isLAM sACinAT - isamveri.orgisamveri.org/pdfdrg/D195120/2008/2008_ULUCAMA.pdfİslam Konferansı Te...

34
Marmara Üniversitesi, Fakültesi, Tarihi ve Bölümü Marmara Universiry, Faculry of Theology. Department of lslamic and Arts & Tarih, Sanat ve Kültür Merkezi (IRCICA) Organisation of islamic Conference, Research Centre for lslamic Art and Culture isLAM sACinAT . . .1\ •• A (MEDINETU'S-SELAM) ULUSLARARASI SEMPOZYUM INTERNATIONAL SYMPOSIUM ON BAGHDAD (MADINATai-SALAM) IN THE ISL.AMIC CIVILIZATION 7-9 1 November 2008 Kültür Merkezi Üsküdar- iSTANBUL PROGRAM Ümran!}'e Beled!}'esi'nin Sponsored by Umraniye Municipality

Transcript of isLAM sACinAT - isamveri.orgisamveri.org/pdfdrg/D195120/2008/2008_ULUCAMA.pdfİslam Konferansı Te...

  • Marmara Üniversitesi, İlah!)ıat Fakültesi, İslam Tarihi ve Sanatları Bölümü

    Marmara Universiry, Faculry of Theology. Department of lslamic Histoıy and Arts

    &

    İslam Konferansı Te§kilatı, İslam Tarih, Sanat ve Kültür Ara§tırma Merkezi (IRCICA)

    Organisation of islamic Conference, Research Centre for lslamic Histoıy. Art and Culture

    isLAM MEbı:Nivı?:ri'NôE sACinAT . . .1\ •• A

    (MEDINETU'S-SELAM) ULUSLARARASI SEMPOZYUM

    INTERNATIONAL SYMPOSIUM ON BAGHDAD (MADINATai-SALAM) IN THE ISL.AMIC CIVILIZATION

    7-9 Kasım 1 November 2008 Bağlarba~ı Kültür Merkezi

    Üsküdar- iSTANBUL

    TÜRKİYE

    PROGRAM

    Ümran!}'e Beled!}'esi'nin katkılar~la

    Sponsored by Umraniye Municipality

  • BAGDAD'DA İLHANLI VE CELAYİRLİ

    DÖNEMLERİNDE YAPILAN MİMARİ

    ESERLERDEN ÖRNEKLER

    Prof. Dr. Abdüsselam ULUÇAM'

    1258'de Hulagu tarafından yerle bir edilen Bağdad'da İlhanlıları (1258-1335) müteakıben Celayirliler döneminde (1335-1410) yeni bir imar faaliyeti-ne başlanarak şehir yeniden canlandınlmıştır. Surları onarılmış, yıkılan cami, medrese, imaret, han, hamam, çarşı gibi kenti oluşturan belli başlı mimari abideler ihya edilerek yanlarına yenileri eklenmiştir.

    Bu dönemin ilk abideleri arasında yer alan Akuli Camii, Şafi mezhebi fa-kihi İmam Akuli'nin 1327 yılında vefatı üzerine türbe ve medrese ile birlikte yapılmıştır. Osmanlı döneminde eklenen diğer hizmet binaları ile bir külliyeye dönüşen yapılar Şorca Mahallesindedir.

    Babü'l Vüstani'nin güneyindeki mezarlıkta bulunan Şeyh Ömer Sühre-verdi'ye ait Türbe Selçuklu döneminde (1234) yapılmış, Külliye'nin büyük bir bölümü ile birlikte İlhanlı veziri Gıyaseddin Muhammed bin Hoca Reşideddin Fazlullah tarafından (1334-1336)yenilenmiştir. Dıştan yüksek pirarni-dal mukarnaslı külarn ile Bağdad ve güney Irak'ta bir grup oluşturan türbe mumyalık katı ile Selçuklu ve sonrası anıt mezar (kümbet) geleneğinin güzel bir temsilcisi durumundadır. Cami, medrese ve imaret binaları sonraki dö-nemlerde önenıli ölçüde elden geçirilmiştir.

    Tarihi kesin olarak bilinmeyen Sultan Ali Camii (XIV. yüzyıl), aslında Ce-layirli hükümdan Hasan-ı Büzürg'ün torunu için yapılmış, Osmanlı dönemin-

    * Selçuk Üniversitesi.

  • 364 ULUSLARARASI islAM MEDENiYETiNDE BAGDAT SEMPOZYUMU

    de bu mekanda şöhret bulan Rufai şeyhi Seyyid Sultan Ali'nin adıyla anılmıştır. Geniş bir avlu etrafına sıralanan tekke ve imaret yapılarıyla tipik Bağdad camileri planında tasarlanan cami ve türbe, günümüzde de yoğun bir şekilde ziyaret edilmektedir.

    Bağdad'ın ünlü mutasavvıfı Şeyh Seraceddin için Celayirli döneminde (1373) bir külliye yapılmış, cami, türbe ve imaret 1718'de Vali Hüseyin Paşa taranndan tanıir ettirilmiştir. Külliye, 1975 yılında Irak vakıflarınca yıktırılarak yerine modern bir cami yapılmıştır. Vefa Hatun el-Celayiri Camü (1388) ise günümüze kadar ulaşamamıştır.

    Bağdad'ın kent dokusunu zenginleştiren önemli eserlerden Mercan Med-resesi (1357) ve Mercan Han (1358), Sultan Üveys Han'ın Bağdad valisi Emi-neddin Mercan Ulukay tarafından yaptırılmıştır. Konya Sahibata Külliyesi'nin plan şeması ve mimari yapısını hatırlatan Mercan Medresesi'nde türbe, mescid ve medrese bir avlu etrafına yerleştirilmiştir. Çifte IDinareli taçkapısı ve nesih hatlı cephe kİtaheleriyle kısmen günümüze kadar ulaşabilmiştir. Avlulu-eyvanlı iki katlı olarak tasarlanan Mercan Han da mimari ve süslemeleriyle dikkati çeken bir özelliğe sahiptir. 1936-1944 yıllarında Irak Eski Eserler Mü-dürlüğü'nce restore edilerek müze haline getirilmiştir.

    İlhanlı ve Celayirli dönemlerinde Bağdad' da yapılan abidelerde Selçuklu mimari geleneğinin devam ettiği görülür. Malzernede çoğunlukla tuğla kulla-nılmış, buna bağlı olarak da dış cephelerde yazı ve geometrik süs!emeye önem verilmiştir. Mercan Medresesi ve hanında karşımıza çıkan mermer taçkapılara ise daha yunıuşak hatlarla kitabeler işlenmiştir. Son savaşa kadar bu dönemde yapılan eserler, Bağdad'ın son yüzyıla ulaşan en eski eserleri arasında tarihe geçmiştir.

    Bağdad'ın Türk kültür tarihinde önemli bir yeri vardır. Ehli Sünnet akidesi mensubu Müslümanların başkentinde, 50.000'i bulan sayıları ile Halife Muta-sım'ın (833-841) muhafızı; 1055'te imdada çağrılarak çifte kılıç kuşatılıp "Do-ğunun ve Batının Sultanı" unvanı verilen Sultan Tuğrul Bey ile yönetirnin ortağı; Kanuni devrinde İmam Ebu Hanife'nin türbesinin hamisi; 1918 yılına kadar da "Ana gibi yar, Bağdad gibi diyar olmaz" dediği "Darus-selam"ın sa-hibi.. Bin yılı aşan bir süreçte içinde yaşayıp yoğrulduğu Bağdad' da elbette geriye pek çok eser ve hatıra bırakacaktır.

    Halife Mansur'un (762-775) planını bizzat çizdiği Bağdad (Medine-i Mü-devvere) Dicle nehrinin taşkın sularına gömülünce, Ortaçağın ve Ortado-ğu'nun tanıdık şehirleri gibi "Selçuklu tarzı"nda yeni baştan imar edilmiştir. Ancak bu kez de Hülagu tarafından 1258'de yerle bir edilmiş, Atabekler yoluy-

    - la devam eden Selçuklu idaresine son verilmiştir. Ara dönemdeki Irak'ın sahibi

  • BAGDAD'DA iLHANLI ve CELAYiRLi DÖNEMLERiNDE YAPILAN MiMARi ESERLERDEN ÖRNEKLER 365

    İlhanlılan (1258-1335) müteakip, aynı soya mensup İligfuıiyan hanedanından Şeyh Hasan-ı Büzürg 1335 yılında Bağdad'ı başkent yaparak "Celayirliler" adıyla bağımsızlığını ilan etmiştir1 •

    Celayirliler döneminde (1335-1410) imar faaliyetleri artırılarak şehir yeni-den canlandınlmıştır. Surlar onarılmış, yıkılan cami, medrese, imaret, han, hamam, çarşı gibi kenti oluşturan belli başlı mimari abideler ihya edilerek yanlarına yenileri eklenmiştir. Kuşkusuz Günümüze ulaşabilen tarihi Bağdad'ın mimari kimliği Osmanlı döneminde şekillenmiştir. XX. yüzyılın başlarında el değiştirip savaşların ve acılı günlerin merkezi haline gelen Bağdad' da, son işgalle birlikte kültür mirası eserlerin çoğu tarihten silinmiştir.

    Bu bildiri ile İlhanlı ve Celayirli döneminde yapılmış bazı Bağdad abideleri üzerinde durulacaktır.

    İmam Akiıli Camü ve Türbesi

    Bağdad-Şorca'da Akılliye Mahallesi'nde bulunmaktadır. 1327 yılında yapılan ve adını bitişiğındeki türbede yatan ve Mustansıriye Medresesi'nde ders vermiş olan Şafi mezhebi fakihlerinden İmam Akfıli'den (1240-1327) alan cami, 1683'te Mehmet Paşa; 1760'ta Süleyman Paşa; 1763'te Vali Ömer Paşa; 1902 yılında Sultan II. Abdülhamid; 1928'de de Irak Vakıflarınca tamir edil-mişfu2.

    Mahallenin evleri arasında kalan camiye doğudan bir kapıyla girilmekte-dir. Dar avlusunun batısında hizmet binaları; kuzeyinde llseye dönüştürülmüş ve cami avlusundan ayrılmış medrese kısmı, güneyinde cami ve türbe yer al-maktadır. Giriş kapısının avluya bakan sivri kemer alınlığında lacivert zemin üzerine beyaz renkte nesilıle yazılmış çinili kitabe ve Sultan IL Abdülhamid'in tuğrası bulunmaktadır. Kapı kavsarası tonozla örtülmüştür. Son cemaat yerin-den sonra minareye kadar uzanan duvar üzerinde iki mermer kitabe mevcut-tur.

    Beş kemer gözlü son cemaat yerinin üzeri ortadaki daha geniş ve büyük olan beş kubbe ile örtülüdür. Son cemaat yerinden harime geçilen kuzey duva-nnda, ortada bir kapı ile doğu tarafında bir milirabiye ile cephe boyunca pen-cereler bulunmaktadır.

    Ortada dört sütun ve kemerlerle kıble duvarına paralel iki sahın şeklinde düzeıılenen harim bölümü, on kubbe ile örtilierek ulu camiler grubunda plan-

    1 Celayirliler hakkında bkz., Şirin Beyani, Tarih-i Ali CeZayir, Tahran 1345/1927; H. Edhem, 1927, s.391-392; M. H. Yınanç, "Celayirli" mad., İA, III, s. 64-65; C.E. Bosworth, İslam Devletleri Tarihi (E.Merçil-M.İpşirli tre.), İstanbul1980, s. 203-204. Ş. Alı1si, 1346, s. 48; İ. Samerrru, 1977, s. 279; A. Uluçam, 1989, s. 61.

  • 366 j ULUSLARARASI isı..AM MEDENiYETiNDE BAGDAT SEMPOZVUMU

    larun!ştır. Mihrap önü ve orta kısma gelen kubbeler daha büyüktür (Çizim:l; Resim:l-4). Ortada, sütunlada duvarlara oturan kubbelere, son cemaat yerinde olduğu gibi prizmatik üçgenlerle dolgulanmış pandantiflerle geçilmiştir. Sütun başlıkları kenger yapraklarıyla bezenmiş, kemer üzengileri aralarına demir gergi kirişleri yerleştirilmiştir. Kıble duvarında hiç penceresi olmayan harimin doğu duvarında sahınları karşılayan iki pencere, batı duvarında ise alttakiler yuyarlak, üsttekiler sivri kemerli dört pencere mevcuttur. Güneydoğu köşesine yakın doğu duvarından küçük bir kapıyla türbeye geçilmektedir. Harimi çevi-ren duvarlar 1981 yılında çimento harçlı betonla kaplanarak cami yeniden elden geçirilmiştir. Beş kenarlı mihrap nişi saç örgüsü şeklinde aşağıya sarkan ve kemerde birleşen dört mukarnas dizisiyle dolgularunıştır.

    Türbeye bitiştirilen minare taştan kare kaide üzerinde tuğladan silindirik olarak yükselmektedir. Düz korkuluklu şerefesi ve düz peteği ile tuğladan di-limli bir külaha sahiptir.

    Camiye bitişen İmam AkUli'nin türbesi iki bölümünde tasarlanmıştır. Mi-nare yakınındaki kare planlı asıl türbe bölümü, sivri kemeriere yaslanan pan-clantilli bir kubbe ile örtülüdür. Uzun süre Bağdad Irak Müzesi'nde saklanan ve Amerikan işgali sırasında kısmen tahrip olan ahşap sanduka, XIV. yüzyıl Türk sanatının önenıli bir örneğini oluşturmaktadır, Sandukanın üzerinde 728 (1327) tarihli kitabe yer almaktadır.

    Şeyh Ömer Sühreverdi Külliyesi

    Şeyh Sühreverdi lakabıyla bilinen Ebu Hafsa Ömer el Bekri bin Abdul-lah'ın 1234'te ölümü üzerine yapılan ve Selçuklu Tarzı mukarnaslı bir kubbe ile örtülü olan türbesi, 100 yıl sonra 1334'te İlhanlı veziri Gıyaseddin Mu-hammed bin Hoca Reşideddin Fazlullah'ın emriyle tamir edilmiştir. 1511 yılında türbenin bitişiğine yapılan cami zamanla harap olmuş, 1833'te Ali Rıza Paşa tarafından yeniden yaptırılmıştır. 1855 yılında Vali İsmail Paşa, taçkapı ile cami giriş kapısını ve medreseyi tamir ettirıniştir. 1964 yılında Irak Vakıflarınca yeniden elden geçirilmiştir3•

    Babü'l V üstani'nin gürıeyindeki mezarlığın içinde bulunan ve etrafı yüksek bir avlu duvarı ile çevrili olan Sühreverdi külliyesi, türbe, cami, yazlık na-mazgah, tekke ve imaret hücrelerinden meydana gelmektedir ( Çizim:2; Re-sim:5-9). Batıdan abidevi bir taçkapı ile girilen avlunun kuzeyinde iki katlı tekke ve medrese hücreleriyle hela-abdestlik yer almaktadır. Külliyenin çekir-deği olan türbe, cami'in gürıeydoğusuna bitişik olup, avlunun ortasında bahçe,

    3 B. Fransis, 1959, s. 22; İ. Serkis, 1948, s.76; A.Azzavi, Tarih-u Irak III, s.28; A.Uluçaın, 1989, s.41-45.

  • BAGDAD'DA iLHANLI ve CELAYiRLi DÖNEMLERiNDE YAPILAN MiMARi ESERLERDEN ÖRNEKLER 1 367

    batısında da bir revak bulunmaktadır.

    Külliyeyi çeviren avlu duvarının tuğlayla yapılmış sade bir görünümü var-dır. Ancak batı cephesindeki taçkapı bloku, Irak yapıları içinde tek örnek du-rumundadır. Kendi içinde bir cephe anlayışıyla düzenlenen taçkapı üç bölüm-den oluşmaktadır. Ortada eyvan biçiminde giriş kapısı, yanlarda iki katlı sebil nişleri ve hücreleri yer almaktadır. Kapı nişini çeviren burmalı sütunceli ke-merin tekran durumundaki kuşatma kemeri saçağa kadar yükselmektedir. Kavsarası saç örgüsü matiili mukarnaslarla dolgulanmıştır. Kemer alınlıkları ile üçgen boşluklardaki çinili kitabeler ve tuğla üzerine ince işlenmiş geometrik örnekler son tamirde yapılmıştır. Kapıdan, yıldız tonazla örtülü eyvan biçi-mindeki giriş bölümüne geçilmektedir. Y anlarda, türbe taçkapısı kompozisyo-nunda, yıldız kollu, istiridye yivli kaburgalı tonazun örttüğü sivri kemerli nişler bulunmaktadır.

    Taçkapının iki yanında Konya Sahip Ata külliyesindeki gibi iki sebil nişi yer almaktadır. 1.20 m yükseklikten başlayan ve mukarnas kavsaralı sivri ke-merle biten nişler, firuze çiniyle konturlanmış geometrik süslemeli geniş bir kuşakla çevrilmiştir. Nişlerin üstünde, taçkapı kemerinin kitabeler bölümün-deki dikdörtgen panonun alt bizasından başlayıp saçağa kadar uzanan birer sathi niş daha açılmıştır. Burmalı kemer çerçeveleri ile içindeki geometrik süslemeler taçkapı kemerinin aynisıdır. İkisi taçkapı kemerine yakın, ikisi de en dış kemerde marpuçlu dört sütunce ile, zemirıden başlayıp saçağa kadar uzanan ve mukarnas başlıklada saçağı taşıyan iki yarım sütun bulunmaktadır. Avluya bakan iç kısımda sebilleri oluşturan iki hücre mevcuttur.

    Türbe ve Cami

    Şeyh Ömer Sühreverdi Türbesi, cami ve kıble duvarına bitişik uzun giriş bölümü ile bir kompleks oluşturmaktadır. 735 (1334) yılında eklenen dehliz şeklindeki batı girişinde bir taçkapı daha bulunmaktadır. Geniş bireyvan şeklinde yükselen taçkapı kemeri içinde çift kanatlı ahşap kapısı mevcuttur. Üze-rine 1397 H. Tarihli Irak Vakıflarına ait onarım kitabesi yerleştirilmiştir. En üstte bronz levhaya kabartılmış Osmanlı kitabesi yer almaktadır. Son onarımda türbenin 6.50 m yüksekliğindeki kare kaidesi ile giriş bölümünün bitiştiği alanda İlhanlı dönemine ait kitabe ile cephe süslemesi ortaya çıkarılmıştır. Saçak frizinin altında kitabe yer almaktadır.

    Güney ve doğudan avlu duvarına bitişen türbenin kare kaidesi kademeli silme kuşaklada süslenmiştir. Türbe dıştan ll halkadan oluşan Selçuklu tarzı mukarnaslı kubbe ile örtülüdür (Resim:?). Mukarnasları kale burçlarına ben-zeyen ve gittikçe daralan halkaların en üstündeki tam yuvarlak, üstten beşinci sıra ise kirpi saçağı şeklinde dışa taşkın siperlik biçimindedir. En üstte metal

  • 368 ULUSLARARASI iSlAM MEDENiYETiNDE BAGDAT SEMPOZVUMU

    bir alem bulunmaktadır.

    4.90 x 4.80 m iç ölçillerindeki türbeye iki kapıyla girilmektedir. Duvarlarda kubbe altına kadar uzanan mukarnaslı nişlerle dört pencere açılmıştır. Üzerin-de sülüs hatla yazılınış kalın bir ayet kitabesi yer almaktadır. Mekan, mukar-naslı tromplara yaslanan kubbe ile örtülmüştür. Kubbenin ortasında kalemişi süsleme mevcuttur. Türbenin ortasındaki ahşap sandukada Ayetü'l Kürsi yazılıdır. Türbenin altında bir cenazelik (mumyalık) katı mevcuttur.

    Türbenin doğusunda, Halife Mu'tasım Billah'ın kare bir hücreden ibaret olan kabri bulunmaktadır.

    Şeyh Ömer Sühreverdi Külliyesi'nin cami kısmı yalnızca bir cephesiyle dışa açılınaktadır. Cephe, kemerli nişler, mozaik çini tekniğinde geometrik süs-leme örnekleri ve kitabelerle bezenmiştir. Harirn mekanı, mihrap önü ve türbe girişi ile orta alanda kubbe; diğer kısımlarda kıbleye paralel uzanan tonozlarla örtülmüştür. Kuzeyde mahfil, penceresiz kıble duvarında mihrap ve minber yer almaktadır. Mermer minber 1962 yılında Irak Vakıflar Bakanlığı'nca yeni-den yaptırılmıştır.

    Caminin kuzeydoğu köşesinden yükselen minare, silindirik tuğladan göv-desi ve mozaik çinili süslemeleriyle Bağdad' daki diğer örnekleri gibi Osmanlı döneminde yapılmıştır. Şerefe altlığında çinili kitabe kuşağı; korkuluk levhala-rında yıldız çerçeve içlerine işlenmiş yazı levhaları yer almaktadır.

    Külliyenin kuzeyinde yer alan tekke ve medrese hücreleri 3addam zama-nında yıkılarak yerlerine iki bölümlü binalar yapılmıştır. Daha çok hizmet üniteleri olarak tasarlanan yeni mekanlan mutfak, kiler, depo, gasılhane, tuva-let ve banyo oluşturmaktadır.

    Sultan Ali Caınü ve Türbesi

    Bu yapı, Celayirli hükümdan Hasan-ı Büzürg'ün tarunu için 880 (1475)'te yapılınış, ancak Osmanlı döneminde burada şöhret bulan Rufai şeyhi Seyyid Sultan Ali'nin adıyla anılmıştı.r4. 1310 (1892)'da Sultan II. Abdülhamid; 1935 ve 1965 yıllarında da Irak Vakıflar Bakanlığı'nca tamir ettirilmiştir. Osmanlı döneminde ayrıca avlunun etrafına Rufai Tekkesi eklenmiştir. Tekke-irnaret yapılanyla cami ve türbe, günümüzde de yoğun bir sosyal aktivitenin merkezi durumundadır.

    Reşit Caddesi üzerinde bulunan Sultan Ali Külliyesi'ne cümle kapısı ile ge-çilmektedir. Caddeye bakan cephesi yarılarına sıralanan dükkanıara bitişik

    4 Türbede yatan şahsın Halife Muktafi billah zamanında yaşayan Sikatü'd Devle Ebu'l Hasan olduğunu öne süren de vardır. Ancak genellikle Seyyid Sultan Ali olarak ka-bul edilmektedir. A. Azzavi, Tarih-u Irak III, s.28; A. Uluçam, 1989, s. 64-65.

  • BAGDAD'DA İLHANLI ve CELAYİRLİ DÖNEMLERİNDE YAPILAN MiMARİ ESERLERDEN ÖRNEKLER 369

    vaziyettedir. Geniş avluya açılan koridor şeklindeki girişin üst katında Rufai Tekkesi hücreleri, doğu tarafta yeni yapılmış idare binaları, güneyde türbe ve cami, batıda ise mütevelli odaları ile tuvaJetler yer almaktadır (Çizim: 3; Re-sim:10-13).

    Caminin son cemaat yeri türbe ile birlikte harimin ortasına gelecek şekilde tasarlanmıştır. 10.00 x 21.50 m ölçülerinde dikdörtgen planlı harim mekanı ortada dört sütunla kuzey ve kıble duvarına oturan 10.00 m çapında merkezi bir kubbe ile örtülmüştür. Yan kısımlar ortadakiler daha büyük üçer kubbeli-dir. Ana kubbe altı sivri kemer ve 18 prizmatik eşkenar dörtgen rootiili pan-danili üzerine oturtulmuştur. Doğu ve batı duvarlarında küçük kubbelerin büyüklüğünde eyvan biçiminde birer niş açılarak bu kubbelerin de dört kemer üzerine oturması sağlanmıştır.

    Kıble duvarı sütunlada kubbe köşe kemerleri arasında dört kademe halin-de yükselen nişlerle zenginleştirilmiştir. İç mekan kuzey ve kıble duvarları ve örtü sisteminde açılan pencerelerle aydınlatılmıştır. Duvarlar 1.00 m yüksekli-ğe kadar merrnede kaplanmış, iç mekfuıın diğer kısımları kireçle sıvanmıştır. Yarım daire plarılı mihrap · nişi çini ile kaplanmış, minberi ceviz ağacından yeniden yapılmıştır.

    Caminin güneydoğu köşesinde bulunan Sultan Ali Türbesi'ne kuzeydeki geçiş bölümünden girilmektedir. Bu bölüm son onarımda tamamen kristal carnla kaplanmıştır. Giriş kapısı üzerindeki dokuz beyirlik manzum kitabede Sultan IL Abdülhamid'in adı ve 1310 H. tarilıi yer almaktadır.

    Kare plarılı türbe mekanı tromplara yaslanan 5.00 m çapında kubbe ile ör-tülmüştür. Doğu duvarında yüksek bir nişle son cemaat yerine ve harime açılan pencereleri mevcuttur. Kubbede kalemişi bir şemse yer alırken, diğer kısımlar süslemesiz bırakılmıştır. Ahşap kafesli sanduka mekfuıın ortasına gele-cek şekilde yerleştirilmiştir.

    Şeyh Seraceddin Külliyesi

    Bağdad'ın ünlü mutasavvıfı Şeyh Seraceddin için Celayirli döneminde 775 (1373) bir külliye yapılmış, cami, türbe ve imaret 1131 (1718)'de Vali Hüseyin Paşa tarafından tamir ettirilmiştir. Külliye, 1975 yılında Irak vakıflarınca yıktırılarak yerine modern bir cami yapılmış, türbe de betonla kaplanmışt:ır-5. Ca-miye ait Osmarılı kİtabeleri Bağdad'daki Irak Müzesi'ne taşınmıştır.

    Ş. Alılsi, 1346, s. 41; İ. Samerrai, 1977, s. 272-273; A. Uluçam, 1989, s.209-210.

  • 370 ULUSLARARASI islAM MEDENiYETiNDE BAGDAT SEMPOZVUMU

    Vefa Hatun el-Celayiri Caınü

    1388'de yapılan eser günümüze kadar ulaşamamıştır. Kebapçılar çarşısmdaki bu cami, Sultan Ahmed bin Üveys el Celayiri'nin annesi V efa Hatun'un eseridir. V ali İsmail Paşa tarafından büyük ölçüde yenilendiğınden ll 10 (1698) yılındansoma "İsmailiye Camii" adıyla anılmıştır6• Halen okul olarak kullanılmaktadır.

    Mercan Medresesi

    758 (1357) yılında Emineddin Mercan Ulukay7 tarafından yaptırılmıştır. 1193-1212 (1779-1798) yıllan arasında Vali Büyük Süleyman Paşa; 1926 yılında Irak Vakıflar Bakanlığınca tamir edilmiştir. Rafideyn Bank yapılırken taç-kapısı dışında medrese tamamıyla yıkılarak iç süslemelerinin bir bölümü mü-zeye, bir kısmı da yeni yapılan camiye kaldırılmıştır8•

    Değişik bir planda ele alınan medresenin, batıda çifte millareli bir taçkapısı, avlunun güneyinde mescidi, doğusunda türbe, kuzeyinde ise eyvanı bulu-nuyordu (Çizim: 4-5; Resim:14-20). Bugün yalnız tek minaresi ile taçkapı, giriş bölümü ve iki medrese hücres! ayakta kalmış, diğer kısımları yıkılmıştır. Med-resenin özgün yapısı hakkındaki bilgileri kaynaklardan ve arşiv resimlerinden öğrenebiliyoruz.

    Herzfeld'in çizdiği plana göre9 20.00 x 20.00 m ölçülerinde, kare bir avlu etrafında dizilen medresenin bugünkü dış zeminden 2.50 m ~ağıda olduğu görülmektedir. Yeni yapılan caminin bitişiğındeki medresenin taçkapısı ayakta kalan mimari dokusuna göre çifte millareli olarak yapılmıştır. Anıtsal boyutta tasarlanan taçkapı halat örgüsü ve silme matilli kademeli sivri kemerierin kuşattığı yazı kuşaklarıyla bezenmiştir. İnce işlenmiş bitki örnekleri de kom-pozisyonu tamamlayan ögelerdir.

    Taçkapının iki yanında yer alan silindirik minare kaideleri burmalı hatlar-la hafifletilerek araları geometrik motiflerle süslenmiştir. Taçkapının kuzeyin-deki kaide üzerinden yükselen silindirik tuğla minare süslemesiz bırakılmıştır.

    Medresenin giriş bölümü, pandantiflere yaslanan küçük bir kubbe ile ör-tülmüştür. Kapı kemeri üstünde dış cephedeki kitabeliğe benzeyen bir süsleme

    6 İ. Samerrai, 1977, s. 265; A. Uluçam, 1989, s. 210. 7 Emineddin Mercan Ulukay bin Abdullah, Celayirli hükümdan Üveys Han'ın Bağ

    dad valisi olup, imar faaliyetleriyle tanınmış bir şahsiyettir. Bağdad' da, türbe ve mescidi bulunan bir medrese, han ve darüşşifa yaptırmıştır. 774 (1372)'de ölünce, medresedeki türbesine gömülmüştür.

    8 İ. Samerrai, 1977, s. 283; H.H.el Azami, 1980, s. 101-102; A. Uluçam, 1989, s. 113-117.

    9 Sarre-Herzfeld, Tigris Gebiet, II, 181-182.

  • BAGDAD'DA ilHANLI ve CELAYiRLi DÖNEMlERiNDE YAPilAN MiMARi ESERLERDEN ÖRNEKLER 371

    panosu yerleştirilmiştir. En dışta, medrese hücreleri ile kapı kemeri arasında geometrik yıldız motifleriyle süslenmiş geniş bir kuşak yer almıştır.

    6.50 m derinliğinde ve 5.00 m genişliğindeki medresenin tek eyvanı gü-nümüze kadar ulaşamamıştır. Osmanlı döneminde kireçle sıvanan eyvanın dış kemer ayakları alışılmış mimari geleneğin tersine, sütunce yerine boşlukta asılı kalmıştır. Eyvanın da diğer mekanlar gibi geometrik altlıklı ince kıvrık dal ve rı1mi dolgulu tuğla-terrakota süslemeler ve geniş kitabe kuşakları ile bezendiği sanılmaktadır.

    Medresenin güney kısmı boyunca uzanan mescidi, duvarlara gömülmüş yarım payelere yaslana mihraba dik dört kemerle beş bölüme ayrılmıştır. Or-tadaki geniş bölüm prizmatik pandantiflere yaslanan 5.50 m çapında bir kubbe ile örtülmüştür. Ortadaki kubbenin kasnağına sekiz pencere açılmıştır. Cami-nin girişinde, Osmanlı döneminden kalan üzeri düz örtülü ahşap bir son ce-maat yeri bulunuyordu.

    Giriş bölümünün karşısında bulunan Ulukay Mercan'ın türbesi 5.50 m menar ölçülerinde kare bir mekandan oluşuyordu. Üzerini örten pandantif geçişli kubbenin kasnağı, altta sütun altlıkları, üstte derin tromplar şeklinde istiridye yivleriyle süslenmişti.

    Çoğu Bağdad Irak Müzesi'nde bulunan ve aynısı yeniden yapılan mescit-teki Celayirli dönemi süslemeleri tuğla-terrakota tekniğinde işlenmiştir. "Altık Kalem" lakaplı Tebrizli usta Nakkaş Ahmet Şah'ın eseri olan süslemeler, taç-kapıda olduğu gibi zarif kıvrırnlı bitki motiflerinin oluşturduğu zemin üzerine nesih hatla yazılmış değişik kitabeleri içermektedir. Zamanla dökülen süsleme-ler yerine Büyük Süleyman Paşa'nın tamiri sırasında kıble duvarı çinilerle kaplanmış, diğer kısımlar kireçle sıvanınıştır. Medrese yıktırılmadan önce, sıva altında bulunan süslemeler ortaya çıkarılarak müzeye kaldırılmıştır10•

    Bugünkü modern caminin düz örtülü son cemaat yeri ile dikdörtgen plan-lı, üzeri üç kubbe ile örtülü bir harimi vardır. İç mekan, ilk yapıdaki örneklerin kopyalarıolan tuğla-terrakota tekniğinde işlenmiş kitabe kuşakları ile geomet-rik ve bitkisel motiflerle bezenmiştir. Camiye yarım daire plarılı bir avlu ek-lenmiştir.

    Mercan (Örtme) Han

    Bağdad'da Cumhuriyet caddesi üzerinde, Bezzazlar Çarşısı (Eski adıyla Üçler Pazarı)'nın içinde bulunan Mercan Han, 760 (1358) yılında medrese ile

    10 Ata El Hallisi "Han-ı Mercan ves-Siyaneh", Sumer XXX, Bağdad 1974, s.163 vd.

  • 372 ULUSLARARASI iSLAM MEDENiYETiNDE BAGDAT SEMPOZVUMU

    birlikte Emineddin Mercan Ulukay tarafından yaptırılmıştır. Zamanla harap olan yapı 1976 yılında esaslı bir şekilde restore edilerek müze- restoran haline getirilmiştir.

    Tuğladan iki katlı olarak tasarlanan yapıya kuzey ve güneyden iki taçkapı ile girilmektedir(Çizim:6-7; Resim:21-28). Güneydeki özgün kapı yıkılmış, bugünkü kapı sonradan yapılmıştır. Kademeli sivri kemerli kapının üstü düz öİtülüdür. Kuzeydeki kapı bugünkü zemin seviyesinden aşağıda kalmıştır. Merdivenle inilen sivri kemerli kapının üzerinde rumi-palmederden oluşan bitkisel bezerne motifleri ile kitabe yer almaktadır. Alınlıktaki sekiz satırlık vak:fiye kitabesinin harfleri zamanla silinmiştir. Ancak 760 (1358) tarihi oku-nabilmektedir. Ortasına alçıdan küçük bir pencere yerleştirilmiştir.

    Hanın 30.25 x 1 1.40 m. ölçillerindeki dikdörtgen avlusunun etrafına 22 adet oda yerleştirilmiştir. Zemin kattaki bu odaların her birinde avluya açılan birer kapısı ile üstlerinde birer penceresi bulunmaktadır. Pencerelerin üstün-den başlayan ve tuğla silmeler üzerindeki ikişer konsola yaslanan geniş Bursa kemerlinişler dört duvarı kat etmektedir. Aynı sistemde devam eden prizma-tik üçgen üzengilerin üzerindeki iri mukarnas dizisi ise üst katın balkonunu taşımaktadır.

    Hanın üst katında 6.00 m yüksekliğinde 23 oda mevcuttur. Önlerinde mu-karnaslı başlıklara yaslanan korkuluhla çevrilmiş balkon yer almaktadır. Doğu ve batı kısırnda yer alan orta odalar, zemin katında olduğu gibi ,eyvan şeklinde geniş ve yüksek kemerli birer nişle donatılmıştır. Bu duvarlar kuzey-güney duvarları boyunca uzanan ve örtü sistemini oluşturan kemerlerle kesilmekte-dir. Kemerierin altındakiler daha büyük olmak üzere üçer pencere açılmıştır. Odaların sivri kemerli giriş kapıları üzerine de birer küçük pencere yerleştirilıniştir.

    Mercan Han' da, Irak mimarisinde görülmeyen bir örtü sisteıni mevcuttur. Zemin kattaki mukarnaslı başlıklara yaslanan halkonun duvarla bitiştiği yer-den başlayan ve üst kat kapıları üstünden itibaren basık sivri kemer şeklinde avlu ortasında sona eren bir örtü sisteıni yer almaktadır. 2.15 m genişliğindeki sekiz kemerin aralarındaki odaların uzunluğu 1.90 m dir. Kemerler arasındaki oda kapılarının üzerine gelecek şekilde dış mimariye yansıyan karşılıklı iki pencere açılmıştır. Kemer kilit noktal~rında birer aynalı tonoz yer almaktadır. İç mimaride, mukarnaslı konsolların basit dizileri dışında süslemeye yer ve-rilmeıniştir.

    Değerlendirme ve Sonuç

    İlhanlı ve Celayirli döneminden kalan mimari anıtların çoğunda, bölge ve

  • BAGDAD'DA iLHANLI ve CELAYiRLi DÖNEMLERiNDE YAPILAN MiMARi ESERLERDEN ÖRNEKLER 373

    kültür farklılığı gözetmeksizin ortak bir şema gözlenir. Kuşkusuz kültür varlığının önceki dönemlerde var olanın yenilenmesi, ek yapılar ya da yeniden tasarım gibi durumlarına göre bir takım farklılıklar içerdiği de bir gerçektir.

    Bu dönemde benimsenen mimari unsurun anıt mezar ağırlıklı külliyeler olduğu dikkati çeker. İran' dan başlayıp Orta Anadolu'ya kadar uzanan İslam coğrafyasında İlhanlıların ilk sırada tercih ettiği mimari sembol, altta mumya-lık (kripta) katı bulunan ve "kümbet" genel adıyla tanımlanan mezar anıtlandır. Nahcivan Karabağlar Köyü'ndeki Goday (Gudi ?) Hatun Kümbeti ile Er-zurum Çifte Minareli Medrese manzumesi, bu dönem anıtsal mimari anlayışının iki tipik örneğidir. Çifte minarenin belirlediği taçkapılı bir giriş cephesi ile avlu etrafına sıralanan iki katlı revaklı odalar ve sonunda asıl vurgulanmak istenen anıtsal boyutta bir kümbet-türbe yer almaktadır. Plan şemasındaki benzerlik nedeniyle bunlara "medrese" denilmişse de, işlev olarak bunların çoğu ziyaretçiler için düzerılenıniş misafirhane şeklinde düşünülmüş olınalıdır. İlhanlı dönemi yöneticileri için dini içerikli yapılarla ilim-öğrenim kuruluşlan henüz erken görünmektedir.

    Ancak Celayirli döneminde yöneticilerin çoğu Müslüman olınuş, ibadet-hane ile medrese ihtiyacı hissedilıniş ve bu ihtiyacın giderilmesi veya artırılması düşünülmüştür. Anıtsal mezar (türbe-kümbet) geleneği bu dönemde de devam etmiş, Selçuklu ve İlhanlı türbeleri tamir edilerek bitişiğine eklenen cami, medrese, imaret gibi dini içerikli yapılada bütünleştirilmiştir.

    Şeyh Ömer Süreverdi'nin türbesi, Bağdad'dan Basra'ya kadar uzanan Gü-ney Irak bölgesinde birçok örneği bulunan "Selçuklu tarzı mukarnaslı kubbe" ile örtülmüştür. Çoğu din büyüklerine ait olan bu türbelerin uzaklardan gö-rünüp dikkati çekmesi amacıyla şekiilendirildiği düşünülmektedir. Sühreverdi türbesinin Bağdad'taki tek mumyalığı olan mezar anıtı oluşu, yapının İlharılı döneminde tasarlanmış olabileceğini akla getirmektedir.

    Konya Sahip Ata Külliyesi ile Sivas Gök Medrese'nin (Resim:29) plan şeması ve mimari yapılarını hatırlatan Mercan Medresesi'nde türbe, mescid ve medrese bir avlu etrafına yerleştirilmiştir. Çifte minareli taçkapısı ve nesih hatlı cephe kitabeleriyle kısmen günümüze kadar ulaşabilmiştir. Avlulu-eyvanlı iki katlı olarak tasarlanan Mercan Han da mimari ve süslemeleriyle dikkati çeken bir özelliğe sahiptir. 1936-1944 yıllarında Irak Eski Eserler Mü-dürlüğü'nce restore edilerek m üze haline getirilmiştir.

    Mercan Han kapalı aviulu Bağdad harılannın en güzel örneklerinden biri-dir. Yalnız Irak'ta değil, yakın çevresinde de görülmeyen bir örtü sistemi geliştirilmiştir. Tamamen büyük kemerierin birleşmesiyle örtülen hanın orijinal yapısı, ünik bir örnek olarak Irak mimarisi içinde ayrı bir önem taşımaktadır.

  • 374 ULUSLARARASI islAM MEDENiYETiNDE BAGDAT SEMPOZVUMU

    Osmanlı döneminde, enine gelişmiş mihrap önü kubbeli cami plan şeması Bağdad'da değişik bir biçimde uygulanmıştır. Örtü sistemi harimdeki dört ayak üzerine oturtularak daha bütün ve büyük bir namaz kılma mekfuu elde edilmiştir. XV. Yüzyılda tek örnek olarak karşımıza çıkan Sultan Ali Ca-mii'nde orta mekan sekiz desteğe yaslana büyük bir kubbe ile örtülmüştür. Daha sonra Mimar Sinan'ın planladığı Murad Paşa (1567-1570), Camii'nde uygulanan bu plan şeması Ahmediye (1795) ve Haydarhane (1726) camilerin-de de tekrar edilmiştir. "Merkezi plan şeması" sayılabilecek bu modelin klasik Osmanlı döneminden önce Bağdad Sultan Ali Camii'nde kullanılanı dikkat çekicidir. AkUli Camii de Osmanlı döneminde çok kubbeli hale getirilmiştir.

    İlhanlı ve Celayirli dönemlerinde Bağdad' da yapılan abidelerde Selçuklu mimari geleneğinin devam ettiği görülür. Malzeme olarak çoğunlukla tuğla kullanılmış, buna bağlı olarak da dış cephelerde yazı ve geometrik süslemeye önem verilmiştir. Mercan Medresesi ve Mercan Han'da karşımıza çıkan mer-mer taçkapılara ise daha yumuşak hatlarla kitabeler işlenmiştir. Uzun süren Osmanlı hakimiyetinde önceden kalan mimari eserler çoğunlukla aslına uygun olarak değil, zamanın mimari anlayışına göre restore edilmiş veya yenilenmiştir. Bağdad'daki zaten az sayıda olan Celayirli dönemi eserleri de bu genel yaklaşımdan nasibini almıştır. Özellikle Saddam döneminin imar faaliyeti kapsanunda çoğu yıktırılarak yerlerine modern binalar inşa edilmiştir.

    Son savaşa kadar bu dönemde yapılan eserler, Bağdad'ın son yüzyıla ula-şan en eski eserleri arasında tarihe geçmiştir.

    ,

    KAYNAKLAR

    Abbas El Azzavi, Tarihu Irak Beyne'! İhtilô.leyn, Bağdad 1935-1941 (10 cilt).

    Abbas El Azzavi, "Hattatu Camii Mercan", SUMER, III, Bağdad 1947, s. 312-317.

    Abdüsselam Uluçam, Irak'taki Türk Mimari Eserleri, Ankara 1989.

    Ata El Hadisi, "Han-ı Mercan ves-Siyaneh", SUMER XXX, Bağdad 1974, s.163 vd.

    Beşir Fransis, Bağdad, TarihuM ve Asaruha, Bağdad 1959.

    Ferec Basmachı, Treasures of the Iraq Museum, Bağdad 1975.

    F. Sarre- H. Herzfeld, Archaeologische Reise im Euphrat und Tigris Gebiet, Berlin 1911-1920 (4 cilt).

    Halil Edhem, Düvel-i İslamiye, İstanbul1927.

  • BAGDAD'DA iLHANLI ve CELAYiRLi DÖNEMLERiNDE YAPILAN MiMARi ESERLERDEN ÖRNEKLER 375

    H. Halid Hammudi: Ez-Zeharifu'l Cidariyye fı Asar-i Bağdad, Bağdad 1980.

    Hüseyin Emin, Tarihu'l Irak fiZ Asri's Selçukf, Bağdad 1965

    K.A.C. Creswell, "A Bibliography of the Muslim Architecture of Mesopo-tamia", SUMERXII, Bağdad 1956, s. 51-65.

    Mustafa Cevad: "Ma Fevka Bab-ı Örtme minel Kitabet-i vema fi Dahilihi minha", Mecelletü Lügatu'l Arab, VII-2, Bağdad 1939, s.85-86.

    Mustafa Cevad: "El Kitabe elieti Fevka Bab-u Camii Mercan", Mecelletü Lügatu'l Arab, VII, Bağdad 1939, s. 690-692.

    Mustafa Cevad: "El Imaretu'l İslamiyye el Atika el Kaime bi Bağdad", SU-MER III, Bağdad 1947, s. 38-59.

    Mustafa Cevad: "Hacer-u Han-ı Mercan", SUMER, VIII, Bağdad 1952, s. 315-318.

    Mustafa Cevad: "Mülahaza ve İstidrak, Dakuk-Cisr el Musul- Han-ı Mer-can, SUMERXIII, Bağdad 1957, s. 179-187.

    M. Halil Yınanç, "Celayirli" mad., İslam Ansiklopedisi, III, s. 64-65.

    M. Şükrü Alılsi, Tarihu Mesacid-u Bağdad ve Asaruha, Bağdad 1346.

    N asır Nakşibendi, "El Merdresetü'l Mercaniye", SUMER I, Bağdad 1945, s. 33-54.

    N asır Nakşibendi, "Haceru Medresetu'l Mercaniye", SUMER, VIII, Bağdad 1952, s. 130-132.

    Suphi Celil, "Irak'ta Yayınlanan SUMER DERGiSi'nden İslam Dönemi ile İlgili Seçme Bibliyografya", MTRE Bülteni, Sayı: 13-14, İstanbul 1981, s. 43-56.

    Yakub Serkis, Mebahisu Irakıyye, Bağdad 1948, 1955 (2 cilt).

    Y. İbrahimüs- Samerrai, : Tarih-u Mesadd-i Bağdadel Hadfseh, Bağdad 1977.

  • 376 ULUSLARARASI iSLAM MEDENiYETiNDE BAGDAT SEMPOZVUMU

    D Çizim 1: İmam Alcıili Camii ve Türbesi planı.

    D

    Çizim 2: Şeyh Ömer Sühreverdi Külliyesi planı.

  • BAGDAD'DA iLHANU ve CELAYiRLi DÖNEMLERiNDE YAPILAN MiMARi ESERLERDEN ÖRNEKLER 377

    6 i § ' %M.

    Çizim 3: Seyyid Sultan Ali Külliyesi planı.

    Çizim 4: Mercan Medresesi, alt kat plaııı (Herzfeld'den)

  • Çizim 5: Mercan Medresesi, üst kat planı (Herzfeld' den)

    Çizim 6: Mercan Han, AA kesiti (ArhNet'ten)

  • BAGDAD'DA iLHANLI ve CELAYiRLi DÖNEMLERiNDE YAPILAN MiMARi ESERLERDEN ÖRNEKLER 379

    Çizim 7: Mercan Han, BB kesiti (ArhNet'ten)

    Resim 1: İmam Alcıili Camii

  • 380 ULUSLARARASI iSLAM MEDENiYETiNDE BAGDAT SEMPOZVUMU

    Resim 2: İmam Alaili Camii örtü sistemi

    Resim 3: İmam Alaili Camii kitabeleri.l

  • BAGDAD'DA iLHANLI ve CELAYiRLi DÖNEMLERiNDE YAPILAN MiMARi ESERLERDEN ÖRNEKLER

    Resim 3: İmam Ak:ıili Camii kitabeleri.2

    Resim 4: İmam Akıili'nin sandukası

  • Resim 5: Sühreverdi Külliyesi, genel görünüşü

    Resim 6: Sühreverdi Külliyesi, genel görünüşü

  • BAGDAD.DA iLHANU ve CELAYiRLi DÖNEMLERiNDE YAPILAN MiMARi ESERLERDEN ÖRNEKLER

    Resim 7: Sühreverdi Türbesi ve giriş kapısı üzerindeki kitabesi.

    Resim 8: Sühreverdi Türbesi ve caınisi.

  • 384 1 ULUSLARARASI islAM MEDENiYETiNDE BAGDAT SEMPOZVUMU

    Resim 9: Sühreverdi Türbesi, kubbe içinde kalemişi süsleme.

    Resim 10: Sultan Ali Cami ve Türbesi

  • BAGDAD'DA İLHAN U ve CELAYİRLİ DÖNEMLERİNDE YAPILAN MiMARİ ESERLERDEN ÖRNEKLER

    Resim ll: Sultan Ali Cami ve Türbesi

    Resim 12: Sultan Ali Camü mihrap ve minberi.

  • Resim 13: Sultan Ali Cami ve Türbesi

    Resim 14: Mercan Medresesi.

  • BAGDAD'DA İLHANLI ve CELAYiRLi DÖNEMLERiNDE YAPILAN MiMARi ESERLERDEN ÖRNEKLER 387

    Resim 15: Mercan Medresesi, güneyden görünüşü.

    Resim 16: Mercan Medresesi, taçkapının onarım öncesi ve sonrası görünüşü.

  • Resim 17: Mercan Medresesi, türbe kubbesi ve cami minaresi.

    Resim 18: Mercan Medresesi, avludan görünüşü.

  • BAGDAD'DA ilHANLI ve CElAYiRLi DÖNEMlERiNDE YAPilAN MiMARi ESERLERDEN ÖRNEKlER

    Resim 19: Mercan Medresesi, Osmanlı dönemi avlu düzeni (Irak Müzesi Arşivi'nden).

    Resim 20: Bugünkü Mercan Medresesi (Camii).

  • Resim 21: Restorasyon öncesinde Mercan Han (ArchNet'ten).

    Resim 22: Restorasyon öncesinde Mercan Han'ın içten görünüşü (ArchNet'ten).

  • BAGDAD'DA iLHANU ve CELAYiRLi DÖNEMLERİNDE YAPILAN MiMARİ ESERLERDEN ÖRNEKLER

    Resim 23: Restorasyon öncesinde Mercan Han'ın içten görünüşü (ArchNet'ten).

    Resim 24: Restorasyon öncesinde Mercan Han'ın içten görünüşü (ArchNet'ten).

  • Resim 23: Restorasyon öncesinde Mercan Han'ın içten görünüşü (ArchNet'ten).

    Resim 24: Restorasyon öncesinde Mercan Han'ın içten görünüşü (ArchNet'ten).

  • BAGDAD'DA iLHANU ve CELAYiRLi DÖNEMLERİNDE YAPILAN MiMARİ ESERLERDEN ÖRNEKLER

    Resim 25: Mercan Han'ın taçkapı kitabesi (ArchNet'ten).

    Resim 26: Mercan Han süslemelerinden ayrıntı (ArchNet'ten).

  • Resim 27: Mercan Han, onarım sonrası içten görünüşü.

    Resim 28: Mercan Han, onarım sonrası içten görünüşü.

  • BAGDAD'DA iLHANLI ve CELAYiRLi DÖNEMLERiNDE YAPILAN MiMARi ESERLERDEN ÖRNEKLER 395

    Resim 29: Sivas Gök Medrese (rekonst.)