NOTA AWALAN

Kod Kursus : EED3200Nama Kursus : Sejarah Bahasa, Kesusasteraan dan Kebudayaan Melayu

(History of the Malay Languge, Literature and Culture)Pensyarah : Shamsudin OthmanJabatan : Jabatan Pendidikan Bahasa dan Kemanusiaan

Fakulti Pengajian Pendidikan, Universiti Putra Malaysia.Email : shamsudean66@gmail.comNo telefon : 013-3423166/ 03-89468204 (pej.)

BAB 1: Warisan Bahasa Melayu

Pengenalan

Bahasa adalah satu alat yang digunakan untuk menyampaikan maklumat. Tanpa

bahasa akan mewujudkan pelbagai masalah. Oleh itu, umumnya bahasa boleh

merujuk kepada bahasa lisan dan bahasa tubuh. Semenatar dalam konteks bahasa

Melayu, bahasa merujuk kepada bahasa yang dipertuturkan seharian oleh orang

Melayu atau masyarakat Malaysia yang terdiri daripada pelbagai kaum.

Bahasa Melayu telah dikanunkan dalam;

AKTA PELAJARAN 1961 dan AKTA PENDIDIKAN 1996.

Akta Pendidikan 1996 diluluskan oleh Parlimen Malaysia.    Menurut tafsiran

Seksyen 2 dan seksyen berkenaan dalam Akta 1996, bahasa kebangsaan hendaklah dijadikan bahasa penghantar di semua institusi pendidikan dalam sistem pendidikan kebangsaan. Walau bagaimanapun, menurut Seksyen 17(1) Menteri ada kuasa mengecualikan penggunaan bahasa Melayu sebagai bahasa penghantar di mana-mana institusi pendidikan lain.

PERLEMBAGAAN MALAYSIA  PERKARA 152. Perkara 152(1)

memperuntukkan bahawa bahasa kebangsaan ialah bahasa Melayu dan hendaklah ditulis dalam apa-apa tulisan sebagaimana yang diperuntukkan dengan undang-undang oleh Parlimen. Seksyen 2 Akta

1

Bahasa Kebangsaan 1963/1967 pula menghendaki bahasa kebangsaan digunakan untuk maksud rasmi. Perkara 152(1)(a) Perlembagaan Malaysia memperuntukkan kecualian, iaitu dengan syarat bahawa tiada sesiapa pun boleh dilarang atau ditahan daripada menggunakan (bagi apa-apa maksud, lain daripada maksud rasmi), atau daripada mengajar atau belajar apa-apa bahasa lain.  

Asas perlembagaan dan dasar Bahasa Melayu penting bagi mencorakkan

jenis manusia yang diperlukan dalam proses pembangunan negara. Taraf

dan kedudukan bahasa Melayu dalam Perlembagaan Persekutuan

berasaskan kontrak sosial sebelum kemerdekaan lagi, iaitu penerimaan

semua rakyat tanpa mengira keturunan terhadap bahasa Melayu sebagai

bahasa negara. Sepatutnya masyarakat kita termasuk para legislatif dan

eksekutif perlu membicarakan perancangan, pelaksanaan dan pemantauan

ke arah memartabatkan bahasa Melayu, bukannya menggugurkan perkataan

Melayu dalam bahasa Melayu. Dari sudut perundangan, Bahasa Melayu

termaktub dalam Perkara 152 perlembagaan Malaysia sebagai sebagai

bahasa kebangsaan dan bahasa rasmi.

Justeru adakah atau wajarkah penggunaan istilah Bahasa Malaysia?

Fungsi Bahasa

a. Bahasa Kebangsaan Bahasa kebangsaan merupakan sebuah bahasa yang melambangkan identiti

kebangsaan sesuatu bangsa atau negara secara unik.

Bahasa kebangsaan ialah bahasa yang diangkat menjadi bahasa utama

sesebuah negara yang berdaulat dan lazimnya digunakan sebagai bahasa

rasmi negara tersebut.

Ia merupakan lambang jati diri negara dan kewarganegaraan, bukti tentang

kedaulatannya yang membolehkan sesebuah negara berdiri sama tinggi dan

duduk sama rendah dengan negara berdaulat yang lain.

2

Bahasa kebangsaan biasanya digunakan untuk wacana politik dan undang-

undang dan ditetapkan di dalam

sesebuah kerajaan negara.

b. Bahasa Rasmi Bahasa yang digunakan dalam perhubungan rasmi, seperti dalam ucapan

rasmi dan surat-menyurat.

Biasanya, bahasa kebangsaan sesebuah negara turut berfungsi sebagai

bahasa rasmi.

Tetapi di Singapura, walaupun bahasa kebangsaannya ialah Bahasa Melayu,

tiga bahasa lain turut diisytiharkan sebagai bahasa rasmi, menjadikan jumlah

bahasa rasminya empat iaitu Melayu, Inggeris, Mandarin dan Tamil.

c. Bahasa Perpaduan Bahasa yang menjadi alat terpenting dalam pengucapan dan difahami semua

bangsa.

Bahasa yang dipilih telah disepakati dan mendapat persetujuan

perlembagaan negara.

d. Bahasa Pengantar

Bahasa Melayu sekian lama telah menjadi bahasa pengantar di sekolah,

maktab, politeknik dan universiti.

Penubuhan Universiti Kebangsaan Malaysia merupakan kemuncak bagi

menentukan bahasa Melayu digunakan sepenuhnya sebagai bahasa

pengantar ilmu pengetahuan.

Sehingga kini, universiti itu telah melahirkan ratusan ribu siswazah yang

menerima pendidikan dalam Bahasa Melayu.

3

e. Bahasa Ilmu Bahasa Melayu tetap mempunyai peranan sebagai bahasa ilmu dalam dunia

abad ke-21. Namun, kejayaan Bahasa Melayu dalam tugas ini amat

bergantung pada kesediaan pengamal Bahasa Melayu untuk menggunakan

bahasa tersebut sebagai bahasa ilmu.

Peranan Bahasa Melayu sebagai bahasa ilmu pengetahuan moden akan

tetap kekal walaupun tidak dinafikan bahawa di negara ini, Bahasa Inggeris

turut berfungsi sebagai bahasa untuk menimba ilmu.

Keadaan ini tidak bercanggah kerana sudah menjadi dasar pendidikan

negara untuk menghasilkan pelajar yang dwibahasa sifatnya.

Jika rasa megah terhadap Bahasa Melayu sebagai bahasa ilmu tidak ada dan

jika semua pihak lebih selesa menggunakan Bahasa Inggeris, lama-kelamaan

fungsi Bahasa Melayu sebagai bahasa ilmu akan berkurangan.

Tetapi, kerana orang Melayu memang optimistik sifatnya, berdasarkan

kejayaan Bahasa Melayu dalam 30 tahun yang lalu, potensi yang ada bagi

Bahasa Melayu untuk kekal sebagai bahasa ilmu amat cerah.

f. Bahasa Komunikasi Bahasa Melayu telah menjadi bahasa komunikasi atau bahasa perhubungan

di antara rakyat jelata kerana bahasa itu dapat dipelajari dengan senang dan

telah sekian lama menjadi lingua franca penduduk kawasan ini.

Rakyat jelata yang dimaksudkan ialah masyarakat biasa, bukan golongan elit

yang, oleh sebab sifat dwibahasa mereka, lebih selesa menggunakan bahasa

campuran (Melayu-Inggeris).

Bahasa Melayu ialah bahasa kebangsaan dan bahasa perhubungan rakyat

jelata.

Maka, fungsi pembinaan jati diri akan tetap dimainkan oleh bahasa itu kerana

pembinaan jati diri mempunyai ikatan yang erat dengan emosi.

4

Bahasa sebagai lambang jati diri

Umumnya jati diri mempunyai perkaitan yang amat rapat antara individu dengan

bangsa, Bahasa Melayu adalah unsur yang tidak dapat dipisahkan daripada jati diri

individu. Oleh sebab itu, kedua-duanya perlu dibicarakan serentak dengan melihat

lakuan individu bagi menentukan jati dirinya, dan jati diri individu kemudian

membentuk jati diri masyarakatnya. Dengan melihat jati diri individu, kita dapat

memahami jati diri masyarakat dan dengan melihat jati diri masyarakat, kita dapat

memahami jati diri individu.

Lazimnya dalam menghuraikan ciri-ciri yang membentuk jati diri sesebuah

bangsa, ahli falsafah melihat kepada jati diri individu. Kita dapat menggunakan

definisi daripada beberapa orang ahli falsafah Eropah yang membicarakan tentang

perkara ini. Joseph Butler (1692–1752), seorang ahli falsafah Inggeris,

menghasilkan idea tentang prinsip pengindividuan. Prinsip ini menyatakan bahawa

idea kesedaran atau memori dan proses mengakui sesuatu dengan kesedaran yang

tidak dipaksa-paksa kehadirannya dalam memori, jiwa dan perasaan.

Persoalannya, apabila berlaku perubahan terhadap dasar bahasa dan tabiat

berbahasa bangsa Melayu, apakah yang akan berlaku terhadap jati diri bangsa

Melayu?

Pengaruh bahasa asing dalam bahasa Melayu

Bahasa Melayu juga telah melalui proses yang yang panjang dalam proses

pemantapan. Proses ini melibatkan unsure peminjaman, penyerapan dan

penyebatian daripada tiga sumber bahasa, iaitu bahasa Sanskrit, Arab-Parsi, dan

Inggeris-Eropah.

Jenis-jenis peminjaman

a. peminjaman tulen (matematik, bonus)

b. peminjaman kacukan (kasut but)

5

c. peminjaman pemerian (kapal selam, kapal terbang, peluru meriam)

d, peminjaman dialek Impar (dialek Pulau Pinang).

e. peminjaman kuno (purnama)

f. peminjaman berpindah (vokal/vobel)

Kesimpulan

Melalui definisi dan teori yang dipaparkan di atas, dapat dilihat bahawa terdapat

perubahan pada lakuan bahasa Melayu apabila berlaku peristiwa-peristiwa pada

bahasa yang digunakan. Hal ini demikian kerana bahasa ialah alat dan wahana

pembentuk dan pemindah memori bangsa. Memori bangsa pula ialah himpunan nilai

sesuatu bangsa. Oleh itu, apabila sistem telah mengubah bahasa di dalam

pendidikan, maka kita sedang berhadapan dengan satu penjajahan lain, iaitu

penjajahan minda. Minda yang terjajah akan terus kagum dan terkesima dengan

budaya bahasa penjajahnya. Akhirnya, kesan daripada hal ini ialah seluruh

perlakuan dan nilai jati diri akan turut sama berubah. Mereka yang mengubah

bahasa ekspresifnya juga akan mengubah nilai dan muatan rohaniah pada dirinya.

Hal ini menyebabkan jati dirinya berubah. Mungkin perubahan tidak berlaku pada

rupa paras, tetapi tentu sekali pada minda dan nilainya. Perubahan itu sedemikian

besar sehingga kita hilang jati diri. Mungkin pada jasadnya kita masih Melayu, tetapi

dari segi budaya dan rohaninya kita mungkin sudah bukan Melayu lagi.

6

BAB 2. Sejarah Perkembangan Bahasa Melayu

Pengenalan

Menurut Amat Juhari Moain (2006:27) , terdapat 5 zaman perkembangan bahasa

Melayu.Ini membuktikan bahawa bahasa Melayu tersebar dan berkembang secara

bertahap–tahap, iaitu dari zaman ke zaman. Lima zaman tersebut ialah;

i. zaman bahasa Melayu Purba,

ii. Melayu Kuno,

iii. Melayu Klasik,

iv. Melayu Pramoden

v. Melayu Moden.

Secara ringkasnya, berdasarkan pengklasifikasi zaman-zaman perkembangan itu

telah membuktikan bahawa bahasa Melayu berkembang dan mempunyai sejarah

penyebarannya.

Asal Usul Bahasa Melayu 

Bangsa yang terawal menduduki negara ini merupakan bangsa yang melahirkan

orang asli di Semenanjung, papua New Guie dan Australia. Kumpulan ini dikenali

sebagai Melayu-Proto. Mereka datang pada tahun 2500 sebelum Masihi(SM)  dan 

mengembara  ke daerah-daerah di Asia Tenggara. Golongan ini juga dikenali

sebagai Indo-Melayu. Golongan ini menggunakan Gua Cha (Kelantan) dan Gua

Niah (Sarawak).

  Pada tahun 1500 SM, golongan  kedua dari Yunan pula datang dengan

kebudayaan yang lebih tinggi serta menduduki daerah-daerah subur di persisiran

pantai dan kuala sungai. Kumpulan ini dikenali sebagai Melayu Deutro. Kumpulan ini

membawa tamadun yang lebih maju daripada kumpulan Melayu Proto. Golongan ini

mahir dalam bidang pelayaran dan kedatangan mereka ke serata Asia Tenggara

dikaitkan dengan teori Gelombang. Mereka datang ke Asia Tenggara pada zaman

logam. Ini menyebabkan golongan Melayu-Proto lari ke kawasan-kawasan  lain

7

seperti ke hutan belantara, lembah dan kawasan gunung. Golongan Melayu Deutro

ini juga mahir dalam ilmu pelayaran dan mereka belayar ke  pulau-pulau di seluruh

kepulauan melayu dan  membuka penempatan yang menyebabkan perkembangan

bangsa Indonesia dan bangsa Melayu hingga kini. Lama-kelaamaan bangsa ini

semakin maju dan kehidupan bermasyarakat mereka semakin berkembang.

Kumpulan Melayu-Proto dan Melayu Deutro dikenali sebagai Austronesia. Oleh

sebab, kawasan yang didatangi luas dan terpisah-pisah maka berkembang pelbagai

bahasa di daerah masing-masing.

Rumpun Dan Salasilah Bahasa Melayu 

Bahasa Austronesia ialah satu rumpun bahasa yang tergolong dalam satu filum

bahasa Austris bersama-sama dengan rumpun bahasa Austroasia dan Tibet-China.

Pembahagian keluarga bahasa ini ditunjukkan dalam rajah 1.1  di bawah.

 

 

 

 

Rumpun bahasa Austronesia pula terbahagi kepada empat cabang iaitu;

a. Bahasa-bahasa di Kepulauan Melayu(Nusantara) i. Bahasa-bahasa Polinesia (bahasa-bahasa di

Hawaii,Moari,Tonga, dan Moari)

b. Malenesia (bahasa-bahasa di Fiji, Irian, dan New Caledonia)

c. Mikronesia (bahasa-bahasa di kepuluan Gilbert, Carolina, Marshall dan Marianna)

  

Rumpuan bahasa Austronesia dapat digambarkan dalam rajah  di bawah.

 

 

 8

Bahasa_bahasa Austronesia tersebar luas meliputi kepulauan Lautan Teduh dari

Pulau Easter di sebelah timur dan kepulauan Asia Tenggara di sebelah barat.

Bahasa Melayu merupakan subkeluarga daripada keluarga  Indonesia.

  Cabang-cabang Nusantara mempunyai kira-kira 200 hingga 3000 bahasa

yang tersebar di Kepulauan Melayu dan boleh dibahagikan kepada 16 golongan

bahasa seperti;

a)     Golongan Filipina : antaranya Tagalog, Bikol dan Bisayab)     Golngan Sumatera : Antaranya Acheh, Gayo , Lampungc)      Golongan Jawa : Sunda, Jawa dan Madura.d)     Golongan Kalimantane)     Golongan  Tominif)        Golongan Torajag)     Golongan Gorontaloh)      Golongan Bali-Sasaki)        Golongan Loinangj)        Golongan Muna-Butungk)      Golongan Sulawesil)        Golongan Bungku-Lakim)   Golongan Bima-Sumban)      Golongan Ambon Timoro)     Golongan Sula-Baconp)     Golongan Halmera Selatan Irian Jaya 

 

Bahasa Melayu Kuno menjadi salah satu daripada bahasa Austronesia telah

mengalami banyak perubahan. Fenomena ini biasa berlaku dalam proses

perkembangan sesuatu bahasa. Bahasa Melayu  kuno telah melahirkan banyak

bahasa baru yang tinggal dalam satu kawasan tertentu. Maka timbullah batas

georgafi yang bersifat linguistik.  Penduduk di kawasan geografis linguistik ini

bertutur dalam beberapa variasi bahasa yang disebut dialek. Dialek-dialek ini

berkembang dan digunakan dalam pertuturan sekelompok masyarakat. Kelompok

masyarakat lain akan mengalami kesukaran untuk memahami dialek kerana

perubahan bunyi dan pembentukan perkataan baru.

 

9

Fenomena ini boleh dilihat daripada rajah di bawah.

 Dialek-dialek dan sub Dialek Bahasa Melayu

10

Zaman Bahasa Melayu Purba

Bahasa Melayu Purba ialah bahasa Melayu yang wujud pada zaman

prasejarah.Bahasa ini dikatakan sedemikian kerana tidak ada sejarah bertulis pada

masa itu. Manakala menurut Asmah Haji Omar, Bahasa Melayu Purba dipercayai

dituturkan oleh kelompok Melayu Deutro. Mereka menggunakan bahasa ini dalam

bentuk lisan. Oleh itu Bahasa Melayu Purba tidak wujud dalam bentuk tulisan.

Zaman Bahasa Melayu Kuno

Menurut Abdul Rashid dan Amat Juhari Moain, (2006 : 27), bahasa Melayu Kuno

bermula pada abad ke-4 Masihi. Bahasa Melayu Kuno dikatakan bermula pada abad

ke-4 Masihi kerana terdapat beberapa bukti yang telah ditemui di Dong Yen Chau di

Teluk Tourane Vietnam yang diperkirakan bertarikh pada abad ke-4 Masihi. Bahan

bukti yang ditemui ialah sebuah prasasti.

Berdasarkan maklumat daripada wikipedia bahasa Melayu, bahasa Melayu

Kuno wujud setelah menerima pengaruh daripada India. Bahasa Melayu Kuno

mencapai kegemilangannya dari abad ke-7 hingga abad ke-13 pada zaman kerajaan

Sriwijaya sebagai lingua franca dan bahasa pentadbiran. Mereka yang bertutur

bahasa Melayu Kuno merangkumi Semenanjung Tanah Melayu , Kepulauan Riau

dan Sumatera. Bahasa Melayu Kuno diterima ramai kerana terdapat beberapa ciri

yang boleh diterima oleh orang ramai. Antaranya ialah bersifat sederhana dan

mudah menerima pengaruh luar. Bahasa Melayu Kuno juga dikatakan tidak terikat

kepada perbezaan susun lapis masyarakat. Sehubungan itu, bahasa Melayu Konu

juga mempunyai sistem yang lebih mudah berbanding bahasa Jawa.

Terdapat juga teori yang mengkatakan bahawa berlakunya perkembangan

bahasa Melayu iaitu bahasa Melayu Purba menjadi bahasa Melayu Kuno adalah

melalui aktiviti perdagangan.Buktinya ialah pada abad pertama, barulah pedagang

dari India belayar ke timur menuju Tiongkok dan pedagang Tiongkok pula belayar ke

barat menuju India. Pelayaran dua hala ini mengharuskan mereka melalui Selat

Melaka. Lama-kelamaan pelabuhan yang ada di Kepulauan Melayu ini bukan sahaja

11

sebagai tempat persinggahan tetapi menjadi tempat perdagangan pedagang India

dan Tiongkok seperti yang telah dirintis lebih awal oleh pedagang Arab.

Di samping itu juga para mubaligh terutama mubaligh India turut datang ke

Kepulauan Melayu ini untuk menyebarkan agama Hindu. Kedatangan para

pedagang dan penyebar agama ini mengakibatkan bahasa Melayu Purba mendapat

pengaruh baru. Bahasa Melayu Purba ini kemudian dinamai sebagai bahasa Melayu

Kuno.

Pengaruh Bahasa Sanskrit dan Hindu dalam Bahasa Melayu Kuno.

Bahasa Melayu Kuno banyak dipengaruhi oleh sistem bahasa Sanskrit. Ini adalah

kerana kebanyakan masyarakat Melayu ketika itu beragama Hindu dan Bahasa

Sanskrit telah menjadi bahasa bangsawan dan mempunyai hierarki yang tinggi.

Selain itu, sifat bahasa Melayu yang mudah dilentur mengikut keadaan juga antara

penyebab bahasa asing seperti sanskrit diterima. Ini boleh dibuktikan daripada

pengaruh tulisan atau aksara Pallava dan Devanagari yang datang dari India, kata-

kata pinjaman daripada bahasa Sanskrit, rangkai-rangkai kata pinjaman daripada

bahasa Sanskrit, dan fonem-fonem Sanskrit.

Kesan daripada bahasa sanskrit ini menyebabkan penambahan kosa kata

Bahasa Melayu Kuno. Contoh contoh perkataan yang diambil daripada Bahasa

Sanskrit adalah seperti syukasyitta, athava, karana, tatakala dan sebagainya.

Bahasa Melayu Kuno tidak mempunyai pengaruh Parsi atau Arab.

Penggunaan Bahasa Melayu Kuno

Berdasarkan bahan bukti sejarah yang ditemui, terdapat beberapa batu bersurat

yang menggunakan bahasa Melayu Kuno. Batu bersurat telah ditemui di sekitar

Sumatera dan Jawa yang memperlihatkan penggunaan Bahasa Melayu kuno pada

abad ke-7. Tulisan yang digunakan ialah aksara (alphabet) Pallawa iaitu sejenis

tulisan yang berasal dari selatan India. Antara batu bersurat tersebut ialah batu

bersurat Kedukan Bukit di Palembang, bertarikh 605 Tahun Saka, bersamaan

12

dengan 683 Masihi. Tulisan yang terdapat pada Batu Bersurat ini menggunakan

huruf Palava.

Batu Bersurat Talang Tuwo, bertarikh 606 Tahun Saka, bersamaan dengan

684 M dan batu, Jawa Tengah yang bertarikh 832 Masihi ditulis dalam huruf

Nagiri.Ringkasnya, penemuan batu bersurat ini membuktikan bahawa bahasa

Melayu Kuno wujud dan digunakan oleh masyarakat.

Ciri-Ciri Bahasa Melayu Kuno

Bahasa Melayu Kuno mempunyai ciri-cirinya yang tersendiri. Beberapa kajian telah

dijalankan pada bahan bukti iaitu batu bersurat. Tulisan yang terdapat pada batu

bersurat tersebut telah dikaji dari aspek bahasanya.

Berdasarkan kajian tersebut, bahasa Melayu jelas memperlihatkan pengaruh

bahasa Sanskrit, terutama dari segi kata-kata pinjaman. Hal ini terjadi kerana pada

waktu itu bahasa Melayu tidak mempunyai kata-kata yang sesuai untuk

memperkatakan perkara-perkara dan konsep-konsep baru yang dibawa dari

kebudayaan asing. Oleh itu bahasa Melayu terpaksa meminjam daripada bahasa

masyarakat yang membawa konsep-konsep baru itu. Contoh contoh perkataan yang

diambil daripada bahasa Sanskrit adalah seperti syukasyitta, athava, karana,

tatakala dan sebagainya.

Bahasa Melayu itu kebanyakannya ditulis oleh raja. Oleh itu dapat dibuat

kesimpulan bahawa bahasa Melayu kuno telah menjadi bahasa rasmi dan bahasa

untuk urusan pemerintahan di istana.Bahasa Melayu kuno juga telah tersebar luas

dan berfungsi sebagai lingua franca.Selain itu bahasa Melayu kuno juga bersifat

kosmopolitan, keranan menerima pengaruh dari luar terutama pengaruh bahasa

Sanskrit.

Definisi Bahasa Melayu Klasik

Terdapat beberapa definisi yang telah diutarakan oleh pengkaji bahasa .Antaranya

ialah Asmah Hj.Omar (1985:33), “bahasa abad ketiga belas dan ketujuh belas itu

dinamakan bahasa Melayu Klasik”. Menurut Ismail Hussein (1984:24), pembahagian

13

yang dibuat oleh adalah atas pertimbangan sejarah perkembangan bahasa Melayu.

Hal ini dapat dibahagikan mengikut zaman politik Srivijaya, Majapahit, Melaka, dan

sebagainya, pengaruh kebudayaan seperti Hindu, Islam, dan Barat atau mengikut

zaman tulisan yang digunakan seperti tulisan Melayu Kuno yang diambil dari India,

tulisan Arab, dan akhir sekali tulisan Latin. Contohnya pada zaman politik Srivijaya,

masyarakatnya yang beragama Hindu dan Buddha, menggunakan tulisan yang

dibawa dari India, sasteranya dipenuhi oleh cerita-cerita sastera India dan bahasa

Melayunya, dengan pinjaman kata-kata Sanskrit.”

Sejarah Bahasa Melayu Klasik

Zaitul Azma (2007) telah mengatakan bahawa perkembangan bahasa Melayu Klasik

mempunyai perkaitan dengan perkembangan karya sastera. Perkembangan

kesusasteraan memberikan gambaran tentang sejarah silam sesuatu bangsa dari

segi kebudayaan,dan keperibadian bangsa . Dalam masa yang sama bahasa Melayu Klasik digunakan oleh pengarang

untuk tujuan menghasilkan sesebuah karya dalam bidang kesusasteraan,

ketatanegaraan, kebudayaan, kemasyarakatan dan keagamaan. Seiring dengan

kemunculan bahasa Melayu Klasik, pengaruh Hindu dilihat mula hilang sedikit demi

sedikit sehinggalah ke abad ke-15. Bahasa Melayu Klasik mula berkembang pada

abad ke -13 dan ke -14. Buktinya ialah penemuan beberapa buah prasasti. Ketika itu

juga bahasa Melayu Klasik telah digunakan sebagai lingua –franca iaitu zaman

kerajaan Melayu Melaka. Penggunaan bahasa Melayu Klasik ini jelas dalam aktiviit

perdagangan dan penyebaran agama Islam.

Bukti tentang penyebaran agama islam menggunakan bahasa Melayu Klasik

adalah penghasilan kitab-kitab agama. Antara kitab yang dihasilkan ialah Furu’ Al-

Masa’il oleh Syed Muhammad Daud Al-Fatani,dan Sabil Al-Muhtadin oleh Syed

Muhammad Arsyad Al-Banjari .Kandungan kitab-kitab ini adalah mengenai agama

seperti al- Hadith, feqah, tafsir al-quran, tasawuf, di samping sejarah, hikayat, hal

14

ehwal haiwan, perdukunan, perubatan Melayu, bintang dua belas, pentadbiran dan

pemerintahan, falsafah dan pengembaraan. Secara ringkasnya bahasa Melayu

Klasik meluas dalam kalangan orang bukan Melayu dari kelompok Asia, juga dalam

kelompok orang Eropah dan Asia Barat yang datang ke Asia Tenggara.

Permulaan Zaman Bahasa Melayu Klasik

Pada abad ke -13 pengaruh agama Islam menjadi makin dominan di Nusantara.

Perkembangan agama Islam membawa bersama-samanya bahasa Arab. Zaman ini

memperlihatkan kemasukan perkataan Arab dan tulisan Jawi yang menggunakan

huruf-huruf Arab. Secara ringkasnya evolusi tahap kedua berlaku kepada bahasa

Melayu. Bahasa Melayu berkembang dengan pesat melalui peminjaman perkataan

Arab dan Parsi. Di samping itu, bahasa Melayu juga mula berkembang dengan

bahasa-bahasa dari Barat seperti Portugis, Inggeris, dan Belanda.

Menurut Ismail Hussein (1984:25), bahasa Melayu Klasik bermula sekitar

abad ke-13 dan ke-14. Tetapi beliau menyebutnya sebagai zaman peralihan di

seluruh kepulauan Melayu dengan kedatangan agama Islam. Bukti konkrit tentang

bertapaknya Islam di Nusantara dari sudut sejarah diperoleh pada tahun 1292 M

sewaktu Marco Polo melawat Sumatera Utara dan catatannya tentang pengislaman

Pasai. Pada zaman peralihan dalam abad ke-13 dan ke-14 telah dijumpai beberapa

prasasti dalam bahasa Melayu yang ditulis menggunakan huruf India tetapi

bahasanya sudah terdapat pengaruh bahasa Arab. Di sini bermulanya bahasa

Melayu klasik.

Dalam masa yang sama bahasa Melayu Klasik boleh ditandai dengan

kemunculan dan keagungan kerajaan Melayu Melaka. Bahasa Melayu menjadi

medium dalam pemerintahan, perhubungan, perdagangan, dan penyebaran agama

Islam. Ketika itu juga bahasa Melayu mendapat tulisan baru, iaitu tulisan Jawi, iaitu

dengan meminjam dan menyesuaikan abjad bahasa Arab. Sebelumnya, pada tahap

bahasa Melayu Kuno, bahasa Melayu menggunakan dua jenis tulisan, iaitu tulisan

rencong dan lampung yang tidak terpengaruh oleh tulisan dari India walaupun

bahasa Sanskrit sudah bertapak di Nusantara.Tulisan yang disesuaikan dengan

15

tulisan Pallava dan Nagiri seperti yang terdapat pada batu-batu bersurat antara abad

ke-7 hingga abad ke-14.

Perkembangan Bahasa Melayu Klasik

Kedatangan pengaruh agama Islam dan bahasa Arab,telah menyebabkan bahasa

Melayu melangkah setapak lagi dengan satu lagi tulisan, iaitu tulisan Jawi. Bahasa

Melayu Klasik mula pada abad ke-16 sampai pula pengaruh dari Barat dengan

kedatangan penjajah dari Eropah seperti Portugis, Belanda, dan Inggeris. Sekali lagi

bahasa Melayu bertembung dengan bahasa dan kebudayaan yang baru yang turut

mempengaruhi bahasa Melayu.

Amat Juhari Moain (1992:1062) tulisan rumi mula digunakan dengan

penggunaan yang pertama dalam bahasa Melayu oleh David Barbosa pada tahun

1516 Masihi setelah Melaka ditawan oleh Portugis, kemudian pada tahun 1521

Masihi seorang pengembara Itali, Antonio Pigfafetta membuat catatan perkataan

Melayu dalam tulisan rumi dengan padanannya dalam bahasa Itali.

Dengan senario itu, bahasa Melayu Klasik mencakup zaman antara abad ke-

14 hingga abad ke-19, dengan abad ke-12 dan ke-13 sebagai zaman peralihan

antara tahap bahasa Melayu Kuno dengan tahap bahasa Melayu klasik. Bahasa

Melayu klasik dapat disimpulkan sebagai bahasa yang digunakan dalam

kesusasteraan, pemerintahan dan undang-undang, agama, sejarah, perdagangan,

dan perhubungan iaitu budaya dan kemasyarakatan.

Ringkasnya kosa kata daripada bahasa Arab banyak digunakan. Penggunaan

bahasa Melayu dapat dilihat dalam beberapa buah karya seperti Hikayat Raja-raja

Pasai, Misa Melayu, Sejarah Melayu, Hikayat Hang Tuah, Hikayat Negeri Johor dan

banyak lagi karya yang ditulis dalam tulisan Jawi.

Zaman Kegemilangan Bahasa Melayu Klasik

Berdasarkan bahan yang di akses, didapati ada tiga zaman kegemilangan bahasa

Melayu Klasik. Antaranya ialah zaman kerajaan Melaka, Acheh dan zaman kerajaan

Johor–Riau. Ketika zaman tersebut terdapat beberapa orang tokoh penulis. Buktinya

16

ialah pada zaman kerajaan Acheh. Antara tokoh penulis yang penting ialah Hamzah

Fansuri, Syamsuddin al-Sumaterani, Syeikh Nuruddin al-Raniri dan Abdul Rauf al-

Singkel.

Ciri-Ciri Bahasa Melayu Klasik

Dari Wikipedia bahasa Melayu Klasik, telah menyatakan beberapa ciri-ciri bahasa

Melayu Klasik. Namun demikian cirri-ciri yang dinyatakan adalah lebih mencirikan

bahasa Melayu Klasik dari aspek perubahan dari segi kosa kata, struktur ayat dan

tulisan. Antara ciri –ciri tersebut ialah ayat yang panjang, berulang, dan berbelit-belit.

Ayat yang digunakan kebanyakkannya ialah ayat pasif dan songsang.Ketika itu juga

banyak menggunakan laras bahasa istana.

Manakala terdapat perbezaan dalam mengklasifikasi ciri-ciri bahasa Melayu

Klasik. Umumnya bahasa Melayu klasik boleh dibahagikan kepada kepada

beberapa aspek, iaitu aspek sistem tulisan, kosa kata dan tatabahasa. Zaitul Azama

mengatakan bahawa dalam bahasa Melayu Klasik terdapat penggunaan kata

pangkal ayat yang agak klise atau usang. Penggunaan kata pangkal ayat ini agak

meluas. Contoh kata pangkal adalah seperti "syahadan", "maka", "alkisah", "hatta",

"arakian", "kata sahibul hikayat", "maka, tatkala" dan "adapun. Kata-kata seperti itu

bukan sahaja digunakan untuk memulakan sesuatu perenggan, malah digunakan

juga pada awal ayat-ayat dalam perenggan. Penulisan dalam bahasa Melayu moden

tidak memperlihatkan penggunaan kata pangkal ayat yang sedemikian.

Manakala dari aspek struktur ayat pula, bahasa Melayu Klasik agak berbeza

dengan bahasa Melayu Kuno kerana struktur ayatnya panjang-panjang, berulang-

ulang dan berbelit-belit.Terdapat juga gabungan beberapa ayat tunggal yang

dicantumkan dengan menggunakan kata-kata hubung yang tertentu, terutamanya

"dan" dan "atau" ataupun dengan menggunakan tanda koma dan tanda koma bertitik

sahaja. Contoh ayat bahasa Melayu Klasik seperti ayat berikut “Maka apabila

dibawalah akan mereka itu ke penghadapan Tajul Muluk, demi terpandang akan

anak si peladang itu, mesralah ke dalam hatinya, diberinya wang yang tiada

berhisab banyaknya serta disuruh perbela akan dia baik-baik”.

17

Dalam bahasa Melayu Klasik juga, terdapat perubahan dari aspek bentuk

ayat yang digunakan. Bentuk ayat yang lebih lumrah digunakan, ialah bentuk ayat

pasif, iaitu bentuk ayat yang lebih mengutamakan objek pelaku atau subjek. Sebagai

contoh, “Hatta datanglah kepada suatu hari maka Hamzah dan Umar Umayyah

dibawanya oleh Khoja Abdul Mutalib kepada mualim ……”

Selain itu, dalam bahasa Melayu Klasik juga banyak menggunakan partikel

“pun”dan “lah”.Contoh perkataan yang digandingkan dengan partikel ialah seperti

“adapun, bertitahlah,dan berebutlah”. Manakala contoh penggunaan partikel dalam

ayat pula ialah seperti berikut ““Maka Bendahara pun hairanlah kalam raja seperti

dikhatankan orang rupanya” dalam Sejarah Melayu.

Sehubungan itu terdapat pengaruh daripada beberapa bahasa lain dalam

bahasa Melayu Klasik kerana di kepulauan Melayu ketika itu bahasa Arab dan

Sanskrit bertapak kukuh lantaran aktiviti perdagangan dan penyebaran agama

islam.Contoh penggunaan bahasa Arab ialah “Allah Taala, makhdum, mualim

daulat, wallahualam, takzim. Bagi bahasa Sanskrit pula ialah “dosa,pahala,dan

raja” . Bahasa Melayu Klasik juga menerima fonem Arab seperti ‘kh’, ‘dz’, dan ‘sy’.

Contoh perkataan seperti “khamis, zakat, syarat”.

Bahasa Melayu klasik lebih bersifat "bahasa istana". Ini amat ketara dari segi

penggunaan perkataan dan sistem panggilannya. Contohnya ialah ‘sembah, beta,

titah, berangkat, dan gering.” Penggunaan ini adalah disebabkan kebanyakan hasil

penulisan bahasa Melayu klasik adalah dalam bentuk karya sastera, yang

menceritakan kisah dan peristiwa yang dialami oleh kalangan raja di istana.

Bahasa melayu Klasik juga lebih banyak menggunakan kiasan dan

perbandingan serta penggunaan laras bahasa puisi, seperti pantun, syair, seloka

dan gurindam dalam karya prosa. Buktinya ialah terdapat banyak dalam hikayat-

hikayat Melayu lama. Mungkin disebabkan oleh sifat sastera Melayu klasik itu

sendiri, yang pada asalnya dalam bentuk lisan dan penggunaan unsur-unsur

tersebut dikatakan dapat menghidupkan suasana penceritaan.

18

Zaman Bahasa Melayu Pramoden

Menurut Amat Juhari dan Abdul Rashid Melebek (2006: 32), bahasa Melayu

Pramoden bermula pada abad ke -19. Buktinya ialah kedatangan pendatang luar ke

Asia Tenggara untuk menguasai Asia Tenggara.Pendatang bangsa barat ini bukan

sahaja menguasai ekonomi, tetapi politik. Bagi mengukuhkan kedudukan di tanah

Melayu, mereka telah mengkaji bahasa dan budaya pribumi. Hasil kajian ini telah

mewujudkan pusat-pusat pengajian tentang bahasa, sastera dan budaya pribumi

terutama Melayu. Manuskrip-manuskrip Melayu dan bahan-bahan tinggalan

sejarah,budaya dan sastera Melayu telah dikumpulkan di perpustakaan-

perpustakaan barat ini. Dalam masa yang sama,perkataan-perkataan daripada

bahasa barat seperti Inggeris dan Belanda mula meresap ke dalam bahasa Melayu.

Proses ini berlaku secara sedikit demi sedikit. Kesan penyerapan bahasa ini telah

mengakibatkan kegiatan penulisan Melayu mula menggusur dari istana-istana raja

seperti dalam zaman bahasa melayu Klasik ke dalam masyarakat umum.Dengan

kata lain, kegiatan penulisan dalam bahasa Melayu sudah mula memasyarakat dan

merakyat.

Zaman bahasa Melayu Pramoden ini juga, terdapat banyak hasil penulisan

seperti buku “Sejarah Melayu, Taj al- Salatin, Hikayat Abdullah dan lain-lain.Selain

itu, zaman ini turut mencetak banyak kitab –kitab agama di Asia Tenggara. Abdul

Rashid Melebek (2006: 33) juga mengatakan bahawa berlakunya beberapa

peristiwa pada abad ke -19. Antaranya ialah pertembungan budaya Melayu dengan

Barat, perkembangan teknologi cetak ,serta perkembangan perhubungan yang lebih

mudah telah menjadikan bahasa Melayu terdedah kepada pengaruh Barat.Oleh

yang demikian,perkembangan ini bagaikan wahana yang menyebabkan bahasa

Melayu diresapi oleh unsur-unsur Barat sehingga berlaku beberapa perubahan pada

bahasa Melayu.

Zaman Bahasa Melayu Moden

Berdasarkan laman web wikipedia dan tutor, telah menyatakan bahawa zaman

bahasa Melayu Moden telah mula pada abad ke-19 iaitu setelah kedatangan

penjajah Eropah seperti Portugis, Belanda dan Inggeris. Hasil karangan Munsyi

19

Abdullah dianggap sebagai permulaan zaman bahasa Melayu moden.Sebelum

penjajahan British, bahasa Melayu mencapai kedudukan yang tinggi, berfungsi

sebagai bahasa perantaraan, pentadbiran, kesusasteraan, dan bahasa pengantar di

pusat pendidikan Islam. Selepas Perang Dunia Kedua, British merubah dasar

menjadikan bahasa Inggeris sebagai pengantar dalam sistem pendidikan. Namun

semasa Malaysia mencapai kemerdekaan, Perlembagaan Persekutuan Perkara 152

telah menetapkan bahasa Melayu sebagai bahasa kebangsaan.

Buktinya ialah dalam Akta Bahasa Kebangsaan 1963/1967 menetapkan

bahasa Melayu sebagai bahasa rasmi negara. Selain itu, dalam Laporan Razak

1956 juga telah mencadangkan bahasa Melayu sebagai pengantar dalam sistem

pendidikan negara.

Manakala menurut Amat Juhari (2006 : 34 ) bahasa Melayu berubah sedikit

demi sedikit untuk menuju ke bentuk yang baharu iaitu bahasa Melayu

Moden.Peluang ini cerah apabila mencecah ke abad ke-20. Buktinya ialah negeri-

negeri dan kesultanan melayu tetap menggunakan bahasa Melayu dalam urusan

pemerintahan negerinya terutamanya yang berkaitan dengan adat istiadat Melayu

dan agama Islam. Ketika itu juga sekolah-sekolah Melayu juga dibuka dengan lebih

banyak lagi sama ada dalam pemerintahan Inggeris mahupun yang dalam

pemerintahan Belanda.

Sehubungan itu, dari aspek media perkembangan bahasa Melayu pula,

seperti syarikat percetakan telah banyak didirikan. Maka banyak buku,majalah,

jurnal dan akhbar berbahasa Melayu yang dicetak di tanah jajahan Inggeris dan

Belanda di Asia Tenggara. Situasi ini telah menyebabkan bahasa Melayu secara

langsung menjadi bahasa perantaraan di Asia Tenggara.

Pada tahun 1957, bahasa Melayu telah menjadi bahasa kebangsaan dan

salah satu bahasa rasmi negara Malaya Merdeka. Manakala pada tahun 1967,

bahasa Melayu telah menjadi bahasa rasmi tunggal bagi negara Malaysia.Bagi

meningkatkan penggunaan bahasa Melayu banyak akhbar, buku, majalah dan jurnal

berbahasa Melayu diterbitkan sama ada di Malaysia, Indonesia dan Singapura

terutamanya selepas Perang Dunai Kedua.

20

Lantaran itu, pelbagai usaha telah dijalankan bagi memajukan bahasa serta

menigkatkan kemampuannya dalam menghadapi zaman moden. Antara langkah

yang dijalankan untuk memodenkan bahasa Melayu ialah perancangan korpus

bahasa Melayu.Perancangan korpus ini telah diterajui oleh Pakatan Belajar –

Mengajar Pengetahuan Bahasa. Mereka memulakan perancangan korpus bahasa

iaitu dengan menyusun panduan ejaan,kamus,tatabahasa ,tanda-tanda

bacaan,surat kiriman,dan peristilahan.

Sejurus selepas itu muncullah badan perancangan daripada persatuan dan

lembaga yang dikelolakan oleh kerajaan seperti Dewan Bahasa dan Pustaka.

Dengan adanya usaha-usaha ini maka dapat diatur dan dibakukan sistem ejaan,

peristilahan, tatabahasa, perkamusan, sebutan, laras dan lain –lain yang berkaitan

dengan bahasa Melayu. Bagi mengukuhkan usaha-usaha ini maka berbagai-bagai

kongres dan seminar tentang bahasa dan sastera Melayu telah diadakan, contohnya

ialah Kongres Bahasa dan Persuratan Melayu dimulai pada tahun 1952 hingga

1984, iaitu Kongres yang keempat.

Kesimpulannya, dengan adanya kegiatan-kegiatan seumpama di atas ini,

maka bahasa Melayu terus melonjak naik kemampuannya sehingga menjadi bahasa

moden yang digunakan sebagai bahasa pengantar di institusi pengajian tinggi, dan

tulisan ilmiah.

21