1

Aleksander Kuś

Abu Ali al-Husajn Ibn Abdullah Ibn al-Hasan Ibn Ali Ibn Sina

Znany w Europie jako Awicenna jest jedną z najwybitniejszych postaci w powszechnej

historii filozofii. W jego pismach znajdujemy rozwinięcie najbardziej charakterystycznych

poglądów występujących w filozofii arabskiej. Obok przeznaczonych dla szerokiej

publiczności dzieł, takich jak: Księga Uzdrowienia (Szifa‘), czy Księga Wybawienia (an-

Nadżat), Awicenna pisał też prace ezoteryczne, przeznaczone dla wybranego kręgu przyjaciół.

W tekstach tych Ibn Sina określał miejsce filozofii wobec religii pisząc, iż jedność i jedyność

Boga wyrażone w podstawowym dogmacie Islamu nie są wprost zrozumiałe dla ludzi

niewykształconych. Dla nich potrzebny jest Koran i obrazowe (antropomorficzne)

przedstawienie Boga. Jedynie filozofie potrafią pojąć najwyższą zasadę wiary. Rozważają oni

zagadnienie bożej jedności i wynikające z niej konsekwencje. Filozofia w ujęciu Awicenny

staje się swoistą drogą do Boga. Drogą trudną, nie dla wszystkich przeznaczoną, ale wiodącą

prosto do celu. Zasadnicze źródła wpływów, które odnaleźć można w całym jego dziele,

można ująć w następujące grupy:

1. Grecko-arabską wiedzę przyrodniczą i medyczną.

2. Metafizykę Arystotelesa odczytywaną przez neoplatońską interpretację al-Farabiego.

3. Religijna atmosfera domu, w którym ojciec, brat, a może i sam Awicenna sprzyjali

Izmailitom.

Awicenna był bardzo płodnym pisarzem. Przez całe życie pełne podróży i przygód prowadził

badania medyczne, przyrodnicze, filologiczne i filozoficzne. Pisał zarówno w spokojniejszych

okresach życia, jak też podczas wędrówek. Trzy ze swoich prac, w tym znany traktat

mistyczny „Haji Ibn Jakzan” ukończył w więzieniu. Na szczególną uwagę w jego olbrzymim

dorobku zasługują dwa dzieła, w których - jak można sądzić - najpełniej wyraził się geniusz

Awicenny. Są to al-Qanun i Kitab asz-Szifa‘. „Kanon” to dzieło medyczne zawierające, jak

2

pisze Hitti1, ostateczną kodyfikację grecko-arabskiej myśli medycznej. Do siedemnastego

wieku „Kanon” był podstawą wiedzy medycznej na Zachodzie, a na Wschodzie bywa niekiedy

używany do dziś. Awicenna zasłynął jako twórca najobszerniejszej w świecie Islamu syntezy

filozoficznej, jednoczącej neoplatonizm i arystotelizm. Tak jak jego poprzednicy (al-Kindi, al-

Farabi) zajmował się pełną problematyką filozoficzną średniowiecza: zagadnieniem Boga,

relacją Boga do świata, Boga do człowieka, strukturą bytu, strukturą świata, ujęciem człowieka

i jego duszy. To, co najistotniejsze dla filozofii Awicenny to to, że nie jest ona jedynie

pomieszaniem elementów pochodzących z dwóch różnych filozofii, ale jest skuteczną próbą

objęcia w jednym wykładzie dwóch sposobów patrzenia na rzeczywistość: perypateckiego,

pochodzącego od Arystotelesa, i neoplatońskiego, będącego reinterpretacją myśli Platona.

Oryginalność rozwiązań Ibn Siny będzie dotyczyła następujących problematów:

⎯ sprecyzowanie ujęć al-Farabiego dotyczących podział bytu na konieczny i możliwy oraz

przyjęcie w bycie rozróżnienia na istotę i istnienie. Byt konieczny - to taki, który istnieje i

ze swojej natury nie może nie istnieć. Byt możliwy to taki, który istnieje, ale nie musi

istnieć. Stosując pojęcia arystotelesowskie, bytem koniecznym jest taki, który w swojej

istocie nie zawiera żadnego warunku istnienia, wymogu istnienia, jego konieczności. Aby

więc mógł w ogóle pojawić się w rzeczywistości, w świecie, musi posiadać własną istotę

(ta stanowi o tym, czym jest), a także istnieje (to stanowi, że jest). W bycie koniecznym

istota jest identyczna z istnieniem. Wobec tego istota bytu możliwego jest neutralna,

obojętna wobec swojego istnienia i nieistnienia. Dopiero dodanie do niej takiej cechy

(przypadłości), jak istnienie sprawia, że może ona pojawić się w rzeczywistości. Ibn Sina

dokonuje więc wyraźnego rozróżnienia między istotą a istnieniem.

⎯ W sprawie istnienia świata nie akceptuje Awicenna stworzenia z nicości, ani uczynienia

świata z „przed-istniejącej” wiecznej materii. W miejsce tej koncepcji przyjmuje teorię

emanacji świata z pierwszej przyczyny. Byt konieczny jest w stałej aktywności - poznaje

siebie, i z tego poznania wyłania Pierwszą Inteligencję. Ta Inteligencja jest już złożona z

aktu i możności. Poznając pierwszą przyczynę wyłania z siebie Drugą Inteligencję.

Poznając siebie jako akt wyłania dalsze sfery niebieskie. W ten sposób proces emanacji

trwa aż do Dziesiątej Inteligencji - INTELEKTU CZYNNEGO, tworzącego dusze ludzkie oraz

materię cielesną.

1 Dosłownie Hitti ujmuje to tak: „Al-Qanun, a codification of the entire Greco-Arabic medical thought heads the list”. W: The Near East History. A 5000 year story, New York, 1961, str. 250.

3

⎯ Ibn Sina jest też autorem oryginalnej koncepcji duszy ludzkiej i związanej z nią teorii

poznania. Tu najwyraźniej widać syntezę myśli neoplatońskiej z filozofią Arystotelesa.

Dusza i ciało są dwiema substancjami Jedna duchową, druga - materialną. Jako substancja

duchowa, dusza w człowieku pełni funkcję formy dla ciała. Ale nie jest nią ze swej istoty,

a ciało jest tylko jej narzędziem. To więc, co prawdziwie ludzkie w człowieku, to dusza.

Dusza jest nieśmiertelna, prosta, nie składa się z formy i materii, ale nie jest odwieczna.

Dusza ujęta sama w sobie jest niezależną istotą człowieczeństwa. Zaś swoje

ujednostkowienie uzyskuje poprzez połączenie z ciałem. Dusze stwarzane są w momencie,

gdy istnieje przygotowana dla nich materia ciała. Posiadają one pociąg do samego ciała,

zachowując go nawet po śmierci. Staje się to podstawą do teorii zmartwychwstawania

ciała.

W swojej teorii poznania przejmuje i rozwija Ibn Sina teorię doskonalenia się intelektu.

Ludzki intelekt jest bierny i nie może nic poznać bez oświecania go przez intelekt czynny.

Na początku zatem intelekt człowieka jest „intelektem w możności”; uzyskując od intelektu

czynnego formy poznawcze (jakieś treści, wiadomości) jest „częściowo w możności a

częściowo w akcie”; a o ile przyswoi te formy, staje się „intelektem w akcie”. Czysta

wiedza nie jest więc, przynajmniej wprost, przedmiotem ludzkiego poznania. Intelekt

czynny jest tym samym zasadą ogólnego i powszechnego poznania, które człowiek osiąga

przez uczestnictwo w nim. Intelekt czynny jako oddzielony byt duchowy reprezentuje

porządek wiedzy w awicenniańskiej wizji wszechświata. Intelekt posiadający już w sobie

zasady rozumowania nazywany będzie „intelektem usprawnionym”, a kiedy uzyska

wszelkie poznanie wymagające abstrahowania i oświetlania przez intelekt czynny - staje się

„intelektem uzyskanym”, i wtedy dopiero człowiek osiąga pełną doskonałość.

Oprócz tej drogi doskonalenia się człowieka Ibn Sina przyjmuje i inną - mistyczną. Na tej

drodze człowiek wchodząc po szczeblach poznania rozumowego dochodzi do jedności duszy z

Pierwszą Przyczyną. Opis tej drogi zawiera orientalne pierwiastki zbliżone do myśli sufickiej -

wola uzyskania świętości; odrzucenie tego, co posiada mniejszy walor; niż prawda; stopniowe

porzucanie materialnego świata rzeczy; wreszcie odwrócenie się od siebie samego i

zjednoczenie z Bytem Koniecznym. Ten ostatni etap zarezerwowany był wszakże tylko dla

wybrańców - droga prowadząca do zjednoczenia z Bogiem dostępna jest dla niewielu i tylko

nieliczni zdolni są osiągnąć ten stan określany jako ma‘arifa (gnosis).

Aleksander Kuś, Jagiellonian University in Krakow 1998