JUDUL

UNIVERSITI MALAYSIA SABAH

BORANG PENGESAHAN STATUT TESIS

KUALITI AIR TASIK LADAM DI SUNGAI SUGUT, SUNGAI KINABATANGAN DAN SUNGAI PADAS.

IJAZAH : SARDANA SAINS

SESI PENGAJIAN : SESI 1/2008-2009

Saya, AJIMI BIN JAWAN mengaku membenarkan tesis Sarjana ini disimpan di perpustakaan Universiti Malaysia Sabah dengan syarat-syarat kegunaan berikut;

1. Tesis adalah hak milik Universiti Malaysia Sabah 2. Perpustakaan Universiti Malaysia Sabah dibenarkan membuat salinan

untuk tujuan pengajian sahaja 3. Perpustakaan dibenarkan membuat salinan tesis ini sebagai bahan

pertukaran antara institusi pengajian tinggi 4. TIDAK TERHAD

1.... _.. _... ... _. ý, .. t{ti Disahkan Oleh;

Penulis : AJIMI BIN JAWAN Alamat : No. 7, Lot SB38 Lorong 1/1A, Bandar Sierra 88450, Kota Kinabalu Sabah.

c

Penyelia :

ýý ýtý

. 0---

Prof. Datin Dr. Ann Anton

Pe yelia Bersama : Prof. Dr. Mohd. Harun Abdullah

Tarikh : 28 Julai 2008 Catatan : @Tesis dimaksudkan SEBAGAI TESIS Ijazah Doktor Falsafah dan Sarjana secara penyelidikan atau disertasi bagi pengajian secara kerja kursus dan penyelidikan, atau laporan Projek Sarjana Muda (LPSM)

KUALITI AIR TASIK LADAM DI SUNGAI

SUGUT, SUNGAI KINABATANGAN DAN

SUNGAI PADAS.

AJIMI BIN JAWAN

UNiYERSIiI NIALkYSiA SAbAN

TESIS INI DIKEMUKAKAN UNTUK MEMENUHI

SYARAT MEMPEROLEHI IJAZAH SARJANA

SAINS

SEKOLAH SAINS DAN TEKNOLOGI

UNIVERSITI MALAYSIA SABAH

2008

PENGAKUAN

Karya ini adalah hasil kerja saya sendiri kecuali nukilan, ringkasan dan rujukan yang tiap-tiap satunya telah saya jelaskan sumbernya.

19 Mac 2009 Ajimi Bin Jawan PS 2003-001-017

11

PENGESAHAN

NAMA : AJIMI BIN JAWAN

NO. MATRIKS : PS 2003-001-017

TAJUK : KUALITI AIR TASIK LADAM DI SUNGAI SUGUT, SUNGAI KINABATANGAN DAN SUNGAI PADAS.

IJAZAH : SARDANA SAINS

TARIKH VIVA : 28 JULAI 2008

DISAHKAN OLEH

1. PENYELIA Prof. Datin Dr. Ann Anton

PENYELIA BERSAMA Prof. Dr. Mohd. Harun Abdullah

2. PEMERIKSA DALAMAN Prof. Dr. Markus ]opony

3. DEKAN Prof. Dr. Mohd. Harun Abdullah

iii

PENGHARGAAN

Bismillahirrahim. Dengan nama Allah S. W. T yang Maha Pemurah dan Maha Penyayang

Saya memanjatkan kesyukuran kepada-Nya kerana telah memberikan saya kekuatan diri untuk menyiapkan tesis ini walaupun sering berada dalam keadaan yang perit dan getir. Alhamdulilah, saya diberikan kesihatan yang balk dalam menyempurnakan kajian ini dari awal hingga akhir.

Dedikasi khas buat isteri tercinta, Viduriati Sumin yang sering bersama- sama saya bagi menyiapkan tesis ini. Sokongan clan dorongan beliau amat bermakna bagi saya. Buat cahayamata pertama kami, Aina Qistina, kelahiranmu adalah rahmat dari Allah S. W. T.

Ucapan terima kasih kepada Prof. Datin Dr. Ann Anton yang telah banyak membimbing saya dalam menjalankan kajian ini. Ilmu yang dicurahkan tidak akan saya lupakan. Penghargaan ini juga saya tujukan kepada Prof. Dr. Harun Abdullah yang banyak bersabar dengan karenah dan segala permintaan saya melaksanakan penyelidikan ini.

Ucapan terima kasih kepada rakan penyelidik saya dari Universiti Malaysia Sabah clan rakan-rakan dari UM Plantation. Saya akan mengingati kenangan bekerja bersama di lapangan semasa melakukan persampelan mahupun kerja- kerja makmal. Bantuan lojistik daripada Syarikat IJM serta penduduk kampung Sabang, Sugut telah banyak membantu saya menjalankan persampelan air.

Kepada rakan-rakan sekerja di Universiti Teknologi MARA (UiTM) Sabah, saya amat mengerti nasihat dan kata-kata semangat yang sering diberikan, khususnya kepada Prof. Madya Dr. Worran Hj. Kabul, Prof. Madya Hjh. Rosdiana Hj. Sukardi dan Prof. Madya Dr. Hj. Hilmi Ab. Rahman.

Istimewa buat bapa, Hj. Jawan Diakum dan mama, Saunah Musi, serta seluruh adik beradik serta seisi keluarga, terima kasih atas sokongan yang diberikan. Doa bapa dan mama menjadikan saya lebih tabah menghadapi segala dugaan dan halangan.

Budi kalian semua hanya Allah S. W. T Baja yang akan dapat membalasnya, Insya-Allah

AJIMI BIN JAWAN

IV

ABSTRAK

KUALITI AIR TASIK LADAM DI SUNGAI SUGUT, SUNGAI KINABATANGAN DAN SUNGAI PADAS

Keunikan dan persekitaran semulajadi tasik ladam yang terpisah daripada aliran

sungai utama dapat diperhatikan melalui penilaian status kualiti airnya. Kajian ini

mengkaji kualiti air 4 buah tasik ladam yang terbentuk di sepanjang Sg. Sugut,

Beluran dan 3 buah di Sg. Padas, Beaufort dan 3 buah di Sg. Kinabatangan,

Sandakan. Nilai parameter fizikal dan kimia air dikaji pada musim kering dan musim basah antara Mei 2003 hingga Mei 2005. Penilaian di lapangan melibatkan parameter

nilai pH, jumlah oksigen terlarut (DO) dan suhu manakala analisis yang dijalankan di

makmal ialah kandungan ammonium (NH4), nitrit (NO2), nitrat (NO3), jumlah fosforus

(TP) dan jumlah pepejal terampai (TSS). Keputusan menunjukkan julat kandungan

nilai pH ialah 5.90 - 8.44, jumlah oksigen terlarut 1.17 - 5.43 mg/L, suhu 28.50 - 29.90 °C, ammonium ialah 0.05 - 2.54 mg/L, nitrit 0.006 - 0.184 mg/L, nitrat 0.10 - 15.30 mg/L, jumlah fosforus ialah 0.01 - 0.94 mg/L dan jumlah pepejal terampai 4.3

- 192.0 mg/L. Ujian korelasi bagi tasik ladam di Sg. Sugut, menunjukkan terdapat

perubahan terhadap jumlah pepejal terampai (r= 0.733, P<0.01), jumlah fosforus

(r=0.553, P<0.01), jumlah oksigen terlarut (r=0.416, P<0.01), ammonium (r=0.206,

P<0.01), nitrat (r=0.241, P<0.01), nitrit (r=-0.029, P<0.01), pH (r=-0.638, P<0.01)

dan suhu (r=-0.831, P<0.01) akibat perubahan musim. Kebanyakan tasik ladam di

Sg. Sugut, Sg. Kinabatangan dan Sg. Padas diklasifikasikan sebagai pertengahan

tercemar dengan Indeks Kualiti Air, WQIrr1n= 63.75 dan merupakan tasik mesotrofi dan eutrofi melalui Indeks Trofi Carlson. Pengurusan tasik ladam secara mapan perlu dilaksanakan segera dengan mengambil kira pengunaan tanah dan aktiviti manusia di sekitar tasik ladam ini.

V

ABSTRACT

The unique and isolated nature of oxbow lakes from its parent river is reflected from

studies on their water quality. This study was carried out to determine the water

quality of 4 oxbow lakes located along the 5g. Sugut, Beluran, 3 lakes located along

the 5g. Padas, Beaufort and 3 lakes located along the 5g. Kinabatangan, Sandakan.

Physical and chemical parameters of the water were studied during the wet and dry

season from May 2003 until May 2005. Parameters measured were pH, dissolve

oxygen (DO) and temperature, while those analysed in the laboratory were

ammonium (NH4), nitrite (NO2), nitrate (NO3, ), total phosphorus (TP) and total

suspended solid (TSS). Results from the study showed that pH ranged from 5.90 - 8.44, dissolve oxygen 1.17 - 5.43 mg/L, temperature 28.50 - 29.90 °C, ammonium

0.05 - 2.54 mg/L, nitrite 0.006 - 0.184 mg/L, nitrate 0.10 - 15.30 mg/L, total

phosphorus 0.01 - 0.94 mg/L and total suspended solid 4.3 - 192.0 mg/L.

Correlation analyses showed that Total Suspended Solids (r= 0.733, P<0.01), total

phosphorus (r=0.553, P<0.01), dissolve oxygen (r=0.416, P<0.01), ammonium

(r=0.206, P<0.01), nitrate (r=0.241, P<0.01), nitrite (r=-0.029, P<0.01), pH (r=-

0.638, P<0.01) dan temperature (r=-0.831, P<0.01) at Sugut River were affected by

seasonal changes. Most of the Oxbow lakes in Sg. Sugut, Sg. Kinabatangan and Sy.

Padas are classified as moderate by polluted with WQI,,,,,, = 63.75 and are classified

as mesotrofic and eutrophic lakes based on the Trofi Carlson Index. Management

issues for sustainable conservation of the lakes are discussed with respect to the

land-use and activities surrounding the lake.

vi

SENARAI KANDUNGAN

PENGAKUAN CALON

PENGESAHAN

PENGHARGAAN

ABSTRAK

ABSTRACT

SENARAI KANDUNGAN

SENARAI RAJAH

SENARAI FOTO

SENARAI JADUAL

SENARAI SIMBOL DAN SINGKATAN

SENARAI LAMPIRAN

BAB 1 PENGENALAN

1.1 Pendahuluan

1.2 Keendemikan dan Kepentingan Pengurusan Tasik Ladam

1.3 Justifikasi Kajian

1.4 Skop Kajian

1.5 Objektif Kajian

1.6 Hipotesis Kajian

BAB 2 ULASAN LITERATUR

2.1 Tasik Ladam

2.1.1 Pembentukan tasik ladam

2.1.2 Hidrologi tasik ladam

2.2 Nutrien Tasik Ladam

2.2.1 Global

2.2.2 Kajian-Kajian Lepas di Sabah

Halaman

ii

III

IV

V

vi

vii

XI

xii

xiii

xv

xvi

1

2

4

5

6

6

7

7

8

9

9

10

vii

2.3 Ciri Fizikal Air Tasik Ladam 11

2.3.1 Suhu, Nilai pH, Kekonduksian, Jumlah Pepejal Terampai 11

(TSS)

2.4 Ciri-Ciri Kimia Air Tasik Ladam 12

2.4.1 Kitaran Nitrogen 14

2.4.2 Kitaran Fosforus 17

2.4.3 Ammonium (NH4), Nitrat (NO3), Nitrit (NO2), Jumlah 19

Fosforus (T-P) dan Kandungan Oksigen Terlarut (DO)

2.5 Status Kualiti Air 22

2.5.1 Indeks Kualiti Air (WQI) 22

2.5.2 Indeks Troff Carlson (Trophic State Index-TSI) : Kaedah 24

troff sebagai penentu kualiti air 2.5.3 Piawaian Kualiti Air Interim (Sungai) Malaysia 30

2.6 Kesan Persekitaran Terhadap Kualiti Air Tasik dan Sungai 32

2.7 Kesan Perubahan Musim Terhadap Kualiti Air Tasik dan Sungai 32

BAB 3 METODOLOGI KAJIAN

3.1 Kawasan Kajian

3.1.1 Sg. Sugut, Beluran

3.1.2 Sg. Padas, Beaufort

3.1.3 Sg. Kinabatangan, Sandakan

3.2 Kriteria Pemilihan Tasik 3.2.1 Peringkat pembentukan tasik

3.2.2 Penggunaan tanah di sekeliling tasik

3.2.3 Kesesuaian persampelan untuk dilakukan

3.2.4 Penentuan pemilihan stesen di setiap tasik

34

35

35

35

36

36

37

38

38

viii

3.3 Kaedah Analisis Sampel

3.3.1 Masa persampelan

3.3.2 Persampelan

3.3.3 Pengawetan sampel

3.3.4 Persediaan analisis

3.3.5 Analisis parameter fizikal

3.3.6 Analisis kimia

3.4 Analisis Data dan Analisis Statistik

3.4.1 Status kualiti air

3.4.2 Ujian statistik

BAB 4 KEPUTUSAN DAN PERBINCANGAN

4.1 Lokasi Tasik Ladam Kajian

4.1.1 Ciri-ciri fizikal

4.2 Status Kualiti Air Tasik Ladam 4.2.1

4.2.2

4.2.3

Indeks Kualiti Air (WQI,,,,,, )

Indeks Trofi Carlson (TSI)

Piawai Kualiti Air Interim (Sungai) Malaysia

4.3 Perbezaan penggunaan tanah di sekeliling tasik

40

41

42

42

43

43

45

46

46

47

49

51

70

72

74

78

80

4.3.1 Kawasan kelapa sawit 80

4.3.2 Kawasan perkampungan 81

4.3.3 Kawasan semulajadi 82

4.3.4 Kawasan pembersihan ladang kelapa sawit dan 82 berhampiran kebun limau

4.4 Kesan Perubahan Musim 83

IX

BAB 5 KESIMPULAN DAN SARANAN

RU)UKAN

LAMPIRAN

88

92

102

x

SENARAI RAJAH

Rajah 2.1 : Proses pembentukan tasik ladam

Rajah 2.2 : Taburan menegak antara Oksigen (02), Nitrat (NO3) dan Ammoniaum (NH4) di tasik berproduktiviti rendah (oligotrofi) dan tasik berproduktiviti tinggi (eutrofi)

Halaman

8

15

Rajah 2.3 : Kitaran Nitrogen secara semulajadi dalam ekosistem 15

Rajah 2.4 : Kitaran Fosforus secara semulajadi dalam ekosistem 17

Rajah 3.1 : Peta menunjukkan lokasi kawasan kajian iaitu (A) Sungai 34 Padas, (B) Sungai Sugut dan (C) Sungai Kinabatangan.

Rajah 4.1 : Peta Sungai Sugut, Beluran menunjukkan 4 daripada 12 53 buah tasik ladam yang terlibat dalam kawasan kajian.

Rajahl 4.2 : Bentuk-bentuk tasik ladam yang terlibat dalam kajian ini 54 di Sungai Sugut, Beluran.

Rajah 4.3 Peta Sungai Kinabatangan, Sandakan menunjukkan 3 55 daripada 20 buah tasik ladam yang terlibat dalam kawasan kajian.

Rajah 4.4

Rajah 4.5

Rajah 4.6

Bentuk-bentuk tasik ladam yang terlibat dalam kajian ini di Sungai Kinabatangan, Sandakan

Peta Sungai Padas, Beaufort yang mempunyai 3 buah 57 tasik ladam.

Bentuk-bentuk tasik ladam yang terlibat dalam kajian ini 58 di Sungai Padas, Beluran

56

xi

SENARAIFOTO

Halaman

Foto 3.1 : Pengimbas Kedalaman yang digunakan semasa kajian 44

Foto 3.2 : Cakera Secchi 44

Foto 4.1 : Tasik Lot 33, Sungai Sugut, Beluran yang terletak 60 berhampiran kawasan perkampungan

Foto 4.2 : Tasik Lot 41(b), Sungai Sugut, Beluran yang terletak 61 berhampiran kawasan pembersihan perladangan kelapa

sawit

Foto 4.3 : Tasik Lot 63 (a), Sungai Sugut, Beluran yang terletak 62 berhampiran kawasan perladangan kelapa sawit

Foto 4.4 : Tasik Lot 117, Sungai Sugut, Beluran yang terletak 63 berhampiran kawasan semulajadi

Foto 4.5 Tasik Kaboi, Sungai Kinabatangan, Sandakan yang terletak 64 berhampiran kawasan perladangan kelapa sawit

Foto 4.6 : Tasik Kelendaun, Sungai Kinabatangan, Sandakan yang 65 terletak berhampiran kawasan semulajadi

Foto 4.7 : Tasik Abai, Sungai Kinabatangan, Sandakan yang terletak 66 berhampiran kawasan perkampungan

Foto 4.8 : Tasik Beruang, Sungai Padas, Beaufort yang terletak 67 bersebelahan dengan Kebun Limau

Foto 4.9 : Tasik Rampang, Sungai Padas, Beaufort yang terletak 68 berhampiran kawasan perladangan kelapa sawit

Foto 4.10 Tasik Lawa, Sungai Padas, Beaufort yang terletak 69 berhampiran kawasan perkampungan

Foto 4.11 : Foto di atas menunjukkan kesan perubahan musim di 83 sepanjang aliran Sungai Sugut, Beluran.

XII

SENARAI JADUAL

Halaman

Jadual 2.1 : Kepentingan unsur kimia kepada hidupan akuatik 13

Jadual 2.2 Parameter kajian dari setiap kategori untuk penentuan 23 Indeks Kualiti Air (WQI)

Jadual 2.3 : Ciri-ciri tasik bagi menentukan tasik mengikut pengelasan 28 trofi

Jadual 2.4 : Penentuan nilai trofi berasaskan bacaan setiap parameter 29

Jadual 2.5 : Kelas kualiti air berasaskan indeks troll 29

Jadual 2.6 : Penentuan kelas troff menggunakan parameter tunggal 30

Jadual 2.7 : Piawaian Kualiti Air Kebangsaan yang disesuaikan dengan 31 kajian

Jadual 2.8 : Kesan eutrofikasi terhadap tasik air tawar 33

Jadual 3.1 : Kriteria pemilihan tasik yang terlibat dalam kajian ini 36

Jadual 3.2 : Kaedah analisis yang digunakan berdasarkan parameter 40 yang dinilai.

Jadual 3.3 : Ringkasan waktu persampelan semasa musim kering dan 41 musim basah.

Jadual3.4 : Ringkasan analisis untuk setiap parameter fizikal dan 43 kimia yang diuji dalam kajian ini.

Jadual 3.5 : Ringkasan analisis untuk setiap parameter kimia yang 45 diuji.

Jadual 3.6 : Analisis statistik yang terlibat dalam kajian ini. 48

Jadual 4.1 : Pemillihan tasik berdasarkan kriteria yang ditentukan 50

xiii

Jadual 4.2 : Data yang digunakan bagi penentuan Indeks Kualiti Air 70

menggunakan Indeks Kualiti Air (WQL,.,,,, )

Jadual 4.3 : Data yang digunakan bagi penentuan Indeks Kualiti Air 71

menggunakan Indeks Trofi Carlson (TSI)

Jadual 4.4 : Kelas kualiti air tasik ladam di Sg. Sugut, Sg. Padas dan 72 Sg. Kinabatangan.

Jadual 4.5 : Urutan kelas kualiti air untuk semua tasik ladam yang 73 terdapat di Sg. Sugut, Sg. Padas dan Sg. Kinabatangan.

]adual 4.6 : Kelas troll air tasik ladam di Sg. Sugut, Sg. Padas dan 74 Sg. Kinabatangan.

Jadual 4.7 Urutan aras trofi untuk semua tasik ladam yang terdapat 75 di Sg. Sugut, Sg. Padas dan Sg. Kinabatangan.

Jadual 4.8 : Penentuan aras trofi menggunakan parameter berasingan 76 terhadap tasik yang terdapat di Sg. Sugut, Sg. Padas dan Sg. Kinabatangan

Jadual 4.9 Indeks Kualiti Air bagi tasik ladam yang terdapat di Sg. 78 Sugut, Sg. Padas dan Sg. Kinabatangan setelah dibandingkan dengan Indeks Kualiti Air Kebangsaan

Jadua14.10: Kualiti air tasik ladam di Sg. Sugut, Sg. Padas dan 80 Sg. Kinabatangan berdasarkan jenis guna tanah

Jadual 4.11 : Perbandingan Indeks Kualiti Air antara musim bagi setiap 84 tasik ladam yang terdapat di Sg. Sugut.

Jadual4.12 Perbandingan nilai bacaan purata antara musim bagi 85

parameter kimia keseluruhan tasik ladam yang terdapat di Sg. Sugut.

xiv

SENARAI SIMBOL DAN SINGKATAN

SIMBOL DAN SINGKATAN MAKNA

BOD Permintaan Biologi Kimia

DO Kandungan Oksigen Terlarut

TSS Kandungan Pepejal Terampai

mg/I Milligram per liter

NH4 Ammonium

NO3 Nitrat

NO2 Nitrit

T-P Jumlah Fosforus

NTU Unit bagi kekeruhan

µS mikro simen

cm senti meter

ST Stesen

mm mili meter

mg/m3 milli gram per meter padu

M meter

P Pekali significant

G gram

°C Darjah Celcius

KM Kilometer

xv

BAB 1

PENGENALAN

1.1 Pendahuluan

Malaysia terletak di dalam kawasan hujan hujan tropika bersesuaian dengan

kedudukan geografinya yang berada pada garisan khatulistiwa (Ahmad, 1994). IN

menyebabkan terdapat limpahan air hujan sepanjang tahun yang mendorong kepada

kesuburan serta kelimpahan flora dan fauna di seluruh negara, terutamanya di negeri

Sabah. Terdapat banyak kawasan alam semulajadi yang mempunyai kawasan yang

menarik dan berpotensi untuk tarikan pelancong. Antara kawasan tersebut ialah

kawasan berpaya, kawasan tanah tinggi serta kawasan daratan di sepanjang aliran

sungai.

Dalam jangka masa yang lama aliran sungai ini membentuk tasik ladam di

sepanjang aliran sungai utama. Keujudan tasik ladam ini telah memberi manfaat

kepada penduduk di sekitarnya seperti sebagai sumber bekalan air bersih yang digunakan oleh penduduk kampung dan kawasan sekitarnya. la juga mempunyai kelimpahan dan kepelbagaian ikan air tawar yang tinggi sebagai sumber pendapatan

penduduk kampung. Sesetengahnya pula mempunyai taburan hidupan liar yang tinggi dengan kehadiran pelbagai spesies burung yang membolehkanya berpotensi

untuk dimajukan sebagai tasik eko-pelancongan.

Industri perladangan kelapa sawit di Sabah tertumpu di bahagian pantai timur

dan ada diantaranya terletak berhampiran dengan aliran sungai utama. Senario ini

menyebabkan potensi untuk sungai menjadi tercemar adalah tinggi sehingga

menjejaskan kualiti air tasik ladam yang terletak berhampiran. IN memberi kesan

kepada tasik-tasik ladam yang terletak di sepanjang Sungai Kinabatangan, Sandakan,

Sungai Padas, Beaufort dan Sungai Sugut, Beluran. Selain itu, aktiviti penebangan

pokok di sepanjang aliran sungai juga mencemarkan sumber air ini terutamanya bagi

hidupan yang bergantung penuh dengan sumber bekalan air sungai.

Bagi mengawal aktiviti ini, Majlis Perhutanan Negara telah ditubuhkan untuk menghadkan kawasan pembalakan setiap negeri dan mewartakan kawasan Hutan Simpan Kekal. Tujuan utama adalah untuk mengawal pengeluaran sumber hutan

seperti penebangan hutan melalui Dasar Perhutanan Negara 1978 (pindaan 1992).

Bagi tujuan pemeliharaan berpanjangan pula, kerajaan menggunakan Akta Kualiti

Alam Sekitar 1974 dan tinjauan ke kilang-kilang pemprosesan kelapa sawit di

sepanjang aliran sungai untuk mengawal pembuangan sisa buangan perladangan ke

dalam sungai (Jabatan Alam Sekitar, 1994).

Tidak banyak kajian yang dilakukan untuk mengkaji aras kualiti air tasik ladam setakat ini di Malaysia. Oleh itu, perlaksanaan kajian ini penting sebagai

perintis kepada kajian-kajian saintifik selanjutnya serta sebagai penanda aras

permulaan kepada langkah pemuliharaan.

1.2 Keendemikan dan Kepentingan Pengurusan Tasik Ladam

Berbeza dengan tasik air tawar biasa, kedudukan tasik ladam sebagai kawasan yang terpisah daripada kawasan aliran sungai yang asal memberikan keunikan kepada

kawasan tasik ini. Proses tersebut berlaku akibat hakisan daripada aliran air sungai

asal menyebabkan kawasan tebing berpasir ini runtuh seterusnya memisahkan aliran

sungai asal dan membentuk kawasan takungan air yang baru disebut sebagai tasik ladam.

Keadaan muka bumi berpasir ini hanya terdapat di 3 lokasi sungai utama di

Sabah yang terletak di kawasan daerah yang berbeza iaitu Sungai Kinabatangan di daerah Kota Kinabatangan, Sungai Padas di Beaufort dan Sungai Sugut yang terletak di daerah Beluran. Tidak ditemui tasik ladam selain daripada kawasan tersebut di

negeri Sabah. Ini menunjukkan bahawa pemeliharaan tasik ladam ini perlu dilakukan dengan segera.

2

Tasik ladam yang terdapat di sepanjang Sungai Kinabatangan kebanyakanya

mempunyai taburan hidupan liar yang tinggi seperti monyet belanda (Nasalis

lavartus), 244 spesis burung air, 8 spesis burung enggang, gajah asia, buaya, clan kucing hutan (Clouded leopard) yang merupakan sebahagian daripada daya tarikan

utama pelancong di kawasan ini (WWF, 1998).

Faktor utama yang menyebabkan keadaan itu ialah akibat keunikan muka bumi kawasan ini yang rendah dan mempunyai sumber makanan yang banyak

menerima limpahan air sungai pada setiap tahun. Ini mendorong kepada

pertumbuhan tumbuhan primer yang banyak dan menyebabkan hidupan liar

tertumpu di kawasan ini.

Tasik ladam dan sungai utama merupakan sumber makanan dan ekonomi kepada penduduk setempat hasil daripada tangkapan udang dan ikan di kawasan

tasik ladam. Selain itu, air sungai juga dijadikan sebagai sumber air bersih oleh

penduduk kampung untuk kegunaan harian.

Walaubagaimanapun, pembukaan ladang kelapa sawit yang tidak terkawal di

bahagian timur negeri Sabah, merupakan ancaman utama kepada kerosakan

ekosistem hutan seterusnya mempengaruhi ekosistem tasik ladam. Penebangan

pokok untuk membuka ladang baru menyebabkan kerosakan habitat hidupan liar dan

juga menggangu kawasan tadahan air bersih. Orang kampung juga memotong kayu

di sekitar tasik ladam pada musim basah untuk dijual dan menjadi antara punca

gangguan ekosistem hutan di sekitar tasik.

3

Aktiviti perladangan akan membawa masuk sumber nutrien ke dalam aliran

air tasik ladam. Penggunaan bahan kimia (pestisid, herbasid dan baja subur) pada

industri kelapa sawit akan melarut masuk ke aliran sungai. Ini mengakibatkan

pencemaran sungai yang akan menjejaskan kehidupan penduduk kampung seperti

suku kaum Orang Sungai yang bergantung hidup mendapatkan sumber ekonomi,

sumber makanan dan sumber bekalan air bersih daripada sungai.

1.3 Justifikasi Kajian

Kawasan perladangan di sepanjang aliran sungai mampu untuk menghasilkan

sumber nutrien daripada proses-proses kitaran nutrien persekitaran (Benton, 1974) . Pertumbuhan alga hasil daripada proses ini akan menyebabkan penurunan status

kualiti air akibat kesan eutrofikasi (Mason, 1996). Dalam jangka masa yang panjang

akan berlaku perubahan kawasan tasik perlahan-lahan menjadi kawasan daratan.

Daripada kajian ini, punca pencemar yang memberi kesan kepada tasik ladam

akan dapat dikenalpasti. Ianya dapat dilakukan dengan membandingkan status kualiti

air tasik ladam berdasarkan jenis gunatanah yang berbeza-beza dari setiap lokasi

kajian terlibat. Status kualiti air rendah menunjukkan terdapat kesan daripada aktiviti

di sekitar tasik dan seterusnya, pihak berkuasa dapat menggunakan maklumat

tersebut dalam perancangan terhadap program pemuliharaan pada masa yang akan

datang.

Tasik ladam yang mempunyai status kualiti air yang tidak tercemar akan dikekalkan dan dijaga daripada potensi sumber pencemar di kawasan persekitaranya.

Program kesedaran alam sekitar serta penguatkuasaan undang-undang perlindungan

alam sekitar boleh dilakukan dalam aktiviti pemuliharaan tersebut.

Dalam jangkamasa yang panjang, tasik ladam ini akan mempunyai kelimpahan hidupan akuatik dan testerial yang tinggi. Ini seterusnya akan

meningkatkan potensi tasik ladam untuk dijadikan sebagai kawasan pemuliharaan dan kawasan eko-pelancongan. Tasik tersebut juga dapat dijadikan sumber rujukan kepada model tasik ladam yang terbaik di Malaysia.

4

1.4 Skop Kajian

Kajian ini dijalankan bagi mengenalpasti status kualiti air tasik ladam yang terletak di

sungai-sungai utama Sabah berdasarkan beberapa indeks kualiti air melalui

penggunaan parameter fizikal, parameter kimia dan parameter biologi.

Antara skop lain yang terlibat ialah untuk mengetahui sejauh mana kesan

beberapa jenis aktiviti guna tanah terhadap kualiti air tasik ladam. Skop terakhir

kajian ini ialah untuk mengetahui kesan perubahan musim kering clan basah

terhadap kualiti air tasik ladam.

Kajian lain berkenaan tasik ladam di Sabah telah dijalankan dengan

menggunakan fitoplankton sebagai penunjuk tahap produktiviti biologi tasik ladam di

Sungai Kinabatangan, Sungai Sugut clan Sungai Padas (Azima, 2007) manakala kajian hubungan taburan serangga akuatik dengan kualiti air tasik ladam dilakukan di

Sungai Kinabatangan (Sahana, 2006).

Walaubagaimanapun kajian tersebut tidak melibatkan penentukan kelas

kualiti air tasik menggunakan indeks dan kajian ini tidak melibatkan sebarang

persampelan dan identifikasi serangga akuatik.

Penentuan aras kualiti air tasik ladam dilakukan di Sungai Sugut, Beluran

yang merupakan lokasi utama kajian ini. Sebagai perbandingan, data persampelan tasik ladam di Sungai Padas, Beufort dan Sungai Kinabatangan, Sandakan, digunakan

sebagai perbandingan terhadap perubahan musim dan kesan guna tanah.

5

1.5 Objektif Kajian

1. Menentukan ciri-ciri fizikal tasik ladam di Sungai Sugut, Sungai Kinabatangan dan

Sungai Padas.

2. Menentukan status kualiti air beberapa buah tasik ladam di Sungai Sugut, Sungai

Kinabatangan dan Sungai Padas.

3. Menentukan kesan penggunaan tanah terhadap kualiti air tasik ladam di Sungai

Sugut, Sungai Kinabatangan dan Sungai Padas.

4. Menentukan kesan perubahan musim terhadap kualiti air tasik ladam yang

terdapat di Sungai Sugut.

1.6 Hipotesis Kajian

1. Kualiti air tasik ladam berbeza antara musim kering dan musim basah.

2. Kandungan nutrien berbeza mengikut aktiviti penggunaan tanah sekitar tasik

ladam.

3. Terdapat perbezaan kandungan nutrien antara tasik ladam yang terdapat di

Sungai Sugut, Sungai Kinabatangan dan Sungai Padas.

6

BAB 2

ULASAN LITERATUR

2.1 Tasik Ladam

2.1.1 Pembentukan tasik ladam

Terdapat beberapa cara pembentukan tasik iaitu melalui pergerakan tanah di bawah

muka bumi yang membentuk tasik tektonik, melalui kesan aktiviti gunung berapi

yang membentuk tasik volkanik, melalui proses glasier yang membentuk tasik glasier dan melalui runtuhan batuan yang menutup aliran sungai asal, yang akan

membentuk tasik (Benton & Werner, 1974).

Pembentukan tasik ladam pula berlaku akibat proses hakisan oleh aliran air

sungai utama terhadap tebing sungai (Jones & Medrano, 2006) ; (WWF, 1998) dan

pemendapan telah berlaku pada bahagian lengkungan batang sungai melalui proses

semulajadi. Dalam jangka masa yang lama, proses ini menyebabkan pemisahan

aliran sungai utama dengan kawasan lengkungan akibat runtuhan tebing sungai (Jones & Medrano, 2006) dan menghasilkan tasik berbentuk "U" atau seperti ladam

kuda (Rajah 2.1). Kawasan yang terpisah ini dikenali sebagai tasik ladam (WWF,

1998).

Dari aspek panggilan terhadap tasik ladam ini pula, masyarakat di negeri Sabah menggunakan beberapa istilah yang berbeza. Ianya terhasil akibat perbezaan latar belakang suku kaum yang tinggal di sekitar kawasan tasik. Bagi penduduk daerah Beaufort yang mempunyai suku kaum Brunei, mereka memanggilnya dengan

istilah "Luagan" manakala, penduduk suku kaum Orang Sungai di daerah Sandakan

memanggilnya dengan istilah "Danau".

Rajah 2.1 : Proses Pembentukan Tasik Ladam

Seperti tertera dalam Rajah 2.1 (A), proses pembentukan bermula akibat

hakisan arus air di bahagian tebing sungai pada peringkat permulaan. Dalam

jangkamasa yang lama, ia akan menyebabkan pembentukan aliran anak sungai baru

yang menghubungkan kedua-dua aliran sungai utama seperti yang ditunjukkan

dalam Rajah 2.1 (B). Akhirnya, aliran anak sungai tersebut akan menjadi aliran

sungai utama yang menghasilkan pembentukan sebuah kawasan tasik baru

berbentuk ' U' dikenali sebagai tasik ladam, Rajah 2.1 (C)

2.1.2 Hidrologi tasik ladam

Rupabentuk muka bumi yang mempunyai tanah berpasir di sepanjang aliran sungai

memudahkan proses pembentukan tasik ladam. Muka bumi yang terdiri daripada

8

RUJUKAN

Adriana J., Meschiattia, A. J., Arcifaa, M. S. clan Fenerich-Veranib, N. 2000. Fish Communities Associated with Macrophytes in Brazilian Floodplain Lakes. Environmental Biology of Fishes. 58: 133-143.

Ahmad, Ismail. 1994. Tumbuhan-Tumbuhan dan Persekitaran: Satu Perspektif Geografi. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka.

American Society of Agricultural Engineers (ASAE). 2004. Water Quality from Oxbow Lakes within the Mississippi Delta Management Systems Evaluation Area.

Allen, J. A., Krauss, K. W., Ewel, K. C., Keeland, B. D. clan Waguk, E. E. 2005. A Tropical Freshwater Wetland: I. Structure, Growth, and Regeneration. Wetlands Ecology and Management. 13: 657-669.

Ann Anton, Azima Azmi, Ajimi Jawan clan Shigeo Fujii. 2004. Management and Conservation Study of Oxbow Lakes in Sabah, Malaysia. Proceedings 7" Seminar on Water Management (JSPS-VCC). 6-7 December 2004. Kyoto University, Jepun.

APHA. 1981. Standard Methods for the Examination of Water and Waste Water. (16th edition). Washington: American Public Health Association.

Azima Azmi, Ajimi Jawan clan Ann Anton. 2003. Conservation and Management of Oxbow Lake Along Sungai Sugut. Paper presented at 8th Research Seminar of Sabah Inter Agency Tropical Ecosystem Research Seminar Committee (SITE). 13- 15 October 2003. Shangri-La Rasa Ria Resort, Tuaran.

Azima Azmi. 2007. The Biological Productivity of Oxbow Lakes in Sabah. Tesis Sarjana. Universiti Malaysia Sabah.

Bartram, J. dan Ballance, R. 1996. Water Quality Monitoring. London: E& FN Spon.

Benton, A. H. dan Werner, W. 1974. Field Biology and Ecology. New Delhi: McGraw- Hill Publishing Company.

92

Bordalo, A. A., Teixeira, R., clan Wiebe, W. J. 2006. A Water Quality Index Applied to an International Shared River Basin: The Case of the Douro River. Environment Management. 38: 910-920.

Bolpagni, R., Pierobon, E., Longhi, D., Nizzoli, D., Bartoli, M., Tomaselli, M. clan Viaroli, P. 2007. Diurnal Exchanges of CO2 and CH4 Across The Water- Atmosphere Interface in a Water Chestnut Meadow (Trapa natans L. ). Aquatic Botany. 87: 43-48.

Botkin, D. B dan Keller, E. A. 2004. Environmental Science. New York: Pearson Benjamin Cummings.

Boyles, J. L. 2004. An Evaluation of Adult Freshwater Mussels Held in Captivity at the White Sulphur Springs National Fish Hatchery, West Virginia. Tesis Sarjana. State Universiti Virginia.

Brönmark, C. dan Hansson, L. 1998. The Biology of Lakes and Ponds. Oxford: University Press Inc.

Campbell, N. A. clan Reece, J. B. 2005. Bio/ogy. (7`° edition). San Francisco: Pearson Benjamin Cummings.

Cann, A. J. 2003. Maths Form Scratch for Biologists. Chichester: John Wiley & Sons Inc.

Carlson, R. E. dan Simpson, J. 1996. A Coordinator's Guide to Volunteer Lake Monitoring Methods. Kent: North American Lake Management Society.

Chapa-Vargas, L. clan Robinson, S. K. 2006. Nesting Success of a Songbird in a Complex Floodplain Forest Landscape in Illinois, USA: local fragmentation vs. vegetation structure Landscape. Ecology. 21: 525-537.

Chang, H. 2005. Spatial and Temporal Variations of Water Quality in the River and Its Tributaries, Seoul, Korea, 1993-2002. Water, Air, and Soil Pollution. 161: 267-284.

Chimner, R. A. clan Ewel, K. C. 2005. A Tropical Freshwater Wetland: II. Production, Decomposition, and Peat Formation. Wetlands Ecology and Management. 13: 671-684.

93

Coakes, S. J. dan Steed, L. G. 2003. SPSS - Analysis Without Anguish Version 11.0 for Windows. Sydney: John Wiley & Sons Australia, Ltd.

Coelho, S., Gamito, S. dan Pe'rez-Ruzafa, A. 2007. Trophic State of Foz De Almargem Coastal Lagoon (Algarve, South Portugal) Based on the Water Quality and the Phytoplankton Community. Estuarine, Coastal and She/f Science. 71: 218-231.

Cole, G. A. 1993. Buku Teks Limno/ogi; Terjemahan Fatimah Md. Yusoff dan Shamsiah Md. Said. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka.

Cottingham, K. C. S. dan Amand, A. 1998. Response of Epilimnetic Phytoplankton to Experimental Enrichment in Three Small Seepage Lakes. Madison: Oxford University Press.

Crossetti, L. 0. dan Bicudo, C. E. M. 2005. Structural and Functional Phytoplankton Responses to Nutrient Impoverishment In Mesocosms Placed In A Shallow Eutrophic Reservoir (Garcas Pond), Säo Paulo, Brazil. Hydrobiologia. 541: 71- 85.

Cullum, R. F., Knight, S. S. dan Smith, S. 2005. Combined Effect of Best Management Practices on Water Qualitu in Oxbow Lakes from Agricultural Watersheds. New York: Elsevier.

Eyre, B D. clan Pepperell, P. 1999. A Spatially Intensive Approach to Water Quality Monitoring in the Rous River Cathment, NSW, Australia. Journal of Environmental Management. 56: 97-118.

Fairchild, G. W., Anderson, J. N. clan Velinsky, D. J. 2005. The Trophic State 'Chain of Relationships' in Ponds: Does Size Matter?. Hydrobiologia. 539: 35-46.

Fischer, U. R., Wieltschnig, C., Kirschner, A. K. T. dan Velimirov, B. 2003. Does virus- Induced Lysis Contribute Significantly to Bacterial Mortality in the Oxygenated Sediment Layer of Shallow Oxbow Lakes?. Applied and Environmental Microbiology. 69(9): 5281-5289.

Geraldes, A. M. clan Boavida, M. 3.2003. Distinct Age and Landscape Influence on Two Reservoirs Under the Same Climate. Reservoir Umno/ogy and Water Quality. 504: 277-288.

94

Gibson, G., Carlson, R., Simpson, J., Smeltzer, E., Gerritson, J., Chapra, S., Heiskary, S., Jones, J., dan Kennedy, R. 2000. Nutrient Criteria Technical Guidance Manual : Lakes and Reservoirs, (1' edition). Washington: United States Environmental Protection Agency.

Gregr, E. J. clan Bodtker, K. M. 2004. Adaptive Classification of Marine Ecosystems: Identifying Biologically Meaningful Regions in the Marine environment. Deep- Sea Research 1.54 :38 5-40 2.

Hach-Company. 2000. DR/2010 Spectrophotometer Procedure Manual. Loveland, United States of America.

Helen, P., Jarviea, H. P., Lycett, E., Colin Neal, C. clan Love, A. 2002. Patterns in Nutrient Concentrations and Biological Quality Indices Across the upper Thames River Basin, UK. The Science of the Total Environment. 282-283: 263- 294.

Howarth, R. W. 1996. Nitrogen Cycling in the North Atlantic Ocean and Its Watersheds. Dordrecht: Kluwer Academic Publishers.

Jabatan Alam Sekitar. 1994. C/assifation of Malaysian Rivers, Vol. 10, Sarawak River. Kuala Lumpur: Institut Perundingan Universiti Pertanian Malaysia.

Jabatan Alam Sekitar. 1998. Laporan Tahunan untuk tahun 1998, Pengurusan Zon Penang, Sabah dan Sarawak, Malaysia. Kuala Lumpur: Jabatan Alam Sekitar.

Jackson, G. B., 1993. Applied Water & Spentwater Chemestry :A Laboratory Manual. New York: Van Nostrand Reinhold.

Jeppesen, E., Jansen, J. P., Jensen, C., Faafeng, B., Hessen, D. O., Sondergaard, M., Lauridsen, P. clan Christoffersen, K. 2003. The Impact of Nutrient State and Lake Depth on Top-down Control in the Pelagic Zone of Lakes: A Study of 466 Lakes from the Temperate Zone to the Arctic. Ecosystems. 6: 313-325.

Jones, W. clan Medrano, S. 2006. Indiana Lake Water Quality Assesment Report for 1999-2003. Indiana: Indiana Department of Environmental Management.

Jordan, C. F. 1985. Nutrient Cycling in Tropical Forest Ecosystems. Chichester: John Wiley & Sons Inc.

95

Kannel, P. R., Lee, S., Lee, Y. -S., Kanel, S. R. clan Khan, S. P. 2007. Application of Water Quality Indices and Dissolved Oxygen as Indicators for River Water Classification and Urban Impact Assessment. Environment Monitoring Assess. 132: 93-110.

Kevern, N. R., King, D. I. dan Ring, R. 2004. Lake Classification Systems - part 1. The Michigan Riparian

KoS, H. T., Erdoman, Z., Tinkci, M. clan Treer, T. 2007. Age, Growth and Reproductive Characteristics of Chub, Leuciscus cepha/us (L., 1758) in the Ikizcetepeler Dam Lake (Balikesir), Turkey. Journal Applied Ichthyology. 23: 19 -24.

Kruk, A. 2007. Role of Habitat Degradation in Determining Fish Distribution and Abundance Along the Lowland Warta River, Poland. Journal Applied Ichthyology. 23: 9-18.

Kwang-Guk An clan Seok Soon Park. 2003. Influence of Seasonal Monsoon on The Trophic State Deviation on an Asian Reservoir. Water, Air, and Soil Pollution. 145: 267-287.

LaRow, E. J. dan McNaught, D. C. 1978. Systems and Organismal Apsects of Phosphorus Remineralization. Hydrobio/ogia. 59: 151-154.

Launonen, T. M, Ashton, D. H dan Keane, P. J. 1999. The Effect of Regeneration Burns on the Growth, Nutrient Acquisition and Mycorrhizae of Eucalyptus regnans F. Muell. (mountain ash) Seedlings. Plant and Soil. 210: 273-283.

Lehman, I. T. 1980. Release and Cycling of Nutrients Between Planktonic Algae and Herbivores. Limnology and Oceanography. 25: 620-632

Liboriussen, L. 2003. Production, Regulation and Ecophysiology of Periphyton in Shallow Freshwater Lakes. Denmark: National Environmental Research Institute, Ministry of the Environment.

Liou, S-M., Lo, S-L., clan Wang, S-H. 2004. A Generalized Water Quality Index for Taiwan. Environmental Monitoring and Assessment. 96: 35-52.

Lobo, I., Mozeto, A. A., clan Aravena, R. 2001. Paleohydrological investigation of Infernäo Lake, Moji-Gua; u River Watershed, Sao Paulo, Brazil. Journal of Paleolimnolog y. 26: 119-129.

96

Ludovisi, A., Pandolfi, P. clan Taticchi, M. I. 2004. A Proposed Framework for the Identification of Habitat Utilisation Patterns of Macrophytes in River Po Catchment Basin Lakes (Italy). Hydrobiologia. 523: 87-101.

Mason, C. F. 1996. Biology of Freshwater Pollution (3r' edition). Department of Biology, University of Essex: Longman.

Mendoza-Salgado, R. A., Lechuga-Deveze, C. H. clan Ortga-Rubio, A. 2006. Influence of Rainfall on a Subtropical Arid Zone Coastal System. Journal of Arid Environments. 66: 247-256.

Mishra, R. 2002. Freshwater Environment. New Delhi: Anmol Publication PVT. LTD.

Miranda, L. E., Hargreaves, J. A. dan Raborn, S. W. 2001. Predicting and Managing Risk of Unsuitable Dissolved Oxygen in a Eutrophic Lake. Hydrob/o/ogia. 457: 177- 185.

Moore, M. T., Lizotte, R. E., Knight, S. S., Smith, S. clan Cooper, C. M. 2007. Assessment of Pesticide Contamination in Three Mississippi Delta Oxbow Lakes Using Hyalel/a azteca. Chemosphere. 67: 2184-2191.

Moore, M. T., Lizotte, R. E., Cooper, C. M., Smith, S. dan Knight, S. S. 2004. Survival and Growth of Hyalella azteca Exposed to Three Mississippi Oxbow Lake Sediments. Bulletin Environment Contamination Toxicology. 72: 777-783.

Murtedza M., Lee Y. H. dan Gopir, G. 2002. The Surface Water Resource of Crocker Range Park, Sabah. ASEAN Review of Biodiversity and Environmental Conservation (ARBEC).

Nagorskaya, L. dan Keyser, D. 2005. Habitat Diversity and Ostracod Distribution Patterns in Belarus. Hydrobiologia. 538: 167-178.

Negrela, P., Petelet-Girauda E., Barbiera, 3. clan Gautierb, E. 2003. Surface Water- groundwater Interactions in an Alluvial Plain: Chemical and isotopic systematics. Journal of Hydrology. 277: 248-267.

Nives S. 2004. The Quality of Water in the Bugko Blato Reservoir. Environmental Monitoring and Assessment. 71(3)279-296.

97

Otto, A., Walther, H. clan Puttmann, W. 1997. Sesqui-and Diterpenoid Biomarkers Preserved in Taxodium-rich Oligocene Oxbow Lake Clays, Weisseister Basin, Germany. Organic Geochemestry. 26: 105-115.

Patrick, R. 1957. Diatoms as Indicators of Changes in Environmental Condition. Philadelphia: Castle House Publications Ltd.

Paerl, H. W., Valdes, L. M., Piehler, M. F. dan Stow, C. A. 2006. Assessing the Effects of Nutrient Management in an Estuary Experiencing Climatic Change: The Neuse River Estuary, North Carolina. Environmental Management. 37- 3: 422- 436.

Pao-Shan Y., Tao-Chang Y. clan Chu-Chao K. 2006. Evaluating Long-term Trends in Annual and Seasonal Precipitation in Taiwan. Water Resources Management. 20 (6): 1007-1023.

Penton, C. R. dan Newman, S. 2007. Enzyme activity Responses to Nutrient Loading in Subtropical Wetlands. Biogeochemistry. 84: 83-98.

Pfeiffer, S. M., Bahr, J. M., dan Beilfuss, R. D. 2006. Identification of Groundwater Flowpaths and Denitrification Zones in a Dynamic Floodpain Aquifier. Journal of Hydrology. 3 25 : 262-272 .

Pott, A. dan Pott V. J. 2004. Features and conservation of the Brazilian Pantanal wetland. Wetlands Ecology and Management. 12: 547-552.

Puy L., Sovan L., Seang T. T., Sam-Onn M. dan Borin C. 1999. Diversity and Spatial Distribution of Freshwater Fish in Great Lake and Tonle Sap River (Cambodia, Southeast Asia). Journal Aquatic Living Resourses. 12(6): 379 - 386.

R. -S. Lu, S. -L. Lo clan J. -Y. Hu. 1999. Analysis of reservoir water quality using fuzzy synthetic evaluation. Stochastic Environmental Research and Risk Assessment. 13: 327-336.

Ritchie, ). C., Cooper, C. M., McHenry, I. R. dan Schiebe, F. R. 2006. Sediment Accumulation in Lake Chicot, Arkansas. Environmental Geology. 5(2) 79-82.

Robinson, G. R. dan Ayuso, R. A. 2004. Use of Spatial Statistics and Isotopic Tracers to Measure the Influence of Arsenical Pesticide Use on Stream Sediment Chemistry in New England, USA. Applied Geochemistry. 19: 1097-1110.

98

Rodriguez-Gallego, L. R. 2004. The Effect of an Artificial Wetland Dominated by Free- Floating Plants on the Restoration of a Subtropical, Hypertropic Lake. Journal Lakes & Reservoirs: Research and Management. 9: 203-215.

Roggeri, H. 1995. Tropical Freshwater Wetlands; A Guide to current knowledge and Sustainable Management. Boston: Kluwer Academic Publishers.

Rose, W. J. clan Robertson, D. M. 1998. Hydrology, Water Quality, and Phosphorus Loading of Kirby Lake, Barron County, Wisconsin. U. S. Department of the Interior-U. S. Geological Survey. Middleton.

Rossaro, B., Marziali, L. clan Cardoso, A. C. 2007. A Biotic Index Using Benthic Macroinvertebrates for Italian Lakes. Ecological Indicators. 7: 412-429.

Ruei-Shan L. clan Shang-Lien L. 2002. Diagnosing Reservoir Water Quality Using Self- Organizing Maps and Fuzzy Theory. Water Research. 36: 2265-2274.

Rüdiger K. 2006. Organic Sediment Nutrient Concentrations and Their Relationship With the Hydrological Connectivity of Floodplain Waters (River Havel, NE Germany). Hydrobiologia. 560: 63-76.

Sahana Harun, Maryati Mohamed dan Mohd. Harun Abdullah. 2006. Relationship Between Water Quality and Aquatic Insect of the Lower Kinabatangan River Catchment. Proceedings of KUSTEM 5' Annual Seminar on Sustainability Science and Management. 2-3 May 2006. Kuala Terengganu, Malaysia.

Sahana Harun. 2006. Aquatic Insects and Water Quality of the Lower Kinabatangan River Catchment. Tesis Sarjana. Universiti Malaysia Sabah.

Salwa M. AbdelHameed, Nadir M. Awad, Asim I. ElMoghraby, Amna A. Hamid, Salih H. Hamid dan Osman A. Osman. 1996. Watershed management in the Dinder National Park, Sudan. Journal Agricultural and Forest Meteorology. Elsevier. 84: 89-96.

Schlegel, I., Koschel, R. dan Krienitz, L. 1998. On The Occurrence of Phacotus Lenticu/ans (Chlorophyta) in Lakes of Different Trophic State. Hydrobiologia. 369-370: 353-361.

99

Seroka, G. 2004. The Relationship between Dissolve Oxygen, Nitrate, and Phosphate Concentration and Chlorophyll a Concentrations In the Rhode River, a Sub- Estuary of the Chesapeake Bay. Alexandria: Thomas Jefferson High School.

Spellerberg, I. F. 1996. Conservation Biology. London: Longman Group Limited.

Shigeo Tsujimura. 2004. Water Management of Lake Yogo Targeting Internal Phosphorus Loading. Lake & Reservoirs : Research and Management. 9: 171- 179.

Short, F. T, dan Neckles, H. A. 1999. The Effects of Global Climate Change on Seagrasses . Aquatic Botany. 63: 169-196.

Smith, L. M. 1996. Fluvial Geomorphic Features of the Lower Mississippi Alluvial Valley. Engineering Geology. 45: 139-165.

Smith, V. H., Tilman, G. D. dan Nekola, J. C. 1999. Eutrophication: Impacts of Excess Nutrient Inputs on Freshwater, Marine and Terrestrial Ecosystems. Environmental Pollution. 100: 179-196

Solomon, E. P., Berg clan Martin. 2002. Biology. (6`" edition). Belmont: Thomson Learning.

Säwström, C., Anesio, A. M., Graneli, W. clan Laybourn-Parry, 1 2007. Seasonal Viral Loop Dynamics in Two Large Ultraoligotrophic Antarctic Freshwater Lakes. Microbial Ecology. 5 3: 1 -11.

Tebbut, T. H. Y. 1988. Prinsip Pengawalan Kualiti Air. Terjemahan Ruslan, H. Edisi ke 3 (disemak dan diperluaskan). Shah Alam: Biro Teks.

Thornton, K. W. Kimmel, B. L. clan Payne, F. E. 1990. Reservoir Limnology: Ecological Perspectives. New York: John Wiley & Sons Inc.

Twort, A. C, Law, F. M dan Crowley, F. W. 1994. Beka/an Air. Terjemahan Gumeet S. dan Kamaruzaman I. Kuala Lumpur. Dewan Bahasa dan Pustaka.

Väzquez, G., Favila, M. E., Madrigal, R., Montes del Olmo, C., Baltanäs, A. clan Bravo, M. A. 2004. Limnology of Crater Lakes in Los Tuxtlas, Mexico. Hydrobioiogia. 523: 59-70.

100

Verhoeven, J. T. A, Arheimer, B., Yin, C. clan Hefting, M. M. 2005. Regional and Global Concerns Over Wetlands and Water Quality. Utrecht: Elsevier.

Wetzel, R. G. 2001. Limnology. " Lake and River Ecosystem. San Diego: Elsevier Academic Press.

Wetzel, R. G. clan Likens, G. 1991. Limon/ogica/ Analyses. New York: Springer- Verlang.

Whigham P. A. dan Recknagel F. 2001. Predicting Chlorophyll-A In Freshwater Lakes by Hybridising Process-Based Models and Genetic Algorithms. Ecological Modelling. 146: 243-251

Wolfe, B. B., Karst-Riddoch, T. L., Sheila R. Vardy, S. R., Matthew D. Falcone, M. D., Hall, R. I., dan Edwards, T. W. D. 2005. Impacts of Climate and River Flooding on The Hydro-Ecology of a Floodplain Basin, Peace-Athabasca Delta, Canada since A. D. 1700. Quaternary Research. 64: 147 - 162.

WWF. 1998. The Kinabatangan Floodpiain; an Introduction. WWF Malaysia.

WWF. 2005. WWF Annual Review 2005.

Zablotowicz, R. M., Locke, M. A., Krutz, L. J., Lerch, R. N., Lizotte, R. E., Knight, S. S., Gordon, R. E. dan Steinriede, R. W. 2006. Influence of Watershed System Management on Herbicide Concentrations on Mississippi Delta Oxbow Lakes. Science of the Total Environment. 370: 552-560.

101