μας χρη-σιμεύουν σαν πρότυπα, εντάσσεται και τό σχήμα του ντετερμινισμοϋ ".

'Ακολουθώντας τις άπόψευ; του Gaston Bachelard, Όταν πρόκειταιγια την περιοχή της μικροφυσική.; από τό ενα μέροτ, καί από τό αλλο γιαΤlς·περιοχες έκεϊνο; τοΤΓσ6μπαντος γιιf·τις όποϊεξ δεν ξέρουμε αν οί συν-

..,--_., .... _.- -~~

θηκες που έπικρατοϋν επιτρέπουν την υπαγωγή των φαινομένων σε νό-

20. 'Ίδιο έργο σελ. 101.21. Jean-Baptiste Delal11bre (1749-1822): Γάλλος άστρονόμοι; που ασχολήθηκε με

θέματα Γεωδαισία; κ.αί κυρίως με τήν καταμέτρηση του μεσημβρινοϋ που περνά από τόΠαρίσι, για νά καθορίσει τό μετρικό σύστημα. 'Έγραψε μια «Τστορία της 'Αστρονομίατ;»,σημαντικό έργο για την εποχή του.

22. Henry Pen1berton (1694-1771): Άγγλος γιατρόξ που ασχολήθηκε ΚαΙ με θέματαμαθηματικών. 'Έγραψε μια βιογραφία του Νεύτωνα.

23. Ίδιο έργο σελ. 101.24. Ίδιο έργο, σελ. 101: «Ό κόσμοξ γιά νά παρουσιάζεται σαν να ακολουθεί μια

κανονική πορεία, έπρεπε οί νόμοι που αρχικά θα άνακάλυπταν νά είναι μαθηματικάάπλοϊ. Ό ντετερμινισμός δεν θά μπορούσε νά έπιβληθεϊ παρά μέσα από στοιχειώδη μα-θηματικά. Είναι αύτά τά στοιχειώδη μαθηματικά που δυνάμωσαν με μια καθοριστικήγραμμή άναγκαιότητα; του; σταθερού; δεσμού; που φαινόταν νά παρουσιάζει ενας έμ-πειρισμόξ λίγο πoλU· άπλοποιημένος. Ή παρατήρηση διπλασιαζόταν σχεδόν με μιάπρόβλεψη ακριβη για να εδραιώσει και ώς γεγονός και ώς κανόνα τόν Ντετερμινισμό».

., Μουρέλοι; Το αίτιακό πεδίο 95

με θέματα

μους σαν αυτού; που προσδιορίζουν τα φαινόμενα δταν αυτά ξετυλίγονταιστη δική μας περιοχή και μάλιστα στην κλίμακα εκείνη που μας επιτρέπεινα τα προβλέπουμε με ακρίβεια, θα l:lπορούσαμε, την εννοια του «καθο-λικοϋ ντετερμινισμοϋ», να την αντικαταστησουμεμε Ί;ηΥ εννοια,που ο ιδιοςχρησιμοπ6ιει, του «περιοχικοϋ ντετερμινισμοϋ», περιορίζονται; τΊΙ γενί-κευ"ση του δρου. Θα μπορούσαμε ακόμη να μιλήσουμε για «πιθανοκρατικόντετερμινισμό» άντί για άπροσδιοριστία. Γιατί δταν παίρνουμε συνολικάκαι δχι μεμονωμένα τα φαινόμενα στην κλίμακα της μικροφυσικήξ, αύτάφαίνεται να ϋποτάσσονται σε όρισμένου; νόμου; και να μη ξεφεύγουναπό τό δεσμό αιτίου και άποτελέσματοξ. Μόνο που το δεσμό αυτό δενμποροϋμε να τον καθορίσουμε για κάθε φαινόμενο χωριστά.

Νομίζουμε δτι στην περίπτωση αύτή μια έννοια που θα ανταποκρι-νόταν ϊσωτ; καλύτερα άπό κάθε ι'iλλη για να έκφράζει το είδοι; του αίτιακοϋδεσμού που προκύπτει, είναι η εννοια του αίτιακοϋ πεδίου. Γιατί εϊτε πρό-κειται για φαινόμενα άστρονομικά στην κλίμακα του σύμπαντος, που με-λετοϋμε στατιστικά, έφαρμόζονταξ του; νόμους των μεγάλων αριθμών,εϊτε πρόκειται για φαινόμενα μικροφυσικήξ, 11 ακόμη για φαινόμενα ψυχο-λογικά, κοινωνικά 11 και βιολογικά, πάντα έχουμε να κάνουμε με νόμουςδομήξ που έκφράζουν συνολικέξ καταστάσεις. Οί νόμοι αυτοί είναι πολύφυσικό να άναφέρονται σε ένα εϊδο; αϊτιότηταξ που να ανταποκρίνεταιστο πεδίο δπου βρίσκουν την έφαρμογή τους. Οίνόμοι αυτοί δομή ; είναινόμοι του αίτιακοϋ πεδίου. Σε τέτοιου είδους νόμους εντάσσεται και άπο-~ταν6ημα μια εννοια δπωι; του «πιθανοκρατικοϋ ντετερμινισμοϋ».

Άπα τααλλο μέρος, l±lα ..ενΥQΨ δπφς του αίτιακοϋ πεδίου, που έκφράζειταυτόχρονα ενα πλήθοτ; έτερογενών αιτιωδών σχέσεων, ερχεται να συμπλη-ΡcίΙ~Σ!H"τη μονοσήμαντη και γραμμική αιτιότητα, που παύει να είναι λειτουρ-

.γικι1 δταν πρόκειται για ενα μεγάλο άριθμό πολύπλοκων και ετερογενώνα.ΙΊ{φν,δηλαδη για μια πολλαπλ 11 αιτιότητα. Γιατί η δομή του αίτιακοϋπεδίου είναι τέτοια ώστε να είναι δυνατό να εμπεριέχει σε ενα συνολικό~-α{τιακ-o·σΧημ~ ποικίλουτ; αίτιώδευ; δεσμού; καί να λειτουργεί σαν ένα

~~~,""-,~~"",,~--,,",~.,,._,-_., .. - ', .. - -'"-', . .",

είδο ; καταλύτη, έντάσσονταξ μια μορφή αίτιότητω; σε μιαν άλλη, για ναδημιουργήσει ενα αυτόνομο, κατά κάποιο τρόπο, χώρο, δπου το σύνολοτων αιτίων να άποτελεϊ μια πολυσύνθετη πραγματικότητα, τέτοια που ναμην έξαντλεϊται με βάση το άθροισμα των μεμονωμένων αιτιωδών σχέ-σεων, όταν τϋ; αντιμετωπίζουμε χωριστά. Με αλλα λόγια να εχει τη δικήτης αυτοτελη δομή.

Νομίζουμε δτι ένα τέτοιο σχήμα αϊτιότηταξ μπορεί να λειτουργείlίιθανοκρατικα και ν&.αντιτάgQετα,ι, οχι μόνο στην έννοια του τυχαίου,μαdκ"όμη και στην εννOιατης·αΤCΡ9σδΙOPιστίας των φαινομένων. Γιατί τοτυχαϊο δεν είναι δυνατό να βρίσκει Οέση σε μια πορεία γεγονότων ποί.

:1.Ι να έξη-~χoυν σχέ-

1 των φαι-οθεϊ άργο-.; περιοχήη σχετικήBachelard

::οη22 i)ιι;ινήσει μ?ι:>~-~~"η~Kρί~,λυψη των.φαινόμεναιμε σε ενιχ>ε\ξ;ς, βλέ- "

οτι Bache-.λουστεύει.να κόσμο[σιμοποιεϊμας χρη-

ισμοϋ?",πρόκειταιαλλο για

Ιν οί συν-ιν σε νό-

.λήθηκε μερνα από τό.ρονομία.;»,

λουθεϊ μιαιαθηματικάχειώδη μα-ιθοριστική;ι ενας έμ-Sov με μι6:μινισμό».

96 .Γ. 1. Μουρέλος

είναι δυνατό να ένταχθουν σ' ένα σύστημα πιθανοκρατικοϋ ντετερμινισμουπου ή λειτουργία του ανταποκρίνεται στη δομή ένός αιτιακου πεδίου. 'Ηεννοια του τυχαίου δεν είναι μια έννοια λειτουργική, μια έννοια που εχεινόημα γία ότιδήποτε ανταποκρίνεται σε νόμους δομή ; ένός αϊτιακοϋ πε-δίου. "Οσο για την εννοιατης απροσδιοριστίας, ή σημασία της περιορίζε-ται. Τό απρόβλεπτο εμφανίζεται μόνο για φαινόμενα που εξετάζουμε με-μονωμένα. Αυτό ομως δεν αντιβαίνει στη διατύπωση συνολικών προ-βλέψεων που επαληθεύονται. Γιατί από Τ1) στιγμή που τα γεγονότα φανε-ρώνονται στα μάτια μας σαν απρόβλεπτα, δταν τα παίρνουμε μεμονωμένα,

_)\:.ιχι προβλεπτά, σύμφωνα με τoδς'~6μoυς των μεγάλων άριθμων, δταν ταπαίρνουμε συνολικά, fι όταν περν2ΥΗ:ε.απ<,>τηνκλίμακα της μικροφυσικη.;(}"τη μέση κλίμακα, πρέπει να . φaVTadeoυμε δη ~υπαρxει Κάποιος. μέσοςδρος άvιiH:~σαστό απρόβλεπτο και το προβλεπτό. Και είναι σ' αυτηνακρι-β&ς την έ~διάμεση κατάσταση, που συναντοϋμε στήν έμπειρία, στην όποίααΥταποκρΤνεται ή εννοια του αίτιακοϋ πεδίου.

LE CHAMP CAUSAL

R e s u 111ό.

L'idee de causalite a une longue histoire depuis l'A11tiquite grecque ΟΙΙAIistote par sa theorie des quatre causes a tranche sur ses predecesseurset en a fΟUΓ11iun modele qui embrasse dans un meme e11semble causaliteet finalite. De ses quatIe causes: cause formeIle, cause mateIieIle, cause effi-ciente et cause finale, le seul type de causalite qui a prevalu dans les sciencespllysiques,a partir de 1a Rennaissance, a ete la cause efficiente. De cette cau-salite pescaItE.s a elabore le modele mecanique, l'etat actuel de 1'univeIsetant expiiqU6 ρετ Ιυί comme le produit d'une suite de mouvements a paItil"d'une matieIe initia1e, ce qui implique que c'est grace au mouvelllent que1a cause pl"Oduit l'effet. C'est Ειla base de ces considerations mecanistes queLap1ace a fOImu1e sa conception du deteIminisme universe1.

ΙΙ est vrai que Newton semb1e ενοίτ Ienonce Ειexp1iquel" 1a gIavitationpar 1a IecheIche des causes qui 1a pl"Oduisent. Dans son fameux scholis quiaccompagne 1a deuxieme edition des Principia mathematica philosophiaenaturalis, ου ί1 pIesente sa theorie de la gIavitation universeIle, il bannittoute hypot]Jese SUl"Ies causes des phenomenes, se contentant de Γόαοτιοόlies Ιοίε qui les regissent, Ιοίε qni emanent, se10n Ιιιί, diIectement de Ja

ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ - · PDF...

Documents

Transcript of ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ - · PDF...