Pertanika J. Soc. Sci. & Hum. 1(2): 199-204 (1993) ISSN: 0128-7702© Universiti Pertanian Malaysia Press

Faktor Pesaing Di Dalam Penilaian Pennintaan Rekreasi Luar

AHMAD SHurBJabatan Ekonomi Sumber Asli

Fakulti Ekonomi dan PengurusanUniversiti Pertanian Malaysia,

43400 UPM Serdang, Selangor Daml Ehsan, Malaysia.

Katalmnci: Permintaan, kos, pengganti, bias spesifikasi, lebihan pengguna.

ABSTRAK

Pengurangan lawatan ke sesebuah pusat rekreasi luar dipengaruhi oleh kos perjalanan dan faktor sosio­ekonomi pengguna. Bagi pelawat yang tinggal Iebih jauh daripada pusat rekreasi berkenaan, terdapatnyapusat rekreasi alternatif di sepanjang petjalanan ke pusat berkenaan akan juga mempengaruhi bilanganlawatan ke pusat berkenaan. Tanpa mengambilkira peluang alternatif ini anggaran permintaan akanmenjadi bias; kesan bias ini dikaitkan dengan bias spesifikasi. Fungsi permintaan yang dianggar tanpamemuatkan kesan pusat pesaing akan menghasilkan anggaran nilai faedah yang bias kerana anggarankoefisyen permintaan menjadi tidak konsisten. Fungsi permintaan Clawson diubahsuaikan untukmengambilkira faktor pengganti dalam penilaian faedah rekreasi luar di Langkawi.

ABSTRACT

The reduction in the number of visits to a particular recreational site is influenced by the cost of travel andother socio-economic factors. For those who stay further from the particular site, the availability ofalternative recreational sites along the journey will also have impacts on the visit rates. WithoUl includingthe effect of the substitute sites the estimates of demand will be biased; the bias is related to misspecifiederrors. A demand function that does not take into account the effect of substitute sites will result in biasedestimation of the benefits of outdoor recreation because the coefficient of demand will be inconsistent. AClawson demand function is modified to include the effect of competition in the evaluation of benefits foroutdoor recreation in Langkawi.

PENGENALAN

Bilangan lawatan yang dibuat oleh penggunarekreasi luar ke sesebuah pusat rekreasidipengaruhi oleh perbelanjaan kewangan dalamperjalanan dan masa perjalanan yang diperlukanuntuk sampai ke pusat berkenaan. Lebih jauhjarak perjalanan, lebih tinggi jumlah kosperjalanan, lebih rendah kadar lawatan yangdilakukan. Di samping itu bagi pengguna yangtinggal jauh daripada pusat rekreasi tertentuterdapat satu faktor lain yang mempunyaipengaruh besar ke atas kadar lawatannya. Bagipengguna ini terdapatnya pusat-pusat rekreasilain di sepanjang perjalanan dari tempattinggalnya ke pusat rekreasi berkenaan akanmembolehkan pengguna ini membuat pilihandi antara pusat rekreasi berkenaan dengan pusatrekreasi alternatif. Pengurangan dalam kadarlawatan ke pusat rekreasi berkenaan olehpengguna yang tinggal lebih jauh bukan sahajadisebabkan oleh penambahan dalam kos

petjalanan tetapi juga disebabkan kemungkinanpengguna mengalih permintaan ke pusat rekreasialternatif.

Permintaan untuk rekreasi luar seringkalidianggar dengan mengguna kaedah tidaklangsung kerana rekreasi luar ialah barang awamyang tidak mempunyai harga pasaran sepertibarang-barang lain. Dengan mengguna modelClawson yang asas, kos perjalanan (kos kewangandan kos masa) dijadikan proksi harga untukrekreasi luar. Kuantiti permintaan (kadarlawatan) berkait secara songsang dengan kosperjalanan kerana diandaikan yang susutan jarakperjalanan yang semakin jauh akan menambahkos perjalanan; dari itu, kadar lawatan ke pusatrekreasi berkenaan akan berkurangan.

Penggunaan model Clawson yang asas inididapati menghasilkan anggaran faedah rekreasiluar yang bias kerana model asas ini tidakmengambilkira pengaruh faktor pengganti keatas permintaan pengguna. Dwyer et at. (1977)

Ahmad Shuib

Dengan spesifikasi (1), anggaran lebihanpengguna untuk pusat rekreasi ini ialah:

HO ialah harga sell1asaa ialah harga untuk lawatan ke pusat rekreasi

pengganti sempurna, elanb ialah nilai H yang akan menjadikan kuantiti

diminta menyamai O.

L ialah bilangan lawatan yang elill1inta olehindividu ke pusat berkenaan,

H ialah harga untuk lawatan yang terrnasukkos kewangan elan masa,

P ialah satu vektor harga kawasan pengganti(atau penggenap), elan

Z ialah vektor penentu permintaan sepertiumur, taraf pekerjaan, kualiti kawasanrekreasi.

Sekiranya a < b, kelok permintaan untukpusat rekreasi berkenaan menjadi pepat padaparas harga pusat pengganti sempurna itu(Knetsch 1977).

Untuk kawasan yang dianggap sebagaipengganti sempurna, harga ke kawasan alternatifitu tielak dill1asukkan ke elalarn persamaanperrnintaan kerana kawasan itu dianggapmemberi peluang rekreasi yang sarna atau lebihbaik daripaela kawasan rekreasi yang rnenjaeliturnpuan kajian. Sekiranya harga ke kawasanpengganti sernpurna itu elimasukkan juga, iniakan menyebabkan kiraan dua kali barang yangsarna.

Soalannya sekarang ialah sama ada kawasanpengganti itu boleh dikira sebagai barang lainatau barang yang sama tetapi pada harga yangberlainan. Bias spesifikasi boleh berlaku kalauharga pengganti tidak dirnasukkan ke dalarnfungsi perrnintaan. Persarnaan (1) dianggarkansepeni berikut:

(3)

(1)

(2)

L= g (H, P', Y, Z)

L = f(H, P, Y, Z)

min (a ,b)

LP= ff(H,P,Y,Z)dHo

H

eli elalam (2)

dalam mana

Kesan-kesan Spesifikasi

Katakan perrnintaan seorang pengguna untuklawatan ke pusat rekreasi berkenaan berbentuk:

mencadangkan supaya pengaruh pusat penggantike atas permintaan rekreasi luar dimuatkansecara eksplisit di dalam fungsi perrnintaan modelkawasan spesiflk. Dalam kajian yang dijalankanitu, penyisihan kesan pengganti ini didapatill1engakibatkan anggaran terlebih penggunaandan faedah dari surnber rekreasi luar yangdinilaikan itu. Kajian yang dijalankan olehRosenthal (1987) menguatkan lagi bukti akibatpenyisihan faktor pengganti di dalam fungsipermintaan kos perjalanan. Beliau jugamemperolehi anggaran lebihan pengguna yangterlebih tiga kali ganda apabila harga penggantitidak dirnuatkall di dalarn fungsi permintaanuntuk sebuah kawasan rekreasi luar.

Kajian-kajian lain seperti yang dibuat olehCichetti et ai. (1976); Cesario dan Knetsch (1976);CUddington et al. (1981); dan Caulkins et al.(1985) mellyarankan betapa pelltingnyaeliarnbilkira pengaruh kawasan pengganti dalampenganggarall perll1intaan dan faedah sesebuahpusat rekreasi luar.

Masalah bias ini berlaku kerana penganggarpermilltaan yang eliperolehi rnenjaeli tielakkonsisten; keaelaan tak konsisten illi bolehelikaitkan dengan elua sebab utama. Pertama,dalam anggaran ekollometrik, penyisihan kesankawasall alternatifyallg rnenjadi pesaing pentingboleh menyebabkan bias yang dikaitkan denganmasalah spesifikasi; iaitu tielak mellgambilkiravariabel yang reIevan (Maelelala 1982). Kedua,bias ini mungkin elisebabkan korelasi antarafaktor pesaing elengan faktor-faktor lain yangdimuatkan eli dalam fungsi permintaan.Misalnya, bagi pengguna yang tinggal jauhelaripada kawasan rekreasi yang menjaelitumpuan, kalau kawasan rekreasi alternatifmernpunyai korelasi positif yang sistematikelengan jarak ke pusat rekreasi, penyisihan faktorpesaing akan menghasilkan nilai terkurang cerunkelok permintaan; ini akan menyebabkananggaran faeelah rnenjaeli terkurang.Disebaliknya bagi pengguna yang tinggalberdekatan dengan pusat rekreasi berkenaankalau faktor pesaing berkorelasi positif denganjarak, penyisihan faktor pesaing elari fungsipermintaan akan rnengakibatkan anggaran nilaifaeelah yang terlebih (Dwyer et at. 1977).

200 PertanikaJ. Soc. Sci. & Hum. Vol. 1 No.2 1993

Faktor Pesaing Di Dalam Penilaian Pennintaan Rekreasi Luar

di dalam (3), P' ialah subset P. Sekiranyakesemua harga pengganti tidak dimuatkan, makaP' menjadi set no1.

Ln V ialah logaritma asli lawatan per kapita daritempat asal pengguna,

eli elalam (5), definisi setiap variabel adalah sarnaseperti di da[am (4) dan faktor penggantidisisihkan.

Untuk mengesan bias spesifikasi, fungsiperml11taan yang tidak memasukkan variabelpengganti dianggar; fungsi ini berbentuk:

Xl ialah kos peljalanan dari ternpat asalLangkawi,

x2 ialah kos lepas masa perjalanan dari tempatasal ke Langkawi,

x3 ialah pendapatan kasar ke[uarga tahunan,x4 lalah kos perjalanan dari tempat asal ke

Pangkor,X o ialah indeks kualiti kawasan pengganti,

Pangkor,bo - bo ialah koefisien yang akan elianggarkan,

elane ialah sebutan ralat yang mempunyai kriteria

e-N(O,82 ).

Fungsi permintaan separa-logaritma elipilihuntuk menganggar permintaan rekreasi [uar eliLan~ka~vi. Variabe[ sandaran yang diagregatkanmenJadl lawatan per kapita dari origin pengguna.Penukaran variabe[ sandaran dan penggunaanbentuk fungsi separa logaritma ini membantumengurangkan kesan bias daripada masalahheteroskadastisiti yang berpunca dariketielaksamaan jumlah penduduk eli tempat asalpelawat (Brown et at. 1983). Di dalam fungsisepara agregat ini, variabel bebas diam bil daripemerhatian individu. Kos perjalanan pergi-balikke pusat r~kreasi berkenaan (Xl) dikira denganprak perplanan terdekat digandakan dandidarab dengan kos per km perjalanan keretaatau motosikal (bagi mereka yang menggunakankenderaan ini). Bagi pengguna yang menaikipengangkutan awarn (bas, teksi atau keretapi)ta~bang pergi-balik digunakan sebagai kosperplanan. Kos lepas masa perjalanan (x

9) ialah

komponen untuk rnenilai masa perjalanan untukindivi~u ke pusat rekreasi. Ia diperolehi dengan~englra r j Yj dim ana r

jialah masa yang

dl1uangkan untuk perjalanan dari tempat asal kepusat rekreasi (km per jam) dan Yj ia[ahpendapatan purata per jam (pendapatan

(5)Ln V = bo + b X + b X + b X + eI 1 2 2 3 3

Ln V = bo + b l Xl + b2 X2 + b3 X3 + b4 X4 + bo Xs+e (~

Di dalam persamaan (4),

METODOLOGI

Pengumputan Data

Data untuk kajian ini didapati melalui temubualbersemuka di kawasan rekreasi berkenaan.Pengunjung-pengunjung domestik ke pusatrekreasi ini dipilih secara rawak; seramai 287ketua kumpulan pengunjung tempatan telahterpilih di da[am sampe[ kajian. Pengunjungantarabangsa tidak dimasukkan di dalam sampe[kajian kerana kiraan kos perjalanan pengunjungantarabangsa akan memaksa ubahsuaian yangbesar ke atas model yang digunakan. Tambahanpula, bagi pengunjung antarabangsa yangmelawat Langkawi selalunya kunjungan keLangkawi menjadi satu daripada tempat tempatlawatan semasa berada di Malaysia. Penggunaanmodel Clawson memerlukan andaian yangobjektif pelawat hanyalah un tuk ke kawasan yangmenjadi tumpuan penilaian ini bermaknapengunjung yang mempunyai lawatan sampingandalam perjalanan ke pusat pusat rekreasi laintidak seharusnya dimasukkan di dalam sampelkajian (andaikan lawatan satu tempat satutujuan). Borang soal selidik yang digunakandibahagikan kepada tiga bahagian; bahagianpenama mengandungi soalan-soalan yangberkaitan dengan lawatan ke pusat rekreasiberkenaan dari segi tujuan lawatan, kosperjalanan dan penilaian kemudahan untukmasuk ke pusat berkenaan. Bahagian keduacuba mendapatkan maklumat ten tang kawasanpenggan ti yang pengguna anggap rnenjadipesaing kepada pusat rekreasi berkenaan.Maklumat yang berkaitan terrnasuk harga dankualiti tempat pengganti. Kawasan penggantiini ialah kawasan yang mempunyai daya tarikandan kernudahan yang seakan sarna dengan pusatrekreasi yang dikaji. Bahagian ketiga merangkumisoalan-soalan untuk rnendapatkan maklumat latarbelakang ketua kumpulan dan ahli kumpulan.

Fungsi Permintaan untuk Rekreasi Luar

Fungsi perrnintaan untuk rekreasi luar diLangkawi dianggarkan seperti berikut:

PertanikaJ. Soc. Sci. & Hum. Vol. 1 No.2 1993 201

Ahmad Shuib

sebulan/jumlah jam kerja). x4 diperolehi darikos kewangan peljalanan dari tempat asal kepusat rekreasi alternatif, Pangkor Uarakdidarabkan dengan purata kos perjalanan perkm). Indeks kualiti pusat rekreasi alternatif (x)ialah indeks penilaian pengguna terhadapkemudahan masuk, kemudahan rekreasi danawam, dan kesesakan di pusat rekreasi alternatif(Ahmad dan Nazri 1988).

Pengaruh kawasan pesaing ke ataspermintaan rekreasi luar di Langkawi akandikesan melalui dua cara. Pertama, denganmemuatkan harga kawasan pengganti di dalamfungsi permintaan; harga ini diproksikan dengankos perjalanan ke pusat rekreasi pengganti.Kedua, dengan meminta pengguna menilai dayatarikan kawasan pesaing yang dianggap bolehmemberi kepuasan yang sarna tetapi disebabkanperbezaan harga, kawasan itu menjadi pesaingkepada Langkawi. Di dalam kajian ini dari segisumber dan kemudahan rekreasi, pusat rekreasialternatif yang dianggap boleh menjadi pesaingkepada Langkawi ialah Pangkor. Sekiranya hargakawasan pengganti iaitu kos peljalanan kekawasan pengganti bertambah maka lawatan kepusat rekreasi Langkawi akan bertambah; yakniharga kawasanpengganti berkaitan secaralangsung dengan !awatan ke Langkawi. Manakalakualiti atau daya tarikan pengganti dihipotesiskanmempunyai pengaruh songsang ke ataskekerapan lawatan ke pusat rekreasi Langkawi;pertambahan da!am kualiti atau kemudahanmasuk ke kawasan alternatif akan mengurangkankekerapan lawatan ke Langkawi.

KEPUTUSAN KAJIAN

Anggaran kuasa dua terkecil biasa menghasilkanfungsi permintaan untuk rekreasi luar diLangkawi seperti ternyata di da!am Jadual 1.

Berdasarkan ujian kebaikan suai danmaklumat a priori, persamaan (4) dan (5)dianggap memberi keputusan yang konsisten.Misalnya, kos perjalanan (wang dan masa)mempunyai perkaitan songsang dengan bilanganlawatan. Pendapatan keluarga berkait secaralangsung dengan kadar lawatan). Kedua-duapembolehubah kawasan pengganti mem­perlihatkan pengamh yang dijangkakan. NilaiR2 untuk persamaan (4) dibandingkan denganR 2 untuk (5) membayangkan kesesuaianmenambah variabel pesaing.

Ujian RESET Ramsey untuk menentukanmasalah spesifikasi merumuskan yang persamaan(5) tidak dispesifikasikan dengan betul. Danujian F untuk mempastikan sumbangan mar­ginal variabel tambahan (yakni tambahan X s didalam persamaan (4)) menandakan yang variabe!Xs hams dimasukkan di dalam fungsi permintaan(Gujarati 1988).

A nggaran Nilai Faedah

Lebihan pengguna menjadi cara penilaian yangsering digunakan untuk menilai faedah sumberrekreasi luar (Clawson 1989). Sekiranya fungsipermintaan telah dinyatakan seperti Vi = a

iebX,

lebihan pengguna boleh dinilai berasaskan fungsipermintaan tersebut (Dwyer et al. 1977). Lebihanpengguna per kapita (LP) untuk pelawat dari

JADUAL 1Fungsi permintaan untuk rekreasi luar di Langkawi

Variable

b

Persamaan (4)

nilai t b

Persamaan (5)

nilai t

Konstant

x,x

2

x3

x,X s

RF

1.6766-0.00235-0.002160.0000605

-0.00621-0.01328

0.45534.32

2.277**2.277**2.879*9.117*2.183*

1.4005-0.00277-0.004650.000095

0.25817.20

4.829*4.34*3.918

202

Signifikan pada ]aras 1 peratusSignifikan pada paras 5 peratus

PertanikaJ. Soc. Sci. & Hum. Vol. 1 No.2 1993

Faktor Pesaing Di Dalam Penilaian Permintaan Rekreasi Luar

RUMUSAN

zan i boleh dieari dengan:

a

LP = f f(x )dx .I I I

j i

kos lawatan (kos kewangan dan kos masa) tetapijuga oleh kawasan alternatif yang dianggapberupaya memberi kepuasan yang sama kepadapengguna. Bagi pengguna yang tinggal lebihjauh daripada pusat rekreasi berkenaan, adanyakawasan pesaing boleh mengurangkan kekerapanlawatan sekiranya harga kawasan pengganti, iaitukos lawatan ke kawasan pengganti, dikurangkan.Atau, kalau kualiti kawasan pengganti, daripandangan pengguna, dinaikkan berbandingdengan kualiti kawasan tumpuan.

Objektif utama kajian ini ialah untukmengenalpasti pengaruh kawasan alternatifpesaing ke atas kekerapan lawatan penggunarekreasi ke Pulau Langkawi. Kesan ini diuji darisegi perbezaan anggaran nilai lebihan penggunaapabila fungsi permintaan untuk rekreasi luardispesifikasikan untuk mengambilkira faktorkawasan pengganti. Data untuk ramalanpermintaan rekreasi luar diperolehi melaluitemubual bersemuka pelawat-pelawat diLangkawi.

Permintaan untuk rekreasi luar dikaitkandengan kos perjalanan, nilai masa perjalanan,pendapatan keluarga dan faktor pengganti.Spesifikasi ini dianggap sebagai model kendalian.Kesan penyisihan variabel yang relevan dalamanggaran permintaan ini dilakukan denganmeramal permintaan tanpa faktor pengganti.Faedah rekreasi luar dari kedua-dua persamaanpermintaan dibandingkan untuk mengesan biasspesifikasi.

Berdasarkan ujian yang dibuat terdapatperbezaan dalam nilai lebihan pengguna perlawatan dari kedua-dua persamaan pennintaanitu. Tanpa memuatkan faktor pesaing di dalamfungsi permintaan faedah per lawatan terkurangsebanyak $64.52; jika faedah ini dijumlahkanberdasarkan jumlah bilangan lawatan tahunan,nilai terkurang ini akan memberi nilai yangagak besar juga.

Pembangunan infrastruktur sepertipembangunan lebuh raya dan sistempengangkutan lain akan mengurangkan kos danmasa perjalanan, dan menjadikan perjalananlebih selesa kepada pengguna untuk melawat keLangkawi. Tetapi pada masa yang samapembangunan ini juga akan mengurangkankesulitan untuk sampai ke pusat rekreasialternatif. Dari segi sistem rekreasi luarkese!uruhan, pengurangan kos peljalanan akanmenambah permintaan keseluruhan. Manafaatpembangunan ini akan diperolehi oleh sistem

(Vj/-b)/Vi-lib

LP per lawatan

Spesifikasi fungsi permintaan menjadi isu yangpenting kerana bias spesifikasi akanmempengaruhi anggaran koefisien parameterkos perjalanan yang mana pula akanmempengaruhi anggaran nilai faedah. Modelasas Clawson telah dibuktikan menghasilkan nilaifaedah yang bias kerana beberapa variabel yangrelevan tidak diambilkira. Salah satu variabe!yang relevan yang mempengaruhi permintaanialah harga pengganti kepada pusat rekreasi yan.gmenjadi tumpuan.

Pengurangan di dalam kekerapan lawatanoleh pengguna dipengaruhi, bukan sahaja, oleh

Nilai 1ebihan pengguna per lawatan (earaGum-Martin) berdasarkan fungsi permintaanyang mengambilkira kesan pengganti (persamaan4) ialah RM425.53 berbanding dengan nilailebihan pengguna per lawatan RM361.01 darifungsi yang tidak memuatkan faktor pengganti(persamaan 5).

yang mana Vi ialah ramalan kadar lawatan perkapita dari zan i dan b ialah koefisien kosperjalanan.

Gum dan Martin (1975) meneadangkan earauntuk memudahkan penilaian lebihan penggunadengan mengandaikan kadar penyertaanmenyamai kadar lawatan sebenar ke kawasanrekreasi berkenaan. Jadi mengikut eara Gumdan Martin, lebihan pengguna per lawatan bolehdianggarkan sebagai lebihan pengguna per kapitauntuk setiap lawatan sebenar, yakni:

di mana Xi melambangkan kos perjalanan yangberlingkungan antara ji' kos perjalanan yangdibayar dari zan i, hingga infiniti.

Dengan spesifikasi fungsi permintaan dalambentuk separa logariuna, seperti yang digunakan,lebihan pengguna per kapita boleh dianggardengan:

PerIanikaJ. Soc. Sci. & Hum. Vol. 1 No.2 1993 203

Ahmad Shuib

rekreasi luar keseluruhan. Sebaliknyapertambahan kualiti pusat rekreasi luar diLangkawi akan mengalih permintaan penggunadari pusat rekreasi alternatif ke Langkawi.

Pembangunan yang dijalankan di Langkawidari segi penambahan kemudahan penginapan,pengangkutan, kemudahan awam, tempatmembeli-belah dan kemudahan rekreasi akanmemberi kelebihan kepada Langkawi berbandingdengan tempat rekreasi lain. PerisytiharanLangkawi sebagai zan bebas cukai, walaupuntidak berkait secara langsung dengan rekreasi,telah memberikan faedah tambahan kepadaLangkawi. Ini terbukti dengan penambahanbilangan pelawat ke pusat rekreasi itu.

Dalam proses menilai sumber rekreasi luar,pihak perancang dan pentadbir kawasan rekreasiluar perlu menganggar permintaan untukrekreasi ]uar, sebagai langkah permulaan. Diperingkat ini, spesifikasi permintaan untukrekreasi luar mesti diberi perhatian yangsewajarnya. Spesifikasi permintaan yang betulperlu mengambilkira, misalnya, semua fahoryang relevan sahaja, bentuk fungsi permintaanyang sesuai, dan cara pengiraan variabel yangakan dimuatkan di dalam persamaan permintaan.Sekiranya masalah bias spesifikasi tidakdiperbetulkan, koefisyen parameter fungsipermintaan yang dianggar akan mer~jadi tidakkonsisten. Keadaan ini akan menjadi punca biaskepada penilaian faedah terutama kalau modelpermintaan diasaskan kepada model kawasanspesifik.

RUJUKANAHMAD SHUIB dan NAZRI AHMAD. 1988. Persepsi

pelancongan terhadap pusat pelanconganPulau Langkawi. Jabatan Ekonomi Sumber Asli,UPM. Staff paper no. 3/88

BROWN, W.G., G. SORHUS, CHOU-YANG and JA.RICHARDS. 1983. Using individual observationsto estimate recreation demand functions: Acaution. American Journal Agticultuml Economics65: 154-157.

CAULKJ:-.iS, P.P., R.C. BISHOP and N. Bo\o\'Es. 1985.Omitted cross-price variable biases in the travel

cost model: Correcting common misconcep­tions. Land Economics 61: 182-187.

CESARlO, Fj. and J.L. KNETSCH. 1976. A recreationsite demand and benefit estimation model.Regional Studies 10: 97-104.

ClCHETII, Cj., A.c. FISHER and U.K. SMITCH. 1973.Economic model and planning for outdoorrecreation. Operation ReseaTch 21: 1104-1113.

ClCHETII, Cj., A.C. FISHER and U.K. SI>I1TCH. 1976.An econometric evaluation of a generalizedconsumer surplus measure: The mineral kingcontroversy. Econometrica, 44: 1259-1276.

ClAWSON, M. 1989. Kaedah Pengiman Pennintaan danPenilaian Rekreasi Luar. Terjemahan AhmadShuib. Serdang: Penerbit UPM.

CUDDINGTON, J.T., F.R. JOH;,>/SON and J.L. I<NETscH.1981. Valuating amenity resources in the pres­ence of substitutes. Land Economics 57: 526­535.

DWYER, FJ, JR. KELLY and M.D. BOWES. 1977. Im­proved procedures for valuation of the conu'i­bution of recreation to national economicdevelopment. Water resources center researchreport no. 128, University of Illinois at Urbana­Champaign.

GUJARATI, D.N. 1988. Basic Economet1ics, 2nd edn.lew York: McGraw-Hill Book Company.

GeM, R.L. and W.E. MARTIN. 1975. Problems andsolutions in estimating the demand for andvalue of rural outdoor recreation. AmericanJournal oj Agticultuml Economics 57: 558-566.

l{,'1ETSCH, JL. 1977. Displaced recreation facilitiesand benefit calculation. Land Economics 53:124-128.

MADDALLA, G.S. 1983. Limited Dependent and Qualita­tive Vmiables in Econometrics. Cambridge: Cam­bridge University Press.

ROSENTHAL, D.H. 1987. The necessity for substituteprices in recreation demand analysis. AmericanJournal oj Afjlicultuml Economics 69: 827-837.

(Diterima 8 Feb. 1993)

204 PertanikaJ. Soc. Sci. & Hum. Vol. 1 No.2 1993