Hak Cipta Terpelihara © 1977 – Persatuan Sejarah Malaysia

Hak Cipta Terpelihara © 1977 – Persatuan Sejarah Malaysia

HAJI ~'IUSA BIN ABnUL GHAN I: Peranannya Dalam Kempen Anti-British Oi Terengganu

Oleh

Abdullah Zakaria bin Ghazali J~balan Sc;:ar.h,

Un;"'n',;I; Malaya, Kuab Lumpw.

Kehadiran Inggeris dan kc­mudiannya lerlibat dalam per­ladbiran Terengganu tc1ah mem· bangkitkan perasaan tidak puas hali <Ii kalang-<lIl ulamak dan bcberapa orang pcgawai pcntadbir negeri Tcrengganu. Misalnya Datuk Seri Amar Diraja 1 tidak bcgitu setuju dcngan kcterlibatan British dalam pertadbiran Terengganu.2 Telapi beliau tidak menunjukkan suatu sikap atau langkah tertcntu untuk mcnentang atau menyckat campur­tangan Inggeris dalam negeri Te­rCIlJ;}.."mu. Malah beliau dan disctujui o lch Yang Oipertuan Tcrengganu menerima perlantikan Agen British dalam tahun 1910 dan Pcnasihat British dalam tallUn 1919. Sebagai alasan pcnerimaan wakil British ini I)aluk Seri Amar Diraja mcnegas· kan seperti berikul:

Am,tiah .uhr klla [TrrcR/l:Pf\ul htnd'k rt\cnolaklr.:an di:a IBriliJh) kcnn:a konwll.."lrJIBritiJh] itui:aLahdilr.:ala· un t.a.li pns;a~balan din pndanu.ian di antau l&IU nqn'i Rma binnya din di:aiah mcnplir kcbajikan di Inlau ke­dua-duamabjibl:aukita [Tcrcngganu] lolabn dia [Rrilithl jadiLah k;" mc·

::,u~~k:a: kf~!~;":~~~~~ya,n me-

Tctapi di sam ping alasan ini, Oatuk Seri Amar Diraja mempercayai jika sckiranya bcliau mcngambillangkah kekcrasan maka pihak British akan mcn~ambil tindakan keker.tsan juga. Manakala bagi ulamak pula tcrutamanya Haji Abdul Rahman Limbong5 dan Haji Musa bin Abdul

32

Ghani yang tidak sub kepada campurtangan Inggcris dalam per­Il.l(ibiran Tcrengganu mcnjalankan kcmpcn kcpada masyarakal Te­rengganu tcrutamanya di kawasan pcndalaman dcngan mengatakan bahawa segala perlaksanaan yang dijalankan oleh kerajaan adalah berpunca dari British; dan illl ada­lah sislcm kafir.

Haji Musa bin Abdul Ghani bukanlah walan negcri Tcrengganu. Beliau bcrasal dari Pagar Ruyung.

(I) Tcnlan!! Daluk Sen Amar Uirlf,l, lill lihoat, Abdullah i"..:abril bin Chuali., "Haji Nph Mohamed bin VutOf -Datuk Sed Amar Dirlj:a Tcnngpnu:' J~IS~Qnlh, 1'n'l:I.lu""Scj.mlhUni"c:r­lili Miliya. jilid XIV, 1976177. hal. 11 - 23.

(2) Ibid.., hal 17. Tcmunmah Uaji Uitam bin Mohamcd (O .. tuk Scri Amar Oinja). LotOng D .. tuk Scri Amat, Kuala TCTcng· g,nu, hnin 24hb. Mac 1975. Abdullah Zakari:a bin Ghuali., "Kcucauan dan Kcbangkilln TCTmgpnu 1921 - 1928," Tcili M.A. jabo.un Sejan.h, Un;"n',il; Mal:aya, 1976. hal. 338.

(3) Abdullah 7..:abria bin GIuo:r.:ali., /anW SrjGTVn. hal 17. I>;pctik dati DAi,i D411 •• Srn'AmG,Dirt:j4.

(4) Abdull:ah Zakaria bin Ghuali., "Kcu­C<luan dan Kdu.ngkitan. Tcrengganu 1921 - 1928" ~Wnan 338.

(5) Tentang llaji Abdul Rahm:an Limbong. ,iLa !iha! AbduUah Zakari:a bin Chuali.. ·'Uaji Abdul Rahman bin Abdul Hamid [Ifaji Abdul Rahman Limbo",] Tereng­ganu," Mt:LzyJi4 in Hislory, Vol. XIX. No. I,jun 1976.llal:am'n 13-21.

Hak Cipta Terpelihara © 1977 – Persatuan Sejarah Malaysia

Hak Cipta Terpelihara © 1977 – Persatuan Sejarah Malaysia

Minan gkabau Sumatcra.6 Olch kcran" in",oin mcill a.~kan pengc­tahu'ln teru!aman),:l mcndalami ilmu kcugamaan Haj i MuS3. bcrhij. rah kc Tcrcngg::mll. Tercnggan u pad" masa ini tcrkenal scbagai tcrnpat pengajian i1mu kcagamaan. 7

Oi Tcrcngg.mu Ihji Musa me ll e!:!p di Pulau Duyung Bcs:ar. Beliau juga IIlcnuntu t di si ni. ni kalangan orang-ora ng !cmp:a!an bcliau Icbih dikcnali dCIl J.;:a n lI aji Musa Mimmg. kabau. P:an ggi lan ini ker,ma belian bcrasal dad Minangbbau. Beliau bcrkahwin dan Il1cnc!ap di si ni sc hingga lah bdiau mcningga! dUliia.

Di lIl asa pCll1erintah Sultan Zainal Abidin III. baginda tdah I1lt.'TIIbcri kebcnar:lI\ kcpada Haji :-'Iuu mc ngajar hukum Islam dan jug;! IIlCIlHIII).:t1t .. aka! di kawasan K 11:.11.1 Brang. Scbag:!i ganjaran Sult an Z:lilla! Abidin I II mcngur­niabn kepad:! Ilaj i Mus<I scbanyak lim;l ri nggi t sc bulan; lima puluh biji kcbpa dan kain cukup lIntnk dlla k;l li pcrtukarall dal;un se tahun.8

J'cntadbirall Tcrcngganu mcnga lami pcrubahan sclcpas per­j:mjiall Bangkok 1909. Oi mana deng-.11l kuatkuasa pcrjanji:m ini Siam Il'iah men yerahkan Tcrcng­ganu kepada Briti sh.9 Walauplln Tcrcngganu pada hakikatnya schuah negeri yang mcrdcka 10 le­tapi ckoran dad pcrjanjian Bangkok ini pinak Urili sh mcnghalltar W.L.Con layl I mcnjadi AHcn Uritish yang pcrt;l Tlla. 1 2 W.I.. Canlay liba di Tercngganu bcrsama·sama wakil Siam, Phya Rajvinichai dan Luang Ranv,sara kit ch pilela malam hari 13 haribulan J ulai 1909. Kcesokan harinya W.I_ Conl:ay dan waki! mahar.~a Siam mcnJ.:adap Sultan Zainal Ahi rl in III dan ml;nyerah­k;1Il sur:lt daripada kcrajaan ma­sing· masinJ.; kepada Sultan Zainal

33

Abidin III. Dalam suml Raja Siam. ditcgaskan bahawa Tercngganu tdab disemhkan kcpada Grcat Britain.l:J Pcnycrahan ini ditcntang oleh Su ltan Zainal Abidin 1I1. Dcngan lain-lain perkataan rom. bongan in i gagal mendapatkan per­sctlljuan dari Sultan Zain;11 Abidin III . Scpcrt i yang tdah tlinyatak.m pada awal taw bahawa pcmbesar. pcmbcsar Tcrcngganu tcru tamanya Datu Seri Ama r Diraja tidak suka kcpada campurtangan Inggcris da. lam ncgeri Tcrcngganu. Tctapi

(6) Temurarnah ~bk D;a Tirnah U antb 11";1 " Iuu). Kalnl'ung Duyu", Ibji Lth luau lIujung Bugh. Duyu", BeUl', Kuab Tttengpnu . Kh;amls27hb, Mac 197~,

17) Temun-nu.h (bji Ilium bin l taji Mo_ lumad (D;atuk Stti Amu Din-jill. 1.ofOItll Duul. Am.ir. Ku.ab Ttteng::anu, h nin 24hb. ~bc 1975.

(8) SUK.Tr. 10 18/U41. ILaji Muu bin Abdul Ghoam kep;.da Setlaugha Kcraj;&. an, 6 huibulan Ram.ldan U41 (16. 2.1929).

(9) W.G. Mu;~l1 " ~'.s. GiblOn.. TrClllit:l lind £nlllKCtflCnl Alft'ttil1l l ilt' It/lllII, Sllltt'J .nd BMnt'o, London, 1924, hab"",," 88.

(10) Arnold Wr;!;ht and Thomal I I. Reid .. TIlt' MlIlIIy.n I'minll<la. London, 19I:J, halam.ln I!lO.

( II ) Sebrlum d .. ta,. ke Tercngganu bcliau pou/Ulh menjadi I'tnolong l'eluruhp,ya Pol;1 dan Ptn", .. a Penjara Lbcrah.dl Nelltr i Scml.oibn (Uhat f't'd"lltcdAl.U!), SI.'cJ Annull/ nf'fX1rl. 1907. habman 2).

\ 12) C.O. 275/:J5I , John AndcrlO" kcpada Pejab;1I Kolonial, no. 503,22 har ibulan Februali 1909, ttTUlnllit Lapotan W.L Canby. "Elltract h om the journal of the British Agcnt l'renganu for the pniod 11th J uly 10 :J ln AUIUJt 1909," No. S3/09, 8 haribubn September 1909.

(\3) C.O. 27:J/3!14, '"Transler of Kt:<bh,K ... bnlan. T.enez;anu and PcrlU."lampiran 7 d.tbm no. I , Prinu Onllwonrc kep;.<b Mr, Beckm. 29 haribuLanJuD 1909.

Hak Cipta Terpelihara © 1977 – Persatuan Sejarah Malaysia

Hak Cipta Terpelihara © 1977 – Persatuan Sejarah Malaysia

kerana kepentingan benama run­ding-.an demi nmdingan diadakan antara kcrajaan Tercngganu dengan pihak Inggeris yang diwakili oleh W_L Conlay , dan juga den~an

Gabcnor tli Singapura_ Akhirnya perjanjian ditandatangani anlara kcrajaan Terengganu deng..,.n kera­jaan Inggcris daJam whun 1910. Dengan itu Terengganu mencrima seorang Agcn British. Tetapi Agen Uritish tidak mempunyai kuasa di dal"m pcrtadbiran. l • Keadaan beruhah lagi apabila pcrj"nji"n se­kali lagi ditandatangani antant kc­raj""n Terengganu dcngan kcrajaan Inggcris pad a 24 harihulan Mei 19 19. loS Dengan kualkuilSil pcrjan­

jian ini Terengganu buat pertama kalinya mencrimil scorang Pellasi hal British. J-L. Humphre ys yanl~ scbc· hun ini bertugas scbagai Agcn Bri· tish dilantik menjadi Penasihat Bri­tish yang pen am a di Tcrengganu. 16

Dengan pcrlantikan J.L. i-iumphceys sebagai Pcnasihat Bri­tish ini mengl.lkuhkan labrl kcduduk­an Ingge ri s di Terengganu. Juga kuasanya le1;ih luas jib dibanding­kan dengan kuasa semasa Agen Uritish dahulu. Seperti mana sudah dinyatakan sebclum ini bahawa di masa Agen British. Inggcris tidak bolch mclibatkan diri eli dalam per· tadbiran Tercngganu_ Tetapi seka­rang. di masa Penasihat Dritish mereka boleh mengesyorkan ca­d:mgan-cadangan tertcntu dalam pertadbiran Terengganu. Berikutan dari ini pihak Inggeris Illemper­kenalkan satu dem! satu undang· undang di Tercngganu. Oi an tara undang-undang yang dipcrkenalkan ialah mc1arang mdcpaskan binatang ternakan; sebaliknya hendaklah

~~~l~~~:l~ka:~~~:~~ m~l~;~-I~I:I~~u~f~· membuka tallah dan mcng:ambil

34

hasil-hasil hutan. 19 Dcngan lain-lain perkataan jika sckiranya hendak memburu. mcncbang pokok, mem­bub tanah dan mengambil hasil· hasil hUlan hendaklah tcrlcbih dahulu mendapatkan kcbcnaran da.ripacb kerajaan. 20 Sckiranya ada scsiapil yang mclanggar pcraturan ini akan didenda. Perkcnalan un· dang-undang ini menyebabkall timbulnya perasaafl tidak puashati di kalangan rakyat tcrutamanya mcrcka yang tingg-al <Ii bwasan pcndalaman yang rata-rata meng­alami kcsusahan dan kcsukar:m dalam mencari nafkah untuk hidup scharian. Slidahiah mcreka hidup dalam ke~usahan. sckarang ditarn-

(141 Abdulbh 7..~bl'la bm Ghu.ali. ... Kt .... · nuan d.m Kcb .. ngtiun Tcrmgsanu 192 1- 1928." h,;"Lo"",n97-98.

(I~) W.G. Mu",dl J" \\'.S. Giboon.. op. dr.. htJ..un.;,on 113- 11 •.

(16) MUOt". Tr. 229f1338. Sir Arthur Vauna krJNId.l Sultan Muh .. mm;ad. J6h;uibull.n Jun1919.

(17) SUK. Tr. 196/1339. ·In·tih:or Kenp...n' hill.npn 12, 1338. 20 ~ibull.n Rc,?h (10 .•. 19201.

(18) MBOt·. Tr. 662/134 1, I'enuih.lt Bnti)h l~lA'\.o N~ub Mcntcri Bun. 13.S.192'.

(19) SUK.. Tr. I29S/13 .6. Pcucmb;o.h.an uk· yal-l~ky.1 d, tQdAp"n kr b;o.w:ah Duli \';o.n l: ~Iah;o. Mulia, L's.11.13.6 (G.oS.19281. AduiUl ini dibull d, ""'-m. pun. Buluh. Ku.I.lBrangJNIdot 6_'s.1928, ~ilu Jemau Sull;tn Suia;m;an Hadful Al,m Sy,h hadir unluk mcndengar Ir:cmu,yklLln Tlkyal. Uhat JUg;! CO. 717/6 1. Rnldcn Britiu-. Pcrak (It\\'. Tholnoon) kc~da KrlU.l SCI~UQh.a

Nq:ui·nqu; McLlyu Brnckutu. SO h;uibuLr.n Jun 1928. IcrLr.mpir bponn RCJwrn BTlti)h Pn-:ak, 'Rrpoll on the rccrnlDillurt).llnccinTrcnlllP-nu: kenya· lun lbil Tahir bin M.IIDin. h.lbnun 8S. JuP kUl)'iltunDatukLc:b.21h<uibuLan JunI928.hall.rrun67.

(20) Abdullah :t..a ..... rb bin Ghauli. ·Kr .... · ClIUAn dan Kebangkiun Tt""'I:'~anu

192 1- L9:t8:hal.alNlnll6--117.

Hak Cipta Terpelihara © 1977 – Persatuan Sejarah Malaysia

Hak Cipta Terpelihara © 1977 – Persatuan Sejarah Malaysia

bah pula dcng;1O periaksanaan be· berapa undang-undallg yang mela­rang kebehasan yang mereka nik­mali scbclum ini . Dalam keadaan inilah muneul Haji Abdul Rahman Lirnbong scbagai ketua mempcr­t a hankan nilai-nilai lama_ Dan scsungguhnya Haji Abdul Rahman Limlwng tidak 'suka eampurtangan British dalam perladbiran Tereng­ganu .21

Juga dalam suasana ini munelll Haji Musa dan beliall memainkan peranan yang tidak korang pen­tingnya dalam mempertahankan nilai-nilai tmdisional itu. Haji :--'1usa ketika mengajar di Kuala Brang dalam tahun hijrah 1342 atau tahun masihi 1923/1924 tdah menanam­kan scmangat kepada orang-orang di sini supayajangan mcng-.unbil pas dan mcmbayar hasi!.22 Sepcrti juga Haji Abdul Rahman Lim1:)ong beliau bcrpcndapat bahawa segala peraturan y-d.ng dipcrkenalkan itu adalah undang-undang kalir dan bereanggah dengan undang-undang Islam. Untuk mcnguatkan pen­dapatnya itu, Haji Musa membaca dan mentafsirkan ayat-ayal Qur­an. 2 ' Keran" "ktiviti ini Pcsuruh. j:lya Kuala Brang memanggil dan mcnasihal Haji Musa supaya jangan mclibatkan diri dalam hal-chwal pcmuayarall hasil dan pcngambilan pas. Namlln dcmikian Haji Musa diberi kebenaran memungut hasil dan bayaran pas eli bebcrapa ka· wasan di Kua.la Brang. Haji Musa sClclah mcmungul bayaran ini pulang kc rumahnya di Duyung Bcsar, Kua.1a Tercngganu. Dan be­liau lidak mcnyerahkan lcrlcbih dahulu wang kUlipan itu kcpada Pesuruhjaya Kuala Brang. Haji 1>.'lusa bertindak demikian kcrana beuau berpendapat bahawa bcliau hanya akan menyerdhkan wang ilu sctclah

35

pihak kerajaan menjalankan penyia­salan ke alas tallah yang tdab di­bayar hasil dan pas itu. Juga beliau sanggup menyerahkan wang ku· lipan ini dengan disaksikan oleh Hakim.24 Kerana sikap Haji Musa ini menyeuabkan kerajaan menu­duhnya bckcrjasama dengan kum· pulan orang-orang yang tidak mahu memba.yar pas. 25

Olch kerana adanya kClerlibat· an Haji Musa dalam perkara-perkard. yang discbulkan t.ldi menyebabkan bcliau disyaki tcrlibat menjalankan kempcn memerangsangkan pen· duduk kawasan Kuala Brang se­hingga membawa kepada meletus· nya kebangkitan da.1am tahun 1928.26 Sesungguhnya seperti yang tdah dinyatakan sebelum ini scmcmangnya tidak boleh dinafikan bahawa llaji Musa yang senantiasa bcrulang-alik mengajar agama di Kuala Brang tclah menanamkan

(21) T~muramah lbji Su bin Ib.ji Molumad (Datuk. Sui Am.r Dinoja), Daluk Ko:­ramat, Kuab Lumpur, Jumut 9 h.arj­

bubn Jub.i 1976. Juga tcmuramah Uajl Hltam bin lIajl Mohamad (Datulr. Sal Amar Diujl), Lorvnlt O.tulr. Amilt, Kuala TCI'cngp.nu, Imin 24 buibulan Mac197!1.

(22) SUK. Tr. 1268/1542, PuuruhjayaK.u.ab Brang Ir.~p,lda S~tuuJllha KcnJun, 7 huibub.n Zullr...ac<bh "42 (11.6.1924).

(25) SUK. Tr. 1268f1'42, PCWfUh.l&~KuaLt Hang Ir.cpada Sctioaull1lha Kcrajun, I! haribubn Zulbcdah 1542 (17.6.1924), lalampir lunt Hajl Musa bin Abdul Ghani k.cpada. T~nglr.u Lda Kuau. (Pc· luruhp.ya Kuab Bung). 21 lwibubn Sp.waJ 1'42 (27.5.1924).

(24) Ibid.

(25) SUK. Tr. 1268/1342, PuutUhjaya Kuab Btang k.cpada ~tiaUSilha Kaajnn, 7 lwibulan ZuLb~dlh 1542 (11.6.1924).

(26) SUK. Tr. 1295/1546, Pqcawai Dacnh Kua~ BranK kcpadl Sctiausaha Kcnjun. 2 h., il,oulan Zulhcdah 1546 (2B.1928).

Hak Cipta Terpelihara © 1977 – Persatuan Sejarah Malaysia

Hak Cipta Terpelihara © 1977 – Persatuan Sejarah Malaysia

scma ngat an ti-Briti sh. Kerana eli s<unping Illcngajar hukllln .hukulIl Islam bdiau ada mcnycl itkan ajar:m hahawa scsiapa yang mCll gambi l pas maka o rang itu memasuki ag;lIna kafir. 27 Olch sc hab illiJah kClika Wan Mah mlld, Pegawai Ihera h Kuala Brang bersama-sama Brpon , Sett lemenl Collcctor dalang me· mllngut bayaran pas eli Kam pllng sck it ar Kuala Bra ng ada di antara pc nduduk di si ni yang mcmbayar pas mcminta ag-olr nama mcrcka dirahsiakan. Tenlang schah me­ngapa :u\a di a nt 'lra mercka me· minla merahsiakan nama illl Imam lI aji T ahir mcnjelaskan bahawa ada ditegask:1II sekiranya mengambil pas milk" orang itu mcmasuki agama kafir. 28

1\lcmandangh n kcpada aela· nya kcgiatan Haji Musa bin Abdu l G hani ini pihak kerajaan mcngambil la n gka h-Ians.kah tertenlu lInluk mcngalasi akli ... itinya. Dcngan ilu unt uk mcndapatkan maklumat tent:IIlS kcg i .. tan Haji Musa kcraja:1II lI1engarahkan l'cjaba l Agam:l men· ja l:mk:Ul p~nyi;lSatall ke alas segal:l akt i\' iti Haji Musa, tcrut ,lIlIanya kctika rncn~ .. ajar di Ku,d.1 Brang. Kclika cli soo l Haji ~ l lIS" mcnpla. k:1I\ hahawa bcli:llI ada kc Kuala Br:UlX mcmungllt zakal dan menga­jar sifat dua pulu h (Sifa l Ketuhan· an). Tctap i bdiau lidak ada me­n:mamkan sC l1langa t anti Urit ish.29

Walaupun demikian lic tclah berlaku· nya kcb:lIlgkit;m dalam tahun 1928 Haj i Musa tidak elibcnarkan o leh Sullan Su laiman Dadru l Alam Syah kc Kuala Br;mg mcmungut Ul.kaL 30

Dcngan in i bermakna tal.lliah atau kdx:naran } ang dianugcrahkan olch Sullan Zainal Abltlin III kcp"da Haji ~ l l1sa dcng.l n sendirin )"" Icr­bata!.

Scb;lgai scura ng I.Il:.mak )udah pasli pencrangan yang dil.llarakan o leh Il aj i Mus:! didengari o lelt ora ng-orang di seki l:l r Kua la Ihan g. Tarnbahan pu la pcnduduk.pen· duduk TcrcllW;;lIIu pada masa ini sanga l menghormati dan mcman· dang tinggi kcpada ulamak. Walau­pun Haji ~ llI sa tidak mclibatkan diri secar.l 1:l.Ilgsung dal'lIl\ kckacauan dan keb::mgkitan let;lpi pad .. prak. likn ya bcliall ada Icrlihat mcn:mam sem;lI1g:t 1 ant i·Uritish eli TcrellJ.:­).;anu.

(27) lind. I .. hal JU~ ··Th.- UII> T • .-ngll,,-nu DI.lu!U.n, .. M,I't' 1928," E"lu.-u h u." !hc diu ) o f 11 .. 10 Su l .... la UiJ.J ... . Hat..v · , ... !" lIutury, Vul. 12.1'0. 1.0e lOh.,. 19611. h.t..!TUon 2:l.S UK.T!.1:W7{1HG. I'epwal Ib.rr.h KUlIt... Bung kq>;lld" SCll.oul.oha Kc-r,ljun. 2. 11.1 346 (2'.4.1928). SUK. T •. 1 29~/I'46. kc· ")"'I;a.;an~'t''''ICISllppbinSa't')";dAbdul Jt.hm.lln AI. ld,us. <Ii iSI:&n.. ~I;~~uh,

puJ"ul 4.10 1>cI"nl(, Ahlld 1!i.12.J34li (~.6. 1 928).

(28) SUI\.. T,. I Z9~/ U46, Wan ~lahmud 1.0", W"n Muh"rm-d k.,.,,<b Sr ! i:ouA.~ Kr. ,,")'Un. '0 han!>ubn Zulk.:oedah 1346 ( Z9.~. 1 9281.

(29) SUI(. Tr. 1:ro7f1346. Kc-n.,.aU-In lIaji Mu~ 1,1111 Abdul Gh;oni "lliIbil~ dlOOal ukh pc-p""" i l'rjab~1 "gam". 6. 11.1'-16 (27.4.1928).

(~) SUK. T,. 10 18/ 1347, Sc-IUU ... tu Kc-ra . ;..an kc-p.odall:o.ji Mu .... bin Abdul GlllIni. Kampullil OUYuOs SeYI, 21 h;u-ibubn 5""' '''"11''47( 1. 4.19:''9).