BAHAGIAN KESIHATAN PERGIGIAN PENGENALAN

BAHAGIAN KESIHATAN PERGIGIAN

PENGENALAN

Bahagian Kesihatan Pergigian Pulau Pinang merupakan salah satu daripada enam program di

Jabatan Kesihatan Negeri Pulau Pinang. Ianya terletak di Aras 7, Bangunan Persekutuan Jalan

Anson, Pulau Pinang. Dengan keluasan 114,945.52 km persegi dan kepadatan penduduk

sejumlah 1,746,000 orang, Bahagian Kesihatan Pergigian Pulau Pinang berusaha memberi

perkhidmatan pergigian yang komprehensif kepada kumpulan sasaran utama iaitu :-

Toddlers

Kanak-kanak Prasekolah

Murid-murid Sekolah Rendah

Murid-murid Sekolah Menengah

Ibu Mengandung

Warga Emas

Kanak-kanak Istimewa/Warga Berkeperluan Khas, dan

Orang Dewasa

Rawatan yang diberikan merangkumi rawatan asas dan rawatan kepakaran. Perkhidmatan

kepakaran pergigian diberi kepada kes-kes rujukan daripada pegawai-pegawai pergigian dan

pegawai-pegawai perubatan. Rawatan Incremental diberikan kepada murid-murid Sekolah

Rendah dan Sekolah Menengah.

VISI

Supaya masyarakat kita akan mendapat satu perkhidmatan yang berkualiti dan mudah diperolehi

dari segi kos dan ”accessibility” dengan keutamaan diberikan kepada pencegahan penyakit.

MISI

Mencapai satu tahap kesihatan pergigian yang membanggakan untuk semua lapisan

masyarakat :-

Dengan memotivasikan penjagaan kesihatan mulut sendiri ;

Melalui peningkatan kesedaran tentang kesihatan pergigian sebagai salah satu aspek

penting dalam kesihatan keseluruhannya ;

Menyediakan perkhidmatan pergigian yang sesuai ;

Untuk meningkatkan kualiti kehidupan.

OBJEKTIF

Untuk memberi satu perkhidmatan pergigian yang berkualiti dari segi Total Quality Management

dalam suasana penyayang supaya mencapai kepuasan pelanggan. Meningkatkan taraf kesihatan

pergigian rakyat Malaysia dengan memberi perkhidmatan pencegahan, pemulihan dengan

pemeliharaan yang berkualiti dan berkesan disamping menggalakkan personel meningkatkan

pengetahuan sejajar dengan perkembangan semasa di bidang pergigian.

PENTADBIRAN

Bahagian Kesihatan Pergigian Pulau Pinang ditadbir oleh Timbalan Pengarah Kesihatan Negeri

(Pergigian) yang bertanggungjawab kepada Pengarah Kesihatan Negeri dan juga Pengarah

Kanan Kesihatan Pergigian Kementerian Kesihatan Malaysia. Beliau dibantu oleh empat (4) orang

Ketua Penolong Pengarah Kanan,satu (1) Ketua Penolong Pengarah dan lima orang Pegawai

Pergigian Daerah di peringkat daerah iaitu :

Timur Laut

Barat Daya

Seberang Perai Utara

Seberang Perai Tengah

Seberang Perai Selatan

Bahagian Pengurusan bertanggungjawab dalam hal-hal pengurusan personel, pengurusan

kewangan, perolehan dan pembelian jabatan, pengesanan dan penyeliaan projek-projek

pembangunan serta penyelarasan aktiviti-aktiviti latihan di peringkat negeri.

KEMUDAHAN KLINIK PERGIGIAN KEPAKARAN DI NEGERI PULAU PINANG

SEBERANG PERAI UTARA

KP KEPALA BATAS KP Ortodontik

KP MAK MANDIN KP Pakar Ortodontik KP Pakar Periodontik Kp Pakar Restoratif

SEBERANG PERAI TENGAH

KP BUKIT MINYAK KP Ortodontik

HOSP. SEBERANG JAYA KP Pakar Bedah Mulut dan

Maksilofasial KP Pakar Pediatrik Kp Pakar Pergigian

Keperluan Khas KP Pakar Oral Medicine &

Oral Pathology

SEBERANG PERAI SELATAN

BARAT DAYA

HOSP. PULAU PINANG KP Pakar Pediatrik KP Pakar Bedah Mulut &

Maksilofasial

KP JALAN PERAK KP Pakar Ortodontik

KP Pakar Periodontik

KP BANDAR BARU AIR ITAM KP Pakar Restoratif

TIMUR LAUT

KEMUDAHAN KLINIK PERGIGIAN PRIMER DI NEGERI PULAU PINANG

TIMUR LAUT

SEBERANG PERAI UTARA

KP MAK MANDIN KP BUTTERWORTH KP TASEK GELUGOR KP KEPALA BATAS KP PENAGA KP SUNGAI DUA

BARAT DAYA

SEBERANG PERAI TENGAH

SEBERANG PERAI SELATAN

KP HOSP. BKT. MERTAJAM KP KUBANG SEMANG KP SEBERANG JAYA KP BUKIT MINYAK KP BERAPIT KP PERAI

KP HOSP. SUNGAI BAKAP KP SUNGAI ACHEH KP NIBONG TEBAL KP BUKIT PANCHOR KP BANDAR TASEK MUTIARA

KP JALAN PERAK KP JALAN MACALISTER KP AIR ITAM KP BANDAR BARU AIR ITAM KP BUKIT JAMBUL KP SUNGAI DUA

KP TANJUNG BUNGAH

KP BAYAN BARU KP BAYAN LEPAS KP HOSP BALIK PULAU

KP TELUK BAHANG

TABURAN KEMUDAHAN PERGIGIAN

Kesihatan pergigian disampaikan dalam pelbagai kemudahan fasiliti yang ditempatkan di klinik-

klinik kesihatan, hospital, klinik statik, sekolah rendah, sekolah menengah dan institusi tertentu.

Pada tahun 2018, kemudahan fasiliti pergigian adalah 148 yang dilengkapi dengan 234 unit

pergigian.

Jadual 6.1: Kemudahan Fasiliti Dan Unit Pergigian 2018

Daerah

Fasiliti

Daerah

Timar

Laut

Daerah

Barat

Daya

Daerah

SPU

Daerah

SPT

Daerah

SPS

Bil. Unit Bil. Unit Bil. Unit Bil. Unit Bil. Unit

Klinik Pergigian Pakar 5 7 0 0 4 9 5 5 0 0

Klinik Pergigian Klinik Kesihatan

7 25 4 9 6 21 6 15 4 10

Klinik Pergigian Sekolah Rendah

18 17 4 5 10 11 15 12 3 1

Klinik Pergigian Sekolah Menengah

3 0 1 1 2 1 4 2 2 1

Pusat Pergigian Sekolah 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0

Klinik Pergigian Bergerak 1 1 1 1 1 2 0 0 0 0

Pasukan Pergigian

Bergerak 7 11 4 0 6 25 5 8 5 13

Pasukan Pergigian Bergerak Pra Sekolah

3 4 2 0 4 7 3 7 2 5

Klinik Pergigian KKIA 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

Klinik-klinik Lain 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

JUMLAH 44 65 16 16 34 76 38 49 16 28

RINGKASAN PERJAWATAN DAN PENGISIAN MENGIKUT PROGRAM

Kekuatan sumber manusia Bahagian Kesihatan Pergigian dalam tahun 2018 adalah 891 orang

(93.59%) daripada 952 perjawatan yang ada manakala 61 (6.4%) kekosongan adalah daripada

kumpulan pelaksana.

Jadual 6.2: Ringkasan Perjawatan Dan Pengisian Mengikut Program Sehingga 31

Disember 2018

BIL. JAWATAN GRED PERJAWATAN ISI KOSONG

A. PENGURUSAN DAN PROFESIONAL

1. Timbalan Pengarah Kesihatan Negeri

(Pergigian)

UG56 1 1 0

2. Pakar Pergigian Kesihatan

Awam

UG48/UG52/

UG54/UG56 3 2 1

3.

Pakar Pergigian

Ortodontik, Pegawai Pergigian

UG44/UG48/

UG52/UG54/ UG56

4 4 0

4. Pakar Pergigian Bedah

Mulut, Pegawai Pergigian

UG44/UG48/

UG52/UG54/ UG56

4 4 0

5. Pakar pergigian Paedodontik, Pegawai

Pergigian

UG44/UG48/ UG52/UG54/

UG56

2 1 1

6.

Pakar pergigian

Periodontik, Pegawai Pergigian

UG44/UG48/

UG52/UG54/ UG56

2 2 0

7.

Pakar Pergigian Restoratif

Dentistry, Pegawai Pergigian

UG44/UG48/

UG52/UG54/ UG56

1 1 0

8. Pakar Pergigian Keperluan

Khas, Pegawai Pergigian

UG44/UG48/ UG52/UG54/

UG56

1 1 0

9. Pegawai Pergigian UG41/UG44/ UG48/UG52/

UG54

184 171 13

10. Pegawai Pergigian UG41 UG44/ UG48

14 14 0

JUMLAH 216 201 15

BIL JAWATAN GRED PERJAWATAN ISI KOSONG

B. PARAMEDIK & AUKSILIARI

1. Juruterapi Pergigian U40 1 1 0




5. Juruterapi Pergigian U29/U32 151 146 5

6. Juruteknologi Pergigian U38 1 1 0



9. Juruteknologi Pergigian U29/U32 30 25 5

10. Pembantu Pembedahan Pergigian (Kanan)

U26 1 1 0

11. Pembantu Pembedahan Pergigian (Kanan)

U24 24 24 0

12. Pembantu Pembedahan

Pergigian U19/U24 241 234 7

13. Pembantu Perawatan Kesihatan

U16 1 0 1

14. Pembantu Perawatan

Kesihatan U14 2 2 0

15. Pembantu Perawatan

Kesihatan (TBK 13 Tahun) U3/U12 5 4 1

16. Pembantu Perawatan Kesihatan (TBK 13 Tahun)

U11/U14 120 104 16

JUMLAH 619 583 36

BIL JAWATAN GRED PERJAWATAN ISI KOSONG

C. GUNASAMA & SOKONGAN

1. Penolong Akauntan (KUP) W29/

W32 6 6 0

2. Pembantu Tadbir Kanan

(Kewangan) W22 1 1 0

3. Pembantu Tadbir (P/O) N22 1 1 0

4. Pembantu Tadbir (P/O) N19/N22 39 38 1

5. Pembantu Tadbir (Kewangan)

W19 4 2 2

6. Setiausaha Pejabat N27 1 1 0

7. Pegawai Khidmat Pelanggan N19 1 1 0

8. Pemandu Kenderaan H11 53 49 4

9. Pembantu Operasi N11 8 5 3

10 Pembantu Awam H11 3 3 0

JUMLAH 117 107 10

JUMLAH KESELURUHAN 952 891 61

BIL TAHUN BATCH BIL. PEGAWAI BIL. TERKINI

PEGAWAI

D. PENGURUSAN DAN PROFESIONAL

PEGAWAI PERGIGIAN KONTRAK (NDOP)

1 2017 1 45 34

2 2017 2 20 14

3 2017 3 28 27

4 2018 1 60 60

5 2018 2 15 15

6 2018 3 7 7

JUMLAH 175 157

AKTIVITI DAN PENCAPAIAN PROGRAM PERGIGIAN

A. PENGGALAKKAN KESIHATAN PERGIGIAN

1. PROMOSI KESIHATAN PERGIGIAN

Promosi Kesihatan Pergigian merupakan aktiviti penting yang diserapkan ke dalam kehidupan

harian semua golongan masyarakat dengan harapan ia akan mengurangkan keperluan untuk

rawatan di masa akan datang.

Aktiviti yang dijalankan termasuk kempen kesihatan pergigian, ceramah kesihatan pergigian dan

latihan memberus gigi. Disamping itu pertunjukan boneka dan ”role play” turut dijalankan bagi

kanak-kanak tadika/pra sekolah.

Sebanyak 523 tadika kerajaan dan 213 tadika swasta telah dilawati sekurang-kurangnya dua kali

setahun dengan menjalankan aktiviti di atas.

1.1. CERAMAH KESIHATAN PERGIGIAN

Pada tahun 2018, ceramah kesihatan pergigian telah diberikan kepada lima kumpulan utama iaitu

kanak-kanak pra sekolah, murid sekolah rendah, murid sekolah menengah, ibu mengandung dan

orang dewasa. Pencapaian kehadiran ceramah adalah seperti di Jadual 6.3.

Jadual 6.3 : Kehadiran Untuk Ceramah Di Pulau Pinang 2014 - 2018

KATEGORI PESAKIT 2014 2015 2016 2017 2018

PRA SEKOLAH 49519 46946 47218 47279 48692

SEKOLAH RENDAH 126892 124544 124221 121687 126652

SEKOLAH MENENGAH 54284 53659 56743 74221 76612

IBU MENGANDUNG 8027 9559 10755 18547 12521

ORANG DEWASA 5125 28,647 37768 57249 78265

Terdapat peningkatan kehadiran ceramah bagi semua kategori pesakit bagi tahun 2018 kecuali

Ibu Mengandung berbanding dengan tahun 2017.

1.2. LATIHAN MEMBERUS GIGI

Latihan memberus gigi (LMG) juga merupakan salah satu aktiviti utama yang dijalankan untuk

kanak-kanak tadika/pra sekolah dan murid sekolah rendah. Seramai 49,375 orang kanak-kanak

tadika/pra sekolah dan 129,.39 orang murid sekolah rendah telah melibatkan diri dalam tahun

2018.

Rajah 6.1: Kehadiran Untuk Latihan memberus Gigi Pulau Pinang 2014 – 2018

49572 46683 46958 4741849375

126820 124667 122803125491

129039

0

20000

40000

60000

80000

100000

120000

140000

2014 2015 2016 2017 2018

Pra Sekolah

SekolahRendah

2. PEMFLUORIDAAN BEKALAN AIR MINUM

Pemfluoridaan bekalan air minum merupakan program pencegahan yang berkesan untuk

mencegah kejadian karies gigi. Terdapat empat buah loji yang beroperasi di Daerah Timur laut,

sebuah di daerah Barat Daya, dua buah di daerah Seberang Perai Utara, dan sebuah di daerah

Seberang Perai Selatan di mana tahap bacaan fluorida yang ditetapkan di loji dan di retikulasi

adalah 0.4 ppm – 0.6 ppm. Agensi yang terlibat dalam program ini adalah Bahagian Pergigian,

Bahagian Kejuruteraan dan Bahagian Kesihatan Awam KKM, Bahagian Kimia dan Perbadanan

Bekalan Air Pulau Pinang. Terdapat kerjasama yang baik di antara agensi-agensi yang terlibat

dengan program pemfluoridaan bekalan air minum awam ini. Dengan itu masalah yang dihadapi

dari segi pencapaian tahap fluorida pada 0.4 ppm – 0.6 ppm dapat dibincang bersama.

Jadual 6.4: Loji Bekalan Air Pulau Pinang

DAERAH LOJI AIR

FLUORIDA FEEDER

ADA TIADA

DAERAH TIMUR LAUT

Loji Pembersihan Air Itam

Loji Pembersihan Air Terjun

Loji Pembersihan Guillemard

Loji Batu Feringghi

DAERAH BARAT DAYA Loi Pembersihan Sungai Pinang

DAERAH SEBERANG PERAI

UTARA

Loji Sungai Dua

Loji Bukit To’ Alang

DAERAH SEBERANG PERAI SELATAN

Loji Bukit Panchor

JUMLAH LOJI DENGAN FLUORIDE FEEDER DI PULAU PINANG = 8 BUAH

3. RAWATAN SEALAN FISUR

Rawatan sealan fisur bertujuan untuk mencegah kejadian karies pada gigi kekal di peringkat

umur yang muda terutamanya gigi molar kekal pertama yang tumbuh dalam lingkungan umur 6-

8 tahun. Rawatan sealan fisur diberikan kepada mereka yang mempunyai tahap kesihatan mulut

yang kurang baik. Program ini dilaksanakan serentak dengan aktiviti perkhidmatan pergigian

sekolah. Bagi tahun 2018 jumlah murid yang menerima rawatan sealan fisur adalah seramai 9864

orang dengan jumlah gigi yang dibuat fisur sealan sebanyak 20361 batang gigi.

Rajah 6.2: Pencapaian Rawatan Fisur Sealan Tahun 2014 – 2018

20361

17346 1739516400

17186

19324

9864

79378139

7,8178447

9492

0

5000

10000

15000

20000

25000

2012 2014 2015 2016 2017 2018

Bil. Gigi

Bil. Murid

B. PENJAGAAN PERGIGIAN PRIMER

Penjagaan pergigian primer diberi kepada masyarakat mengikut kumpulan utama yang

ditentukan iaitu toddler, kanak-kanak pra sekolah, murid sekolah rendah dan menengah, ibu

mengandung, kanak-kanak istimewa, warga emas dan orang dewasa. Di negeri Pulau Pinang,

seramai 416,760 (23.8%) penduduk telah mendapatkan penjagaan kesihatan pergigian. Daripada

jumlah kedatangan, kumpulan yang terbanyak sekali menerima perkhidmatan pergigian melalui

penjagaan kesihatan primer iaitu murid sekolah rendah (32.7%), diikuti murid sekolah menengah

(25.1%) seperti ditunjukkan di Rajah 6.3.

Rajah 6.3: Penjagaan Kesihatan Primer Bagi Negeri Pulau Pinang Tahun 2018.

10.9%

25.1%

8.4%4.9%

32.7%3.3%

22.2%

Pra Sekolah

Sek. Rendah

Sek. Menengah

Ibu Mengandung

Dewasa

Kanak-Kanak Istimewa

Warga Emas

Rajah 6.4: Pesakit Yang Menerima Penjagaan Pergigian Primer Tahun 2014 - 2018

0

20000

40000

60000

80000

100000

120000

140000

160000

Pra Sekolah 35529 35400 37972 43439 45335

Sek. Rendah 136448 136982 135104 136494 136356

Sek. Menengah 113748 111579 109657 107076 104735

Ibu Mengandung 9554 10841 11803 18864 13641

Dewasa 66212 70271 75735 83168 92906

Kanak-Kanak Istimewa 2502 2822 3056 3117 3512

Warga Emas 14505 15404 16888 18402 20275

2014 2015 2016 2017 2018

Perbandingan dari tahun 2017, menunjukkan bilangan pesakit yang menerima penjagaan

kesihatan pergigian primer meningkat bagi majoriti kategori pesakit kecuali murid sekolah

menengah berikutan penurunan enrolmen murid dan juga Ibu Mengandung.

(I). TODDLER

Program Toddler dilancarkan pada 11 Julai 2008 di peringkat kebangsaan. Pencapaian bagi

tahun 2018 adalah amat baik dimana bilangan kanak-kanak yang diperiksa serta nasihat

(Anticipatory guidance – AG) yang diberi meningkat .

Jadual 6.5: Pencapaian Program Toddler Tahun 2015 – 2018

NO

INDIKATO

R

2015

2016

2017 2018

1

Bil. toddler di periksa

20,270

20816

22920

25332

2

Bil. Ibubapa/ penjaga diberi

AG 18,387

19851

22956

24663

3 Bil. Aplikasi Fluoride Varnish 7,711 8716

9079

10927

(II). KANAK-KANAK PRA SEKOLAH

Program bagi kanak-kanak pra sekolah lebih menumpukan kepada aktiviti promosi dan

pencegahan. Antaranya ialah lawatan sekurang-kurangnya dua kali oleh Jururawat Pergigian

dengan menjalankan aktiviti latihan memberus gigi, memberi ceramah, permainan role-play,

persembahan boneka dan aktiviti interaktif yang lain.

Objektif program ini ialah menimbulkan kesedaran kepada kanak-kanak pra sekolah dan penjaga

mereka tentang pentingnya penjagaan kesihatan pergigian. Kanak-kanak ini juga dididik

menghargai penjagaan kesihatan pergigian kendiri. Sebanyak 523 buah tadika kerajaan dan 213

buah tadika swasta telah diberi latihan memberus gigi serta ceramah kesihatan pergigian

sebanyak dua kali lawatan dan seramai 24,981 orang dari 25,124 (99.4%) orang kanak-kanak

tadika telah diberi pemeriksaan pergigian.

Rajah 6.5: Pencapaian Rawatan Kanak-Kanak Pra Sekolah Bagi Tahun 2014 - 2018

2687226688

26337

25134

25503

25115

25551

2527725124

24995

24000

24500

25000

25500

26000

26500

27000

2014 2015 2016 2017 2018

Enrolmen

Rawatan

(III). MURID-MURID SEKOLAH

Sebahagian besar perkhidmatan pergigian yang diberikan kepada murid-murid sekolah ialah

melalui “outreach programme”. Perkhidmatan yang diberikan adalah melalui klinik pergigian

sekolah, klinik pergigian di klinik kesihatan, klinik pergigian bergerak dan pasukan pergigian

bergerak. Program kesihatan pergigian sekolah yang dibuat secara “incremental” telah berjaya

memberikan kesihatan pergigian intensif kepada sebahagian besar murid sekolah di bandar dan

di luar bandar.

Pada tahun 2018, liputan sekolah rendah dan sekolah menengah di negeri Pulau Pinang adalah

100%. Daripada 123,776 orang murid sekolah rendah yang dirawat, 98.5% adalah disahkan

orally-fit. Bagi murid sekolah menengah pula daripada 98,106 orang yang dirawat 76.2% adalah

orally-fit.

Rajah 6.6: Pencapaian Murid Sekolah ‘Orally Fit’ Tahun 2014 - 2018

79998

90529

75,43181,286

7304579978

7325277139 77136

64242

0

10000

20000

30000

40000

50000

60000

70000

80000

90000

100000

2014 2015 2016 2017 2018

Sekolah Rendah

Sek.Menengah

III) INDIKATOR IMPAK BAGI PERKHIDMATAN PERGIGIAN SEKOLAH

Semua indikator impak bagi perkhidmatan pergigian sekolah iaitu peratus murid berumur 12

tahun dengan Bebas karies (DMFX=0), peratus murid berumur 6 tahun dengan mulut bebas

Karies (MBK) dan peratus murid berumur 12 tahun yang mengalami kerosakan gigi kurang

daripada 3 batang gigi (DMFX<3) iaitu indikator impak bagi perkhidmatan pergigian sekolah

rendah telah menunjukkan peningkatan bagi tahun 2018. Begitu juga indikator impak bagi

perkhidmatan pergigian sekolah menengah iaitu peratus murid berumur 16 tahun dengan Bebas

karies (DMFX=0) menunjukkan peningkatan seperti di Rajah 6.7.

Rajah 6.7: Pencapaian Indikator Impak Perkhidmatan Pergigian Sekolah Tahun 2014

- 2018

62.3

97.7

78.5

43.3

59.9 59.1 60.5 60.7

96.9

96.8 97.2 97.2

74.7 75.2 76 77.5

37 39 39.4 42.9

0

20

40

60

80

100

120

2014 2015 2016 2017 2018

% 16 tahunDMFX=0

% 12 thn.DMFX < 3

% 12 thn.DMFX=0

% 6 thn.MBK

(IV). ORANG DEWASA

Indikator

2015

2016

2017

2018

1

1

Bil. Dewasa

(Kes baru)

70,271 75,735 83,168 92,906

2

Bil. dewasa di beri

ceramah

28,647

37,637

57,249

78,265

% Dewasa menerima

Ceramah

40.7

%

49.6%

68.8%

84.2%

3

Bil kes orang dewasa selesai

16658

17287

19872

18386

% kes orang dewasa selesai

rawatan

23.7%

22.8%

-

23.8% 19.7%

(V). IBU MENGANDUNG

Garispanduan Oral Healthcare for Ante-natal Mothers (MOH/K/GIGI/12.2004) digunapakai

bagi pemberian perkhidmatan kepada ibu mengandung.Objektifnya adalah untuk memberi

kesedaran tentang kepentingan kesihatan mulut bagi ibu dan anak. Aktiviti terdiri dari

pemeriksaan mulut, rawatan serta ceramah.

Terdapat outlier bagi peratus ibu mengandung menerima ceramah. Pada masa hadapan perlu

langkah bagi mengatasi outlier ini dengan menjalankan ceramah di KKIA serta membuat

pemeriksaan pergigian dilakukan di KKIA dan klinik desa dan tidak sahaja bergantung pada

kedatangan di klinik pergigian sahaja supaya bagi memastikan indikator ini tidak lagi outlier

pada tahun yang akan datang.

Jadual 6.6: Pencapaian Program Untuk ibu Mengandung Tahun 2015 – 2018

Indikator

2015

2016

2017

2018

1

Bil. Ibu -mengandung

(Kes baru)

10841

11803

13,655

13641

% Kedatangan di

Klinik Pergigian

10,841/ 18,590

58.3%

11,803/ 18,127

65.1%

13,655/ 18,864

72.39%

13641/ 20147

67.71%

2

Bil. Ibu mengandung di

beri ceramah

9559

10755

12425

12,521

% Ibu mengandung

menerima Ceramah

9,559/

18,644

51.3%

10,755/

18,127

59.3%

12,425/

18,547

67%

12521/2

0147

62.1%

3

Bil kes ibu mengandung

selesai

4575 4866

5192 4725

% kes ibu mengandung

selesai rawatan

42.2%

41.2%

-

38% 34.6%

(VI). WARGA EMAS

Program ini berpandukan kepada garispanduan ‘Oral Health Care for the Elderly in

Malaysia’ dan meliputi 2 kumpulan sasaran:

Klinik – Warga Tua yang mendapatkan perkhidmatan sebagai pesakit luar di Klinik

Pergigian.

Institusi - Penghuni di pusat warga emas dimana pemeriksaan mulut dan ceramah

pendidikan kesihatan pergigian dijalankan setiap tahun oleh Pegawai Pergigian.

Jadual 6.7: Pencapaian Program Warga Emas Bagi Tahun 2015 – 2018

Perkara

2015

2016

2017

2018

1

Bilangan warga emas diperiksa

di klinik pergigian dan institusi

15404

16888

18402

20275

2

% Edentulous (> umur 60) (1936)

12.57% (2055)

12.17%

(2125) 11.55

%

(2185)

10.78%

3

Bilangan Institusi dilawati

40

43

43

4

% gigi lebih 20 batang(> umur 60)

(4829)

31.35%

(5217)

30.89%

(5968)

32.43%

(6734)

33.21%

(VI). PROGRAM PENCEGAHAN DAN PENGESANAN AWAL PRA-KANSER DAN KANSER

MULUT

Program ini merangkumi pemeriksaan mulut dan pameran pendidikan kesihatan pergigian

yang dijalankan setiap tahun oleh Pegawai Pergigian. Garis panduan yang digunapakai

ialah ‘Guidelines on Primary Prevention and Early Detection of Oral PreCancer and Cancer’.

Pengesanan awal dan rujukan bagi kes-kes untuk pakar di lakukan

Jadual 6.8: Saringan Kanser Mulut Tahun 2017-2018

No Indikator 2017 2018

1

Bilangan Pekerja & Komuniti Disaring

6033

4147

2

Bilangan Estet / Ladang

Dilawat

27

259

C. PENJAGAAN PERGIGIAN KEPAKARAN

Pada tahun 2018, negeri Pulau Pinang mempunyai 14 orang pakar pergigian. Mereka terdiri

daripada empat orang Pakar Pergigian Ortodontik, seorang Pakar Pergigian Pediatrik, empat

orang Pakar Pergigian Bedah Mulut dan Maksilofasial, dua orang Pakar Pergigian Periodontik dan

dua orang Pakar Pergigian Restoratif, seorang Pakar Pergigian Keperluan Khas dan seorang pakar

Perubatan Mulut dan Patologi. Kadar penggunaan klinik pergigian pakar dapat dilihat daripada

kes kedatangan baru dan jumlah kedatangan pesakit iaitu kedatangan baru dan ulangan seperti

di Rajah 6.8.

Rajah 6.8: Kehadiran di Klinik Pakar Pergigian Bagi Tahun 2018

0

5,000

10,000

15,000

20,000

Pakar Bedah Mulut dan

Maksilofasial

5,808 18,275

Pakar Ortodontik 2,813 13,391

Pakar Pergigian Pediatrik 2,464 7,059

Pakar Periodontik 1,493 5,888

Pakar Restoratif 874 3,313

Pakar Pergigian Keperluan

Khas

300 927

Baru Baru + Ulangan

(I). KLINIK PAKAR PERGIGIAN BEDAH MULUT

Terdapat dua buah Klinik Pakar Pergigian Bedah Mulut dan Maksilofasial, iaitu Klinik Pakar

Pergigian Bedah Mulut dan Maksilofasial Hospital Seberang Jaya dan Klinik Pakar Pergigian Bedah

Mulut dan Maksilofasial Hospital Pulau Pinang. Bagi tahun 2018 terdapat peningkatan kes

kedatangan pesakit baru dan jumlah kedatangan berbanding tahun 2017.

Rajah 6.9: Pencapaian Hasil Kerja Pakar Bedah Mulut dan Maksilofasial Tahun 2014

– 2018

4801 5,0375190

5527 5808

16,240

14688

17876 18200 18275

0

2000

4000

6000

8000

10000

12000

14000

16000

18000

20000

2014 2015 2016 2017 2018

Kedatangan Baru

JumlahKedatangan

(II). KLINIK PAKAR PERGIGIAN ORTODONTIK

Terdapat tiga buah Klinik Pakar Pergigian Ortodontik iaitu di Klinik Pergigian Mak Mandin, Klinik

Pergigian Jalan Perak dan Klinik Pergigian Kepala Batas. Pencapaian kedatangan pesakit baru dan

jumlah kedatangan telah menunjukkan peningkatan pada tahun 2018

Rajah 6.10: Pencapaian Hasil Kerja Pakar Pergigian Ortodontik Tahun 2014-2018

28132803

22542,0391875

1339112780

9861

8,8388234

0

2000

4000

6000

8000

10000

12000

14000

16000

2014 2015 2016 2017 2018

Kedatangan Baru

JumlahKedatangan

(III). KLINIK PAKAR PERGIGIAN PERIODONTIK

Terdapat dua buah Klinik Pakar Pergigian Periodontik iaitu, Klinik Pergigian Periodontik KP Jalan

Perak di daerah Timur Laut dan Klinik Pergigian Periodontik KP Mak Mandin di daerah Seberang

Perai Utara dengan seorang pakar yang bertugas sepenuh masa di setiap klinik. Seorang pakar

periodontik telah ditempatkan di KP Bandar Tasek Mutiara dengan rawatan dijalankan pada

setiap hari Selasa. Terdapat penurunan kedatangan pesakit pada tahun 2018 berbanding 2017

seperti di Rajah 6.11.

Rajah 6.11: Pencapaian Hasil Kerja Pakar Pergigian Periodontik Tahun 2014-2018

1493135914621,3471142

58885549

6071

5,701

5069

0

1000

2000

3000

4000

5000

6000

7000

2014 2015 2016 2017 2018

Kedatangan Baru

Jumlah Kedatangan

(iv). Klinik Pakar Pergigian Pediatrik

Klinik Pakar Pergigian Pediatrik terletak di Hospital Pulau Pinang dan merupakan satu-satunya

klinik yang memberi penjagaan kesihatan pergigian kepada kanak-kanak 16 tahun ke bawah

yang dirujuk. Pada tahun 2018 terdapat peningkatan dari jumlah kedatangan

walaubagaimanapun sedikit penurunan pesakit baru berbanding tahun 2017.

Rajah 6.12: Pencapaian Hasil Kerja Pakar Pergigian Pediatrik Tahun 2014-2018

1904 2,143 21611968

2464

4644

5,4705238

5914

7059

0

1000

2000

3000

4000

5000

6000

7000

8000

2014 2015 2016 2017 2018

Kedatangan Baru

Jumlah Kedatangan

(V). KLINIK PAKAR PERGIGIAN RESTORATIF

Klinik Pakar Pergigian Restoratif terletak di Klinik Pergigian Mak Mandin dan di Klinik Pergigian

Bandar Baru Air Itam. Ia di kendalikan oleh dua orang pakar yang bertugas di kedua-dua buah

klinik secara berjadual. Ia menjalankan rawatan bagi kes-kes yang dirujuk dari klinik-klinik

pergigian lain di Pulau Pinang. Terdapat penurunan pada Jumlah Kedatangan pesakit baru dan

penurunan kes selesai tahun 2018 berbandingan tahun 2017 berikutan Jumlah kedatangan

seperti di rajah 6.13.

Rajah 6.13: Pencapaian Hasil Kerja Pakar Pergigian Restoratif Tahun 2014-2018

874756

1060

1,2911130

3313

2625

3289

3,767

3175

142

428275237

0

500

1000

1500

2000

2500

3000

3500

4000

2014 2015 2016 2017 2018

Kedatangan Baru

Jumlah Kedatangan

Kes Selesai

(vi). Klinik Pakar Pergigian Keperluan Khas

Klinik Pakar Pergigian Keperluan Khas telah beroperasi sejak tahun 2014 di Klinik Pakar Pergigian

Bedah Mulut dan Maksilofasial Hospital Seberang Jaya oleh seorang Pakar Pergigian

Keperluan Khas. Lawatan ke KP Pakar Hospital Pulau Pinang dibuat seminggu sekali.

Kedatangan pesakit menunjukkan peningkatan seperti di Rajah 6.14.

Rajah 6.14: Pencapaian Hasil Kerja Pakar Pergigian Keperluan Khas Tahun

2014-2018

300263

192123

67

927

552469

348

168

0

200

400

600

800

1000

2014 2015 2016 2017 2018

Kedatangan Baru

Jumlah Kedatangan

D. INISIATIF PENINGKATAN KUALITI

(i). Program Kepastian Kualiti (QAP) National Indikator Approach (NIA)

Maklumat bagi indicator NIA digabungkan di peringkat negeri melalui format HIMS di mana ia

dianalisis dan dibentangkan dalam format QAP.

Pencapaian kualiti (NIA) Tahun 2014 – 2018 ditunjukkan seperti di jadual 6.9.

Jadual 6.9 : Pencapaian Kualiti (NIA) Tahun 2014-2018

BIL INDIKATOR PIAWAI

PENCAPAIAN

2014 2015 2016 2017 2018

1. Percentage of

schoolchildren

maintaining orally fit

status

a) Primary schoolchildren

b) Secondary

schoolchildren

> 65%

62.5%

59.9%

58.5% 59.3 62.3

> 80% 82.4% 76.1% 76.2% 76.3 76.2

2. Percentage of non-

conformance of optimal

fluoride level at

reticulation points

a) Levels < 0.4 ppm

b) Level > 0.6 ppm

< 25% 10% 4.6% 1.3% 0.0 0.0

< 7 % 0.5% 0.3% 0.0% 0.0 0.0

Jadual 6.10 : Pencapaian Kualiti (DSA) Tahun 2018

DISTRICT BIL

. INDICATOR

STANDARD

(%)

ACHIVEMENT

(%)

TIMUR LAUT

1. Percentages of Ante-natal mothers seen in the Dental Clinic

> 75% 76.9%

2. Percentages of Toddlers seen > 35% 42%

3. Percentage of case completion for Adult Outpatients (Excluding Elderly

Patients)

> 30% 36%

4. No of Incident ‘Needle Stick Injury’ 0 kes 2

5 Percentage of Rejected X-Ray Taken < 10% 1.9%

BARAT DAYA

1. Percentage of Pre-school treated (Kerajaan)

> 80% 100%

2. Percentage of 6 years old School

Children with Caries Free Mouth > 50% 44.8%

3. Percentage of Antenatal cases seen at Dental Clinic

> 80% 87.1%

4. Percentage of Antenatal Mothers

given Dental Health talk > 50% 95.8%

5. Percentage of Rejected X-Ray Taken < 10% 4.2%

6. Coverage of Fissure Sealant

Programme (Incremental Care) 150/JP 215

7. Number of Incident ”Sharp Injury” 0 kes 1

SEBERANG

PERAI TENGAH

1. New Attendances of Ante-Natal Cases in Dental Clinic

> 60% 66%

2. Percentage Of Antenatal Cases given

DHE > 85% 96.9%

3. New Attendances of Toddlers in MCHC

> 35% 51%

4. No. of Toddlers Given Fluoride

Varnish Application 50/DN 102/DN

5. Coverage of Fissure Sealant

Programme 160/DN 183/DN

6. Percentage of Rejected X-Ray Taken < 10% 3%

DISTRICT BIL INDICATOR

STANDARD

(%)

ACHIVEMENT

(%)

SEBERANG

PERAI UTARA

1. Coverage of Toddlers at MCHC > 35% 24.3%

2.

Percentage of Preschool Children

Rendered Orally Fit > 90% 96.8%

3.

Percentage of 6 years old

Schoolchildren With No Treatment

Required

> 38% 47.2%


given DHE > 50% 55.2%


Seen by Dental Officer > 70% 61.7%

6. Percentage of Antenatal Mothers with scaling done.

> 50% 32.7%

7. Percentage of Rejected X-Ray Taken ≤10% 1.6%

SEBERANG PERAI

SELATAN

1. Percentage of Ante-natal Mothers

Seen > 75% 72.2%

2. Percentage of 6 years old Children DMFX= 0, dfx= 0

> 50% 37.3%

3. Percentage of Rejected X-Ray Taken > 10% 3.9%

4. No of Incident ‘Needle Stick Injury’ 0 kes 4

Segala pengenalpastian masalah, pemantauan dan tindakan penambahbaikan/susulan

dilaksanakan di peringkat daerah.

Jadual 6.11: Key Performance Indikator (KPI) For Oral Health Programme

KPI MONITORING

INDICATORS

SASARA

N 2015 2016 2017 2018

1. Peratus klinik

pergigian (KP)

dengan Pegawai

Pergigian yang

tetap dan sepenuh

masa

Bil. KP yang ada Pegawai

Pergigian yang tetap dan

sepenuh masa (sama ada

dengan jawatan atau

tidak)

75%

28

28

100%

28

28

100%

28

28

100%

28

28

100%

2. Peratus klinik

pergigian yang ada

Pegawai Pergigian

yang tetap dan

sepenuh masa

dengan

perkhidmatan

pesakit luar setiap

hari.

Bil. KP yang ada

Pegawai Pergigian

yang tetap dan sepenuh

masa dengan

perkhidmatan pesakit luar

setiap hari mengikut

Jadual Harian Klinik (sama

ada sepanjang hari,

sebelah pagi/petang atau

pada waktu tertentu

setiap hari)

88.5%

28

28

100%

28

28

100%

28

28

100%

28

28

100%

3. Peratus klinik

pergigian yang ada

> 2 orang Pegawai

Pergigian yang

tetap dan sepenuh

masa dengan

perkhidamtan

pesakit luar setiap

hari

Bil. KP yang ada > 2

Pegawai Pergigian yang

tetap dan sepenuh masa

dengan perkhidmatan

pesakit luar setiap hari

mengikut Jadual Harian

Klinik (sama ada

sepanjang hari, sebelah

pagi/petang atau pada

waktu tertentu setiap

hari)

100%

26

26

100%

26

26

100%

26

26

100%

28

28

100%

4. Peratus Klinik

Kesihatan (KK)

yang mempunyai

komponen fasiliti

pergigian

(KPI YBMK)

Bil. KK yang mempunyai

komponen fasiliti

pergigian (KK Jenis 1-5,

yang ada kemudahan

pergigian yang lengkap

iaitu sekurang-kurangnya

ada bilik rawatan, bilik

sterilisasi, bilik rehat,

kerusi dan unit pergigian,

autoklaf dan peralatan

pergigian)

75%

25

26

96.2%

25

26

96.2%

25

26

96.2%

25

26

96.2%

5. Bilangan fasiliti

perkhidmatan

pergigian yang

melaksanakan

sistem shift

TB TB TB TB TB

6. Peratus sekolah

rendah yang

mendapat rawatan

perkhidmatan

kesihatan

pergigian

Bilangan sekolah rendah

yang mendapat

rawatan perkhidmatan

pergigian sekolah

(visited)

99.4%

255

255

100%

255

255

100%

255

255

100%

256

256

100%

7. Peratus murid

sekolah rendah

yang mendapat

liputan

perkhidmatan

kesihatan

pergigian

Bilangan murid sekolah

rendah yang mendapat

liputan perkhidmatan

pergigian sekolah

(kedatangan baru)

98.5%

125,86

9

126,18

9

99.7%

124,96

1

125,21

3

99.8%

123,43

2

123,64

9

99.8%

123,77

6

124,14

5

99.7%

8. Peratus sekolah

menengah yang

mendapat rawatan

perkhidmatan

kesihatan

pergigian

Bilangan sekolah

menengah yang

mendapat rawatan

perkhidmatan pergigian

sekolah (visited)

93%

123

123

100%

123

123

100%

123

123

100%

123

123

100%

9. Peratus murid

sekolah

menengah yang

mendapat liputan

perkhidmatan


menengah yang

mendapat liputan

perkhidmatan pergigian

sekolah

90.0 %%

124,29

9

125,86

998.8

%

104,91

4

105,41

399.5

%

101,15

7

101,59

6

99.6%

98,106

98,569

99.53

%

kesihatan

pergigian

(kedatangan baru)

10. Peratus murid

sekolah rendah

mencapai status

orally-fit


rendah yang telah selesai

rawatan

98%

109,80

6

111,20

4

98.7%

123,46

7

124,96

1

98.8%

120,33

7

123,43

2

97.5%

121,89

0

123,77

6

98.5%

11. Peratus murid

sekolah rendah

mencapai status

orally-fit (liputan)


rendah yang telah selesai

rawatan

96.5%

124,29

9

126,18

998.5

%

123,46

7

125,21

398.6

%

120,33

7

123,64

9

97.3%

121,89

0

124,14

5

98.2%

12. Peratus murid

menengah

mencapai status

orally-fit


menengah yang telah

selesai rawatan

94%

104,41

9

106,74

997.8

%

103,03

1

104,91

498.2

%

97,709

101,15

7

96.6%

95,865

98,106

97.7%

13. Peratus murid

sekolah menengah

mencapai status

orally-fit (liputan)


menengah yang telah

selesai rawatan

85%

104,41

9

107,57

696.7

%

103,03

1

105,41

397.7

%

97,709

101,59

6

96.2%

95,865

98,569

97.3%

14. Peratus murid

sekolah menengah

dengan status

maintaining orally

– fit

Bil murid sekolah

menengah yang tidak

perlu rawatan.

70% - - -

74,737

98,106

76.2%

15. Peratus murid12

tahun bebas

penyakit karies

gigi.

Bil. Murid 12 tagun

BebasPenyakit Karies Gigi

(DFMT=0)

68% - - -

15,663

19,963

78.46

%

16. Peratus

muridsekolahyang

dikenalpasti

merokok (melalui

program KOTAK)

yang telah

menjalani 3 kali

intervensi.

Bil. Murid yang telah

menjalani intervensi

sekurang – kurangnya 3

kali.

51% - - -

942

1,173

80.3%

17. Peratus Liputan

Ibu Mengandung

Bilangan pesakit baru Ibu

Mengandung yang di

periksa.

41% - - -

13641

20,147

67.7%

18. Peratus populasi

yang mendapat

bekalan air yang

berfluorida

Bilangan penduduk yang

mendapat bekalan air

berfluorida

75%

167717

9

167717

9

100%

172267

8

172267

8

100%

175255

8

175255

8

100%

179329

8

179329

8

100%

19. Peratus pesakit

luar yang

mendapat rawatan

dalam masa 30

minit

(KPI OBB)

Bilangan pesakit luar yang

mendapat rawatan dalam

masa 30 minit (from

starting point of timing till

time to see dr)

> 86%

121,09

8

133,48

090.7

%

130,52

2

145,67

489.6

%

158,61

4

158,61

4

92.7%

193,74

0

205,74

0

94.3%

20. Peratus pesakit

temujanji yang

mendapat rawatan

dalam masa 30

minit

Bilangan pesakit temujanji

yang mendapat rawatan

dalam masa 30 minit

(from appt. time till time

see dr)

> 92%

35,500

38,613

91.9%

31,204

33556

91.9%

25742

26743

96.3%

19,582

20,136

97.3%

21. Peratus klinik

pergigian dengan

senarai menunggu

dentur yang

melebihi 3 bulan

Bilangan KP dengan

senarai menunggu

dentur yang melebihi 3

bulan

< 8%

5

28

17.9%

4

25

16.0%

3

25

12%

1

25

4.0%

22. Peratus pesakit

mendapat gigi

palsu (dentur)

dalam tempoh 3

bulan

Bil. Pesakit mendapat

dentur dalam tempoh 3

bulan dari tarikh

permintaanuntuk denture

dan didapati sesuai untuk

menerima rawatan

denture.

64%

2,599

3,114

83.5%

3,494

4,019

86.9%

3,263

4001

81.6%

3262

3592

90.8%

23. Peratus pesakit

berumur 60

tahun ke atas

mendapat

gigi palsu(dentur)

dalam tempoh 8

minggu

Bil. Pesakit 60 tahun ke

atas mendapat dentur

dalam tempoh 8 minggu

dari tarikh

permintaanuntuk denture

dan didapati sesuai untuk

menerima rawatan

denture.

50%

1,071

1,647

65.0%

1,071

1,647

65.0%

1407

2131

66%

1472

1954

75%

24. Peratus pelanggan

yang berpuashati

dengan perkhidmatan/

rawatan yang diterima

Bilangan responden yang

berpuashati dengan

perkhidmatan/rawatan

yang diterima

95%

452

500

90.2%

663

685

96.8%

493

500

98.6%

296

300

98.7%

25. Peratus klinik

pergigian dengan

persijilan MS ISO

2015

(KPI OBB)

Bilangan klinik pergigian

dengan persijilan MS ISO

85%

24

28

85.7%

24

28

85.7%

24

28

85.7%

0

0

0%

26. Peratus

pemeriksaan

pemantauan ke atas

Klinik Pergigian Swasta

yang dikenalpasti

Bil. lawatan pemantauan

ke klinik pergigian swasta

100% -

63/69

91.3%

70/72

97.2%

73/73

100%

27. Peratus anggota

pergigian yang telah

menjalani > 7 hari

latihan

Bil. Anggota pergigian

yang telah menjalani > 7

hari latihan (Pakar

Pergigian, PP, JP, JT,

DSA)

100%

857

858

99.9%

882

883

99.9%

883

895

98.7%

686

884

77%

28. Pembudayaan

Inovasi – Replikasi /

Pengamalan Inovasi

Klinik Pergigian

Mereplikasi /

mengamal novasi

(Inovasi merujuk

kepada pereplikasian

inovasi dan

pengamalan inovasi

yang dibangunankan

dalam tempoh 2 (dua)

tahun.

Jumlah inovasi yang

dibangunkan / direplikasi

diperingkat JKN/Hospital

KKM/Klinik Kesihatan /

Klinik Pergigian

80% - - -

26

28

92.9%

29. Peratus Aduan

dalam kategori mudah

dan sederhana yang

diterima melalui

system Pengurusn

Aduan Awam (SisPAA)

yang diselesaikan

dalam tempoh yang

ditetapkan

Jumlah Aduan mudah dan

sederhana diselesaikan

dalam tempoh yang

ditetapkan mengikut garis

panduan semasa.

80% - - -

13

13

100%

30. Peratus murid

Sekolah Rendah yang

perlu sealant

fisurmendapat rawatan

sealan fisur

Bilangan murid diberi

rawatan sealan fisur. 96% - - -

9864

9889

99.8%

31. Peratus warga

emas berumur 60

tahun yang

mempunyai 20 batang

gigi atau lebih.

Bilangan pesakit baru

warga emas berumur 60

tahun yang mempunyai

20 batang gigi atau lebih.

40.5% - - -

701

1611

43.5%

32. Peratus aktiviti

ikon gigi (iGG)

sekurang – kurangnya

2 kali sebulan.

Bilangan Ikon gigi yang

menjalankan sekurang –

kurangnya 2 aktiviti

sebulan.

61% - - - 9/17

52.9%

PERLAKSANAAN AKTIVITI

I. AKTIVITI LATIHAN

Selaras dengan Pekeliling Perkhidmatan Bilangan 6 Tahun 2005 iaitu mengenai Dasar Latihan

Sumber Manusia Sektor Awam, telah menetapkan bahawa setiap anggota dikehendaki untuk

menghadiri kursus sekurang-kurangnya tujuh (7) hari setahun. Sepanjang tahun 2018, Bahagian

Pegigian Kesihatan Pulau Pinang telah melaksanakan 23 kursus dengan peratus prestasi

pebelanjaan adalah 100%. Selain itu terdapat kursus dan CDE yang dilaksanakan di peringkat

Pejabat Pegigian Daerah dan Klinik. Seramai 884 (74.9%) anggota pergigian telah menghadiri

kursus sekurang-kurangnya tujuh (7) hari.

KESIMPULAN

Pada keseluruhannya, pencapaian perkhidmatan pergigian Negeri Pulau Pinang amat

menggalakkan. Untuk memastikan kepuasan pelanggan dalaman dan luaran tercapai, pelbagai

usaha peningkatan kualiti dijalankan. Tumpuan adalah pembangunan dan pembaikan fasiliti dan

kelengkapan dengan teknologi terkini di mana boleh.

Penekanan kepada pembangunan anggota pergigian juga diberikan. Ini untuk melahirkan

anggota yang lebih kompeten, berkemahiran dan efisien melalui pendidikan professional

berterusan dari masa kesemasa.

BAHAGIAN KESIHATAN PERGIGIAN PENGENALAN

Documents

Transcript of BAHAGIAN KESIHATAN PERGIGIAN PENGENALAN