Kla’ak Semanal 24 Marsu 2009 1

Kla’ak Semanal 24 Marsu 20092 L E N O

Hakarak haruka lia menon, bele tatoli liuhusi nomeru telefone 7363738 (No.foun)ka ho SMS ba numeru ne’e ho dalan(dengan cara) hakerek hanesan ne’e: [Lia Menon]_Mensajen..............

Bele mos liu husi E-mail: klaak_investigativu@yahoo.com ka klaak.redasaun@gmal.com

Longuinhos Ba Komandante Jeral PNTL Karreira Ka Lealdade?avan PEDRO

Tuir Konstituisaun RepublikDemokratiku de Timor Leste(RDTL), Prezidente da Republikamak iha knar hodi nomeia emaida atu ka’er pasta hanesan Pro-

kurador Geral da Republika (PGR), i kargone’e rasik nia durasaun mais ou menus tinanHat (4), antes troka ou hili fila fali prokuradorfoun. Tuir lei artigu 133 ne’ebé konsagra ihakonsituisaun RDTL, PGR nia mandatu ida maktenke hato’o relatoriu kada tinan-tinan ba par-lamento nasional inklui toma responsabili-dade ba Prezidente da Republik. Perguntasmak ne’e, durante toma pozisaun hanesanPGR, Monteiro aplika duni ka lae artigu 133ne’e?

Kestaun konaba Monteiro ne’ebé makasimu kargo foun nudar komandante jeralPNTL hodi husik hela nia knar tuan hanesanPGR, Adjuntu Provedoria de Direitus Umanus(PDHJ), Silverio Pinto Baptista haktuir katak,tuir Ministerio Publiku, lolo’os nia (LonguinhosMonteiro-red) hela tan tinan Ida ho Balu, ne’equer dizer iha 2010 ou iha mediu 2010 maknia foin remata nia masa jabatan ou nia kargohanesan PGR.

Relasiona ho nomeasaun ne’e, Prezi-dente Parlamento Nasional, Fernando LaSama kestiona katak, desizaun estadu nianne’e bazeia ba frakeza ne’ebé mak durantene’e mosu iha instituisaun PNTL nia laran.“Ita hotu hakarak hatete, frakeza ne’ebéakontese iha pasadu labele akontese tan”

tenik La Sama wain-hira hasoru ma-lu ho kla’ak ihaCasa Euro-pea Sabadoliu-ba. LaSama ha-tutan tankatak, fra-keza ne’ebé mak Longuinhos Monteirohasoru, nia sei bele tuir kursu ruma iha raibar-barak para haklean liu tan iha areaPolisia nian iha PNTL nia laran.

Iha parte seluk tuir Baptista, lolo’ospozisaun hanesan komandante jeral PNTL,komandante FDTL tenke ema ne’ebé maknia jenjang kareira no ranking bazeia bania esperiensia, tanba tuir adjuntu provedorne’e, instituisaun rua ne’e la’os instituisaunpolitika, por que instituisaun ida ne’e insti-tuisaun estadu nian ne’ebé mak atu belegaranti seguransa iha rai laran. “Se’e itadehan instituisaun ida ne’e mak atu garantisituasaun iha rai laran, entaun ema ne’ebémak hala’o knar ne’e tenke husi etape idaki’ik mak nia sa’e ba, gitu lho” tenik Baptista.

Konaba asuntu kareira, Baptistafila fali mensiona katak, “Hau fó

ezemplo hanesan iha kotuk, itahatene uluk komandante PNTLmak Paul Martins. Tanba samak Martins, tanba momentune’e Martins ita kompara ihatempo okupasaun militar In-donezia, nia iha esperiensiaekstra hanesan komandanteresort Viqueque no koman-

dante lantas. Depoiskuandu tama

iha faze ukunrasik-an nia

liu husip r o s e -su ida,an tesUnited

Nation (UN) ho ita nia estadu fó deviza bania hanesan Inspeitur Jeral da PNTL.” Rela-siona ho esperiensia ne’e rasik Baptistahatete katak, nia la-hatene rezaun saidamak estadu/governu nomeia fali DR Lon-guinhos Monteiro sai nudar komandantejeral da PNTL. “Hau tauk mak ne’e, ke tahalo bele mosu diskontenti husi koman-dante balu ne’ebé mak iha esperiensiamós,” tenik Baptista.

Hatan ba jornal kla’ak iha nia hela fatinFarol semana liu ba, Jose Luis de Oliveiramensiona katak, ema ne’ebé maka fó kon-fiansa ba Longinhos Monteiro, nia kon-siensia moral ne’e iha ne’ebé, estadu TimorLeste atu lori ba ne’ebé? Tuir eis DireiturP-HAK ne’e katak, Monteiro involve iha kazu

TNI mate, hasae nia pangkat no osan. MaibeFALINTIL sira mate, nia pangkat la klaru e niniaosan menus liu. Ne’e hatudu katak ita nebesei moris la fo valor diak ba Heroi no nia Familiasira. E ita nebe sei moris hanoin deit ita nia-an, liliu mate restu sira nebe tur iha PN noGoverno. Tempu funu ita ha-teten ita nebesei moris maka konta maluk sira nia historia

ne’ebe los …..maibe iha ukun-an, ida nebehare Heroi sira ita sama ba rai. PROX GRAU. 1moris nia US.$.5.50,00, grau 1 mate nia U$.2,00, e Fileira Armada no Quadru Civil Ai-laranninia valor tenke a’as liu Quadru Vila nian.Tanba ne’e husu favor bo’ot halo lei tenketuir realidade ne’ebe mosu durante 24 anosde luta. Maka ne’e deit ba imi nia atensaun.

Husi HENATES EX-RP.FC noOJETIL iha Baucau.Mobile: 735 6XXX.

“Nia (LonguinhosMonteiro-red) lamerese assumikargu ne’e”- Jose Luis de Oliveira

barak “Ba Longinhos, desde uluk kedas haudehan, nia la merese atu asumi kargu idane’e, tanba sa?, la’os deit problema Akui-long maibe iha buat barak maka bele ha-tudu katak nia la merese sai komandanteJeral PNTL,” tenik Oliveira. Kazu ne’ebé makMonteiro submete, tuir Oliveira mak ha-nesan:• Ema estranjeiru ida tiru Security City Café(Suspeitu la hetan kondenasaun- red).• Rinso no sasán falsu ne’ebé produs husiimpresario China ida iha Kampung Alor(fasilita suspeitu hodi halai ba rai liur-red).• Operasaun ba Pekerja Seks Komersial (Laihatratamentu humana ba PSK-red).• Kazu Akuilong (la-iha supremasaun lei-red).

Bazeia ba frakeza hirak ne’e, Oliveirarealsa katak, Se’e objetivu nasaun ne’e la’ohanesan ne’e, entaun ema ne’ebé maka seikaer no hala’o kna’ar iha orgaun estadu tenkeema ne’ebé maka hatudu atitude, vontadepolítika no ezemplu ne’ebé diak. Mezmu nu-ne, hanesan sosiadade sivil, Oliveira afirmakatak, ne’e desizaun orgaun ne’ebé iha kom-petensia atu hili Komandante PNTL, i ita res-peita ba desizaun saida deit mak foti, “Maibehanesan sidadaun, hau hanoin ita mos ihadevér tuir konstituisaun ko’alia atu kontribuibuat ruma ba estadu ne’e nia diak”, tenikOliveira.

Hanesan ema akademiku, Abel dos SantosBoavida iha nia komentariu hatete katak,kuandu iha PR (trabalho da Caza-red) barakmak nia (Monteiro-red) seidauk selesaikan,ne’e signifika nia seidauk hatudu katak niabele servisu ho didiak ba nia servisu uluk.

Tuir Dosente Fakuldade Departa-mentu Dezenvolvimentu Komuni-taria UNTL ne’e, indikator saidamak ita uza hodi muda nia baiha ne’eba (komandante jeralPNTL-red), “se’e agora mak bootsira halo desizaun la hakruk nobazeia ba lei, ne’e ita sei hamo-su preseden buruk ba oin i povosei la-fiar tan instituisaun hirakne’e no la hakruk ba lei”, tenikBoavida. Hatan konaba kazubarak ne’ebé durante ne’e pen-din iha Ministeriu Publiku (PGR-red), eis alunu (S2) Salatiga, In-donezia ne’e isplika katak, ne’ela’os tanba problema limitasaunrekursus umanus, “Maibe ita niasistema rasik mak ita konfia se-perti dipolitisasi”, tenik nia.

Bazeandu ba kandidata ne’ebémak subtitui kargo nudar PGRfoun, Boavida fila fali respondeba dala ikus katak, Ana Pesoaditantang apakah nia brani atumemperbaiki imajen instituisaunnian no loke fila fali arkivu ne’ebédurante ne’e sei arkivu nafatin aliasdipetiemaskan.

Fernando La Sama, Prezidente PN Silverio Batista, Adjuntu PDHJ Abel dos Santos Boavida, Dosente UNTL

TNI Mate TNI Mate TNI Mate TNI Mate TNI Mate PangkatPangkatPangkatPangkatPangkat Sae, Osan Aumenta. Sae, Osan Aumenta. Sae, Osan Aumenta. Sae, Osan Aumenta. Sae, Osan Aumenta.Falintil Mate Falintil Mate Falintil Mate Falintil Mate Falintil Mate PangkatPangkatPangkatPangkatPangkat la Kalru, Osan la Kalru, Osan la Kalru, Osan la Kalru, Osan la Kalru, OsanMenus.Menus.Menus.Menus.Menus. Ba maun eis Tanente G. Salsinha, ita bo’ot

tenke aten barani hatoo lia los ba ami povunebe hein hela ita boot nia lia los ba krize2006 + atentadu 11 Fevereiru-2008.

Mobile: 735 2XXX

Salsinha Aten Brani Hatoo Lia Los

Kla’ak Semanal 24 Marsu 2009 3LENO

REDASAUN KLA’AK Responsavel Jornál Semanal kla’ak: Kolektiva1. Responsavel Jeral: almerio ALVAREZ2. Xefe Redasaun: zevonia VIEIRA3. Manu Ain : maria BIBEL, agostinha XIMENES, efrem dos ANJOS, almerio ALVAREZ, isolino VASGA, waidinik, nico zecoro SANTOS, noolok CARMO, danu FREITAS, gerson abel GEMCY, memia FERNANDES, juvito CRÚZ, bendita RIBEIRO, sebastião avan PEDRO

4. Hakerek Nain: nuno RODRIGUEZ, zevonia VIEIRA, celina HANJAN, gill GUTERRES, almerio ALVAREZ, efrem dos ANJOS, zeloy aquino VIEIRA, ze’sopol CAMINHA, vital da CRÚZ

klaak-semanal.blogspot.com

referensi: Mak Sait (Kolektiva Media Kla’ak), Knar Fatin (Alamat), Hakerek Nain (Penulis), Manu Ain(Wartawan), Tatoli Lia (Koresponden), Duru basa (Penerjemah), Duru Foto (Foto Grafer), Banati &Ilas Nain (Layout & Grafik Design), Makaer Fukun (Pengacara), Lian Maus (Iklan), Habelar(Pemasaran) Fafahek (Distribusi), Banku (Bank)

5. Duru foto: ze’sopol6. Tatoli Lia: guteriano NEVEZ (Hawai, USA)7. Banati & Illas Nain: Zeloy.8. Makaer Fukun: arlindo SANCHES9. Lian Maus : julião SOARES, nico ZECORO10.Karikatura : bayu, zecoro,11 Habelar : noolok CARMO, julião osorio AMARAL12.Fafahek : noolok CARMO

Knar Fatin: Farol Rua. De Monzambique 1/IA Palapaso, Dili Timor-LesteEmail: klaak.redasaun@gmail.comNúmeru kontaktu: +670 735 1360, +670 727 8247

Resposavel online: ateroPintor logo : Alit Ambara

H A L I R I

“Ema bele tahan moris laho oksijeniu iha minutehirak nia laran, la ho bédurante semana rua, laho hahan durante fulanrua—no la ho hanoin foundurante tinan ba tinan.”

- Kent Ruth

Numeru 42/24 Fevereiru 2009

Nomeasaun Dr. Longuinhos Monteiro ba xefia PNTL foin daudauk haloema barak maka preokupa. Husi polítiku sira iha Parlamento Nacionál,to’o lideransa sosiedade sivíl nian no mós povu baibain, expressapreokupasaun ida hanesan katak Dr. Longuinhos Monteiro la prienxekritéria importante barak atu kaer kargu ida ne’e. Até husi kotuk, dirijente

PNTL nian hanesan sub-inspetór barak maka la simu nomeasaun Dr. LonguinhosMonteiro nian ho razaun oioin. Ita la presiza hakfodak ho reasaun ida ne’e karik itakompriende no ita iha koñesimentu uitoan kona-ba Dr. Longuinhos Monteiro niapasadu – profisionál no mós pesoál.

Primeiru, Dr. Longuinhos Monteiro la’ós membru PNTL, nia ema sivíl. Lei horegulamentu ne’ebé regula rejime promosaun iha PNTL laran la fó fatin ba emasivíl atu asume kargu ida ne’e. Sé maka bele asume kargu ne’e tenke mai duni husiorganizasaun ne’e nia laran, nia tenkesér polísia duni. Se ita haree didi’ak, espíritulei ne’e razoavel. Iha sistema promosaun ne’ebé di’ak, hanesan lei ne’e nia objetivu,membru polísia hotu-hotu iha oportunidade atu loron ida asume kargu aas liu ihaPNTL. Maibé ho nomeasaun Dr. Longuinhos Monteiro nian, governu loke ona prese-dénsia ida atu taka dalan ba membru PNTL sira seluk ne’ebé iha aspirasaun atuloron ida sa’e husi diviza ba diviza. Membru PNTL ne’ebé maka iha poténsia no mósaspirasaun atu asume kargu ida ne’e sei la realiza sira nia hakarak tanba ikus maipolítiku na’in sira mak sei deside. Ne’e duni ita bele kompriende tansá mak sub-inspetór barak la konkorda ho interferénsia husi polítiku na’in sira hodi hili fali emasivíl ida atu lidera sira, hodi nune’e taka fali dalan ba sira atu avansa mós sira niakareira.

Tuir fali mai Dr. Longuinhos Monteiro la prienxe kritéria hanesan sidadaun ne’ebérespeita no hakru’uk ba lei. Bainhira kaer knaar hanesan Prokuradór Jerál, Dr. LonguinhosMonteiro envolve fali iha kazu eskandalozu (moe boot) ida: iha alegasaun sériukatak Dr. Longuinhos Monteiro halo ameasa ba ema no mós uza ninia pozisaun atuobriga ema fó osan ba nia. Kazu ne’e hetan atensaun husi ema barak no mós fó-saiiha mídia massa hanesan TVTL ho mídia sira seluk, nasionál no mós internasionál.

Iha loron ida iha tinan 2003, Dr. Longuinhos Monteiro hamutuk ho ninia malukna’in haat (inklui Sr. Estaquio Guterres, Sr. Benevides Correia Barros ho membruPNTL na’in rua) bá ameasa Sr. Francisco Lui, alias Akuileong, hodi fó osan ba sira na’inlima. Iha Sr. Francisco Lui nia alegasaun nia dehan katak nia entrega osan 279 jutaRupiah (ekivalente ho besik US$25,000). Sr. Francisco Lui mós kesar kazu ne’e bapolísia i polísia hatama keixa ne’e ba iha Ministério Público (MP). Maibé dokumentusira ne’ebé relasiona ho kazu ne’e lakon tiha de’it iha MP hanesan mistériu, haktuirDr. Longuinhos Monteiro, boot MP nian.

Ikus mai kazu ne’e sai mós iha jornál i Dr. Longuinhos Moteiro tenta taka Sr. FranciscoLui nia ibun hodi hatama nia ba tribunál dehan Sr. Francisco Lui halo defamasaun.Maibé Tribunál de Recurso rejeita tiha kazu ne’e dehan Dr. Longuinhos Moteirolaiha razaun atu kesar kazu ne’e nu’udár defamasaun tanba kazu ne’e bazeia ba faktu.Hetok Tribunál de Recurso mós rekoñese katak Dr. Longuinhos Monteiro involve duniiha kazu kriminál.

Iha tan kazu seluk ne’ebé sai sasin ba ninia inkapasidade atu asume kargu idane’e. Iha City Café iha malae ida tiru tiha empregada ida ho pistola, maibé ikus maimalae ne’e eskapa tiha prosekusaun. Empregada ne’ebé hetan tiru la hetan justisa.Hafoin iha fali kazu ida kona-ba emprezariu husi rai Xina ne’ebé hatama sasánfalsu (hanesan omo Rinso). Emprezáriu ne’e hetan akuzasaun ba ninia hahalokmaibé dala ida tan akuzadu ne’e konsege halai tiha husi lei. Iha mós kazu kona-bafeto sira ne’ebé servisu iha prostituisaun. Dr. Longuinhos Monteiro hanesanprokuradór la fó protesaun sufisiente ba vítima sira ne’e i kontra fali konvensauninternasionál kona-ba direitus umanus ne’ebé Timor-Leste adere bá. Ikus liu, durantetempu ne’ebé Dr. Longuinhos Monteiro prezide hanesan PGR, iha kazu rihun resinmak pendente hela iha MP no laiha rezolusaun. Kazu sira ne’e inklui kazu krize2006 no mós atentadu hasoru Presidente José Ramos-Horta.

Em suma, Dr. Longuinhos Monteiro laiha integridade morál atu defende lei nolia-loos i nia laiha kapasidade atu maneja instituisaun ne’ebé nia kaer. Agora niamak atu kaer fali PNTL, instituisaun ne’ebé iha autoridade atu haforsa lei no mósprevene violasaun ba lei antes violasaun ne’e mosu. Iha 2003 hanesan prokuradórDr. Longuinhos Monteiro bá ameasa ema hodi hetan osan. Hanesan KomandanteJerál PNTL nian, saida loos mak Dr. Longuinhos Monteiro sei bele halo tan?

Se Dr. Longuinhos Monteiro ho makalah ida ho kualidade ki’ik hanesan ne’e belesai Komandante Jerál PNTL nian, sorpreza saida tan mak governu AMP sei hato’otan mai ita? Dra. Lucia Lobato mak sei prezide iha Komisaun Anti Korrupsaun (KAK)karik? Ita bulak hotu ona!

Dr. Longuinhos Monteironia fatin la’ós PNTL

Kla’ak Semanal 24 Marsu 20094 Dadalia

Jose Luis de Oliveira:

“Lider Estadu Hatene LonguinhosMonteiro Halo Krimi, Maibe Sei FotiNia Sai Komandante Jeral PNTL”

Nomeasaun Longuinhos Monteiro (LM-red) ba Komandante Jeral Polisia Nasional TimorLorosa’e, hamosu perguntas barak hahu husi Parlamentu Nasional to’o iha nivel povu bai-bain. LM nia susesu ne’e iha ne’ebe? Tanba nia hetan susesu iha Procurador Geral da Repu-

blica (PGR)? Tanba nia membru Interpol ne’ebe mak konsege husik ema estranjeirusne’ebe tiru sidadaun Timor-oan ida iha City Cafe nian iha tinan hirak liu ba? Tanba

nia LM, halo operasaun maka’as ba ema estranjeirus sira ne’ebe mak involve ihaServisu Komersial Seksu (Pekerja Seks Komersial-red), maibe ikus mai husik-

livre sidadaun estranjeirus sira ne’ebe mak servisu nu’udar Pekerja Seks Ko-mersial?

Longuinhos Monteiro ninia maturidade moral ne’e iha ne’ebe atu sainu’udar Komandate Jeral PNTL? Tanba nia kazu hasoru Francisco Lui (aliasAquileong) ne’ebe mak tribunal foti tiha ona disizaun ba LM atu fo fali Aqui-leong nia osan rupiah indonezia hamutuk juta 279,000,800 inklui osan multa.Karik tanba perguntas hirak ne’e, LM merese atu simu pasta KomandanteJeral PNTL? Atu hatene diak liu tan, jornalista kla’ak Zevonia Vieira noAlmerio Alvarez halao dada lia ho Jose Luis de Oliveira, eiz DireitórAssosiasaun HAK kona-ba nomeasaun LM ba Komandante Jeral PNTL ihaedifisiu Assosiasaun HAK 17/03 liu ba.

Primeiru Ministru Xanana Gusmãofoti ona desizaun atu tau LonguinhosMonteiro ba Komandante Jeral PNTL,Maibe Longuinhos Monteiro rasik in-vole iha kazu balun ne’ebe mak to’oagora sei sai imajen aat ba públiku.Oinsa ita boot nia hanoin konaba desi-zaun Primeiru Ministru ne’e?

Ida ne’e desizaun orgaun estadu nebeiha kompetensia atu hili Komandante PNTL.Nudar sidadaun ne’ebe diak, ita tenki res-ponsabilidade katak, tuir konstituisaun itaiha mos devér atu koalia buat ruma nudarkontribuisaun atu hametin prinsipiu estadode direito democratico, no objetivu estadotuir Konstituisaun artigu 6. Iha Konstituisaunartigu 6 regula katak objetivu estadu makatu garante direitus humanus, liberdadepopulasaun, lei no orden iha nasaun. Kondi-saun ida atu garanti objetivu estadu ne’ebele realiza mak oinsa ema nebe asumekargu orgaun estadu pelumenus tenki ihamoral no atetudi nebe ezemplar no la ko-mete iha aktu krimi ruma. Imajina tok, seema ne’ebe atetudi la diak ka komete krimiruma, oinsa nia iha forsa moral atu orientaservisu orgaun estadu ba objetivu ne’ebedetermina iha konstituisaun.

Kona-ba Longuinhos Monteiro rasiktuir observasaun ita boot nian rasikhalo nusa?

Ba Longuinhos Monteiro, dezde uluk ke-das hau dehan katak nia la merese atu as-sume kargu ida ne’e.

Tanba sa?Laos ba deit problema Francisco Lui

(alias Aquileong), maibe iha buat barak ma-ka bele hatudu katak nia la merese sai Ko-mandante Jeral PNTL, ne’ebe iha respon-sabilidade legal atu implementa lei no ordenpubliku. Iha kazu hirak ne’ebe akontese ihatempu hirak liu-ba, ne’ebe hau hakarakmensiona iha ne’e nudar faktus atu publikukonsidera katak Sr. Longuinhos Monteiropreense duni kriteriu atu asumi kargu ne’eka lae. Iha tinan hirak liu-ba akontese kazuida nebe polisia ba kaer suspeitu ida, emamalae ne’ebe tiru kanek waiter (servidora)feto ida iha City Cafe. Nune mos ba kazuemprezariu Xina ida nebe hatama no fa’anrinso falsu iha Marconi, no polisia kapturatiha suspeitu ne’e, nomos kazu Loja LandMark ne’ebe fa’an produtu ne’ebe liu prazuona no envenena (meracuni) konsumidor

balu, no polisia mos kaptura tiha manajerne’e. Agora perguntas mai hau, saida makakon-tese ho suspeitu sira nebe polisiakaptura? Suspeitu sira ne’e agora iha nebe?No saida mak akontese ba sira nia kazu?Hau rona katak suspeitu sira ne’e livre hotu,no ba suspeitu kazu rua uluk ne’e, sira agoralivre ba liu kedas rai estranjeiru. Se makinvolve atu liberta suspeitu sira ne’e? Nosaida mak akontese, nune’e suspeitu sirane’e bele livre? Liliu tan, Sr. Longuinhosnebe momentu nebasai ona membru Inter-pol, saida mak nia halohodi garanti katak sus-peitu sira labele halaiba rai-liur no prosesaduni hodi responsabilizasira-nian hahalok krimi?Ka, pur-kontrariu, saidamak nia halo hodi sus-peitu sira livre iha railiur?

Hau la akuza kataknia involve direitamenteba kazu sira ne’e, tan-ba hau laos autoridadekompententi. Maibenudar ema nebe ihakompetensia ba areakriminal (prokurador nointerpol), maka pelu-menus nia tenki res-ponsabiliza iha aspeituadministrativa. Faktuskatak, suspeitu sira“semo” tiha ba rai-liur,hatudu katak nia falhaatu garanti kriminozusira responsabiliza siranian hahalok.

Nune mos, iha tem-pu liu-ba, ita hotu akom-paña iha televizaun katak Sr. Longuinhoslidera operasaun ida hodi kaer feto siraestrangeiru nebe mai halao servisu nudarpekerja seks komersial. Nudar ema servisuba direitu umanus, hau hakarak hatene tra-tamentu saida mak Sr. Longuinhos no niniaelementu sira halo ba feto sira ne’e? Trata-mentu sira ne’e tuir duni lei ka akonteseabuzu sexual? Nudar Prokurador Geral ne’ebeiha responsabilidade atu defende dignidadeumana, saida mak nia halo ba feto sira ne’e?

Nune mos sei ezisti kazu seluk tan, inkluimodelu hanesan kazu Aquileong. Problema

tanba, vitima ka lezadu sira tauk atu prosesakazu ne’e, tanba ita-nia sistema judisiariula garanti justisa ba lia-loos ba ema ne’ebepoder laiha. Entre sira ne’e (vitima ka le-zadu) barak mak emprezariu husi rai-liur.

Kuandu nune’e Longuinhos Mon-teiro sei laiha kapasidade atu lideraPNTL?

Agora imajina deit, duranti ne’e nia mosnudar membru Interpol, maibe kriminozu

sira nebe ita nian membru PNTL kaptura,maibe bele “semo” livre deit ba rai-liur, seiniha asaun konkretu ruma husi Interpol. Maihau, ne’e deit bele sai indikador ida katakSr. Longuinhos la merese asume kargu nu-dar komandante PNTL. Orsida ema hotu ne-be halo krimi, sei la hetan kapturasaun hotu,tanba lei la implementa ho lolos. No ihafuturu, bele deit katak ema sira nebe saialvu (target) ba kapturasaun mak “emasira nebe halo politiku kontra rejime”. JadiPNTL bele iha potensia atu sai fali “polisiapolitiku” (asegura interese politiku) duke

asegura liberdadi no siguransa publiku.Ya….ne’e hau nian tauk ka preukupasaun,se karik Sr. Longuinhos sai duni koman-dante PNTL tanba ho latarbelakang sira ohinhau mensiona ne’e. Hein katak sei la akon-tese hanesan ne’e. Se akontese maka ita-nian demokrasia lao fali ba kotuk.

Ideias fundamentais saida mak haloita-boot la aseita kuandu LonguinhosMonteiro sai Komandante Jeral PNTL?

Hau hanoin, hau nian razaun mensionaona iha oin. Buat seluk ne’ebe sai preuku-pasaun hau nian mak oinsa medidas husilider politiku sira atu justifika Sr. Longuinhossai komandante PNTL. Hanesan ezisti ihanasaun barak katak instituisaun polisia ne’elaos instituisaun politiku, nune ezisti sis-tema kareira ba ninian membru sira. Subs-tituisaun lideransa ba instituisaun ne’e tenkibazeia ba prestasi profesionalismu no laosba konsiderasaun politiku. Loos duni katakfator konfiansa mos determina bainhira atuhili ema ruma atu sai komandante polisia.Maibe konfiansa ne’e tenki bazeia ba faktusprofesionalismu ka pelumenus “foer laiha”,laos bazeia ba atetudi loyalitas pesoal. Hodinune, bele fo impaktu instituisaun ne’e belefunsiona ho profesional la halis ba grupupolitiku ruma. Maibe hanesan agora, liderpolitiku sira halo revizaun ka muda lei hodijustifika sira nian intensaun, ne’e aleimdefo presedente la diak ba membru PNTL, katakmembru PNTL sira sei laiha esperansa katakho profesionalismu bele garanti sira-niankareira, nomos bele fo “lisaun a’at” ba fu-turu lideransa governu hodi bele hili emaliur atu ba lidera instituisaun PNTL. Se makbele garanti katak, hahalok hanesan sei lamosu iha futuru? Bele deit, aban-bainrua,Primeiru Ministru balu hili lider gang ban-didu ida hodi sai komandante polisia, atuasegura estabilidadi ninian governasaun.

Atetudi politiku nebe muda lei hodi jus-tifika intensaun politiku, ne’e ita hotu hareeno senti iha tempu rejime Soeharto. Niamuda lei hodi benefisia ninian familia, halolei hodi servi estabilidadi ninian governa-saun, maibe depois enfrakeza demokrasia.

Saida mak sidadaun tenki halokonaba nomeasaun Longuinhos Mon-teiro ne’ebe mak governu foti la tuirlei?

>Kontinua ba iha pajina 7

Kla’ak Semanal 24 Marsu 2009 5LENO

Iha inisiu Marsu liu ba, bankadaFRETILIN nu’udar partidu opozisauniha Uma Fukun Parlamentu Nasionalhusu ba Prezidente Parlamentu Na-sional atu halo suspensaun ba Lon-

guinhos Monteiro nu’udar Komandante JeralPNTL no Prokuradod Jeral Republika. “Liu husideklarasaun politika Bankada ParlamentarFRETILIN nian, ami hakarak bolu atensaunita tomak iha Uma Fukun Parlamento Nasio-nal kona-ba nomeasaun Longuinhos Mon-teiro nudar Komandante Jeral Polisia Nasio-nal Timor-Leste nian,” hateten Arsenio Banoiha ninia deklarasaun politika.

Arsenio Bano hatutan liu tan katak pre-ukupasaun ne’ebe partidu FRETILIN hareekatak modelu edukasaun sivika ne’ebe makhalao da-dauk ba povo Timor-Leste, hane-san edukasaun sivika, hadau malu ka fahekadeira ba malu entre amigos. “At liu tanEstado de direito mak ulun boot balun

AMP nian hanorin dadauk ba povo Timor-Leste, hanorin ho liafuan balun hateten bapovo dehan’ hau se hakat lei ba dala ikus honomea Longuinhos Monteiro hanesan Ko-mandante Jeral Polisia Nasional Timor-Leste nian,” dehan nia.

Bano subliña katak Xanana Gusmão liuona tinan ida kaer knar nudar Primeiro-Mi-nistro de faktu ba rai ida ne’e no liu tinanida nudar Ministro da Defesa i Seguransa,maibe to’o ikus la konsege fihir kuadrus Po-lisia Na-sional ida atu kaer knar nudarKomandante Jeral PNTL nian.

“Ikus mai, ita hotu rona katak Primeiro-Ministro de Faktu ne’e hato’o nia hakarak atunomea Prokurador Jeral da Republika Lon-guinhos Monteiro nudar Komandante JeralPNTL nian,” esplika Bano iha deklarasaunpolitika.

Bankada FRETILIN preukupa ho nomea-saun Longuinhos Monteiro, ne’ebe laos maiho esperiensia funsaun karreira Polisia Na-sional Timor-Leste nian ne’e bele taka dalanba kuadros PNTL, ne’ebe haka’as-an aumentasira nia kuiñesimentu hodi loron ruma saiKomandante Jeral PNTL. “Nomeasaun ida ne’ehatudu momos katak fiar Guverno AMP nianladun iha ba kuadrus PNTL. Tenta atu politizainstituisaun PNTL ho nomea ema sivil ho pro-sessu nomeasaun politika atu sai nudarKomandante Jeral ba 3000 polisia nasionaliha Timor-Leste tomak,” hatuan nian.

Tuir observasaun Bankada FRETILIN ra-sik durante ne’e katak Longuinhos Monteirorasik wainhira sei kaer pasta nu’udar Pro-kurador Jeral da Republika la konsege ma-neja Prokuradores 13 iha Ministério Publikadesde tinan hirak liu ba hodi defende estadode direito povo Timor-Leste.

“Oinsa ita bele fiar katak nia (LonguinhosMonteiro-red) se iha kapasidade atu maneja3000 polisia nasional Timor-Leste nian nu-dar Komandante Jeral PNTL,” kestiona VicePrezidente partidu FRETILIN ne’e.

Longuinhos Monteiro ema Timor ne’ebemak kaer knar nudar Prokurador Jeral daRepublika desde Primeiro Guvernu Konsti-tusional, maibe iha nia serbisu nu’udar Pro-kurador Jeral da Republika, kazu barak makto’o ohin loron pendentes. “Dalabarak itaakompaña nia serbisu hanesan halo deitkampaña politika liu husi deklarasaun ne’ebemak hasai iha media Timor-Leste nian. Ser-bisu investigasaun barak sai pendentes noarquivado. Dala barak ita rona deit LonguinhosMonteiro promove an ho halo deklarasaunpolitika iha media Timor Leste nian duke halaonia knar nu’udar Prokurador Jeral da Re-publika hodi defende Estado de Direito povoTimor- Leste nian,” katak Arsenio Bano.

Faktus konkritu ne’ebe mak Bankada FRE-TILIN hato’o mak kazu matebian eiz MajorAlfredo Reinado. “Molok eiz Major AlfredoReinado sai matebian, Longuinhos Monteirola halo investigasaun ba kazu matebian nian.Maibe Longuinhos Monteiro sai fali servente

politik nain Timor-Leste nian; inklui Presi-dente Republika José Ramos Horta no aktualPrimeiro Ministro de Faktu Xanana Gusmãohodi negosia justisa ho eiz Major Al-fredo Reinado,” katak Arsenio Bano.

“Ami hakarak husu lolos, se no-measaun ida ne’e hanesan politika selutusan ba Longuinhos Monteiro husi po-litik nain AMP nian ho Presidente Repu-blika tanba Longuinhos Monteiro kon-sege serbi sira, halao negosia justisaho Eis Major Alfredo Reinado? Ka ha-sai nia husi Prokurador Jeral atu fasilitakazu Eiz Major Alfreido Reinado niansai arquivado,” mensiona Arsenio Bano.

Ho kazu hirak ne’ebe mak LonguinhosMonteiro involve, Bankada FRETILINhusu ba reprezentante povu iha UmaFukun Parlamento Nasional tenki pre-ukupa nomeasaun Longuinhos Mon-teiro nudar Komandante Jeral PNTL.“Kazu alegasaun defamasaun hosoruLonguinhos Monteiro husi FranciscoAquileong iha Tribunal. Fulan Janeiroliu ba Longuinhos Monteiro la konsegeprosesa kazu defamasaun dala ulukiha tribunal Distrito Díli ba alegasaundefamasaun ne’ebe mak FranciscoAquileong halo hasoru nia iha tinanhirak liu ba. Maske Longuinhos Mon-teiro karik se halo rakursu ba kazu ne’e,maibe se kazu defamasaun husi Fran-cisco Aquileong hasoru LonguinhosMonteiro ne’ebe nia rezultadu Tribunalhateten katak Francisco Aquileong lahalo defamasaun hasoru nia, to’o ohinloron substansia defamasaun ne’e loskalae ita la hatene. Tan tribunal rasikseidauk halo investigasaun ba subs-tansia defamasaun ne’e,” deklara Ar-senio Bano.

Arsenio Bano halo interprestasaunkatak iha indikasaun forte hatudu karikLonguinhos Monteiro halo abuzu depoder ho halakon kliente justisa niaosan bele los duni no karik los duni.

Bankada FRETILIN hakarak hatetenkatak prosesu justisa dala uluk ne’ebeLonguinhos Monteiro lakon iha tribunaldistrito Díli hasoru Fransisco Aquileonghatudu katak prosessu ne’e rasik seida-uk hotu to’o nia rohan. “Se Tribunal Dis-trito Díli hateten Francisco Aquileongla halo defamasaun ba Prokurador Jeral

Republika entaun saída mak nia alega katakLonguinhos Monteiro fahe nia osan sira kariklos duni,” tenik Arsenio Bano.

Kazu Aquileong, Mehi At ba LonguinhosHo probema hirak ne’e mak Ban-

kada FRETILIN husu ba reprezentantepovu iha Uma Fukun Parlamentu Na-sioanl atu halo suspensaun ba nomea-saun Longuinhos Monteiro hanesanKomandante Jeral PNTL nian to’o pro-sesu civil no kriminal ba kazu defama-saun husi Francisco Aquileong hasoruLonguinhos Monteiro no hakotu lolosiha Tribunal. “Bankada FRETILIN moshusu ba Longuinhos Monteiro atu sus-pende-an husi nia kargu nu’udar Pro-kurador Jeral Republika hodi hase’esnia an halointerferensia politika ba kazune’ebe mak nia an rasik lori ba tribunalhasoru sidadaun ida hanesan Francis-co Aquileong,” hakotu Arsenio Bano ihaninia deklarasaun politika.

Depois fila husi vizita espesial ihaJapaun, Xanana Gusmão iha Aeropor-to Prezidente Nicolau Lobato, ComoroDili deklara ba jornalista sira katakkuandu iha fulan tolu nia laran makLonguinhos Monteiro halo krimi, Xa-nana sei hasai Longuinhos Monteirohusi kargu Komandante Jeral PNTL.Perguntas mak ne’e, saida mak Lon-guinhos Monteiro halo ba Aquileongne’e krimi ka lae? Se la’os krimi, tanbasá mak Aquileong manán iha tribunalno tansa Xanana sei kaer metin na-fatin Longuinhos?

Lei, tuir Filozofu Aristoteles kataknu’udar hún husi poder. Estadu idane’ebe kuandu tau the rule of law ihaleten ás-ba, no mos nu’udar funsaun

kontrolu ne’ebe forte iha moris lor-loron nian,povu hotu-hotu sei hetan ninia benefisiu novantazen husi Ukun Nain sira. Maibe oinsaho Longuinhos Monteiro nia kazu?

almerio ALVAREZ, zevonia VIEIRA

Foto: ze’sopol caminhaFoto: zevonia vieira

“Ami hakarak husu lolos, se nomeasaunida ne’e hanesan politika selu tusan baLonguinhos Monteiro husi politik nainAMP nian ho Presidente Republika tanbaLonguinhos Monteiro konsege serbi sira,halao negosia justisa ho Eis Major AlfredoReinado? Ka hasai nia husi ProkuradorJeral atu fasilita kazu Eiz Major AlfreidoReinado nian sai arquivado.”

Xanana Gusmão, bainhira fila husi vizitaespesial iha Japaun, iha Aeroporto Pre-zidente Nicolau Lobato, Comoro, Dili,Xanana deklara ba jornalista katak Ku-andu iha fulan tolu nia laran mak Lon-guinhos Monteiro halo krimi, Xanana seihasai Longuinhos Monteiro husi karguKomandante Jeral PNTL.

Kla’ak Semanal 24 Marsu 20096

Kuandu ita husi Dili ba DistrituManatuto ho transporte terres-tres, maizoumenus ho kilometru66 deit ita to’o ona iha sidade Manatuto. Haree husi besik, si-

dade ne’e lori maningga ketak ba ema sirane’ebe mak halao viajen ba iha Distritu ida ne’e.Manatuto kuñesidu ho balisaun, sukaer-musan,no sidade ne’ebe besik liu tasi. Husi besik, itaharee povu sira ne’ebe mak loron kalan bukamoris husi riku-soin tasi nian, sira sae bero bamai iha tasi-klaran hodi buka ikan-tasi.Ita lao iha rai-maran, besik iha estrada ninin,povu sira sempre fa’an balisaun ka ikan mataktasi nian ne’ebe mak peskadores sira hetankail iha tasi laran. Manatuto, nakonu ho sen-tidu. Kuandu to’o ona loron Santo Antonio dePadua nian, sarani ne’ebe mak ran Manatutonian, sempre halao viajen sagradu to’o ihasidade Manatuto atu komemora loron espesialne’e ho divertimentu sagradu oi-oin. Saidamak komuni-dade Manatuto imajina iha loronohin ho laran haksolok, iha futuru povu Ma-natuto rasik sei mout iha tristeza nia laran.

Iha loron ruma, Manatuto nia furak no niniaburas, sei rai deit iha mehi laran. Ikan matakno balisaun ne’ebe mak komunidade sira pro-duz, sei hela deit naran. Tanba oli pezadu nak-daet tiha ba iha rai maran no tun ba tasi laran.Ikus mai, ikan-matak no balisaun, labele hanona tanba oli pezadu nakdaet no estraga tihahahan tasi no rai-maran nian.

Durante loron tolu, jornalista kla’ak ne’elao haleu sidade Manatuto, atu husu deitkomunidade balun nia hanoin konaba sen-trueletrisidade ne’ebe mak rejimi Aliansa Maio-ritaria Parlamentar (AMP) atu harii iha Mana-tuto. Maibe depois jornalista kla’ak rasik husupovu balun nia hanoin konaba sentru eletrisi-dade ne’ebe mak uza oli pezadu, povu rasikla hatene saida mak oli pezadu ka oli foer ne’e.

Kuaze komunidade barak mak la hateneprograma governu konaba sentru eletrisidade

ne’ebe mak sei uza oli pezadu ne’e. “To’o agoraami komunidade ne’ebe mak hela iha sidadeManatuto ne’e seidauk hatene instalasaunsentru eletrisidade ne’ebe mak uza oli foerne’e. Impaktu husi eletrisidade ne’ebe makuza oli foer ne’e, ami rasik la hatene. Tanbaami rasik nunka hetan informasaun konabainstalasaun sentru eletrisidade ne’e,” katakIsabel Jesus Boavida (52) ne’ebe mak jor-nalista kla’ak ne’e dada lia ho nia iha ninia umaiha Manatuto semana liu ba.

Joven foinsae ida ne’ebe mak tuir lolo’osbele hatene informasaun barak tanba loronkalan sempre tuir enkontru entre joven sira,maibe joven barak iha Manatuto to’o agora lahatene saida mak oli pezadu ne’e. “Ami rasiknunka hatene sentru eletrisidade ne’ebe makuza oli foer ne’e, tanba governu ka membruParlamentu Nasional nunka fó seminariu ka halososializasaun ba joven sira konaba objetivugovernu harii sentru eletrisidade iha Manatutone’ebe uza oli pezadu ne’e,” hatutan GabrielSoares (24) ne’ebe mak jornalista husi jornalkla’ak ne’e dada lia ho nia iha ninia uma ihaManatuto vila.

Tuir observasaun Pontu Vokál Feto Ruralba Distritu Manatuto, Joaquina da Cunha (47)katak husi ninia parte, nia rasik la konkordagovernu tau sentru eletrisidade uza oli foertau iha Manatuto. “Tanba ninia impaktu ne-gativu ne’e boot. Oli foer ne’e estraga saudeema hotu nian. Hau aprende husi professoresPortuguêsa katak oli foer ninia suar ne’e beleestraga ema boot no labarik kuandu dada iis.Tan ne’e mak ami sei hato’o informasaun ko-naba instalasaun sentru eletrisidade ne’ebeuza oli foer ne’e ba komunidade sira iha Ma-natuto ne’e,” afirma da Cunha ba jornalista kla’ak,wainhira dada lia iha ninia uma, iha Laclo,

Manatuto Kuarta feira semana kotuk liu ba.Da Cunha hatutan liu tan katak ekoloji-

kamente, oli foer ne’e bele estraga hotu ikanno riku-soin sira iha tasi laran. La’os deit, idane’e, maibe mos bele estraga rai-bokur hirakne’ebe mak durante ne’e komunidade agri-kultór sira uza atu kuda ai-han hanesan, háre,batar, aifarina, feuk, no seluk-seluk tan.

Haree ba programa governu AMP atu tausentru eletrisidade oli pezadu iha Manatuto,da Cunha senti hakfodak no laran tristi tanbagovernu ne’ebe lidera husi Xanana rasik la halouluk sosializasaun programa ne’e ba komu-nidade sira iha Manatuto. “Kuandu governu makhalo uluk sosializasaun mak foin lori ba Parla-mentu Nasional atu halo debates, hau hanoinpovu Manatuto tomak sei la simu sentru eletrisi-dade oli pezadu atu tau iha Manatuto,” hatutanda Cunha.

Radio Komunidade Ili-Wai, FM 96.1 Mhzne’ebe mak durante tinan barak nia laran ona,habelar no hato’o informasaun ba povu Mana-tuto tomak mos, nunka hatene konaba sentrueletrisidade oli pezadu ne’ebe mak sei tau ihaManatuto ne’e. Tuir Manajer Radio Comuni-dade Ili-Wai, Laurente Soares Freitas komuni-dade sira rona duni katak governu sei tausentru eletrisidade ida iha Manatuto no seilakan durante oras 24 nia laran. “Maibe im-paktu husi eletrisidade ne’ebe mak uza oli peza-du ne’e, povu Manatuto rasik la hatene. Povusira atu mate ne’e, sira la hanoin. Importantemak eletrisidade lakan. Komunidade sira ne’ebeloke kios, bele hetan naroman. Maibe sira lahatene katak impaktu oli pezadu ne’e beleestraga sira no sira nia oan nia futuru,” esplikaFreitas ba jornalista kla’ak iha edifisiu RadioComunidade Ili-Wai, Manatuto Kuarta semanaliu ba.

“Prémiu” Oli Pezadu Xanana Oho Povu Manatutoalmerio ALVAREZ Oli Pezadu, ka heavy oil neneik-neneik sei oho povu barak iha Distritu Manatuto.

Ho instalasaun sentru eletrisidade oli pezadu, ikan iha tasi laran, sei la aproveita.Hahan iha rai maran, sei hetan kontaminasaun maka’as husi oli foer ne’e. Ikusmai povu Manatuto sei tuur ho matan wen, tanba impaktu negativu oli pezadu.Tansa Xanana ulun-toos hakarak estabelese instalasaun oli foer iha Distritu Manatuto?

ONG, Governu, no órgaun sobe-rania seluk temi no ko’aliabarak no beibeik kona-ba Alte-rasaun klimátiku1 no Timor-Lestenia ukun hodi hapara ida ne’e

maibé to’o daudaun ema seidauk esplika loloossá ida mak Timor-Leste nudar nasaun tenkehalo hodi proteje ita nia rai husi impaktu alte-rasaun klimátiku. Loron-loron ita rona no sanikona-ba Akordu sira ne’ebé Governu asina mai-bé bainhira mak Akordu ne’ebé Governu asinabele sai ukun ba Timor-Leste hodi la’o tuir?

Akordu Internasionál Ambientál mak doku-mentu ne’ebé Governu husi nasaun oioin halohodi kesi metin2 nasaun sira ne’e ne’ebé simudokumentu ne’e nudar matadalan, no fó ga-rantia katak nasaun ne’ebé asina uza duni do-kumentu nudar matadalan hodi hahú prote-saun ka tau matan no jere didi’ak ema nia ati-vidade sira ne’ebé bele hamosu impaktu barikusoin no rekursu natural3.

Timor-Leste nudar nasaun asina no ratifikaAkordu Ambientál Internasionál (AAI) balun

Kuandu Xanana iha duni intensaun atumonta instalasaun eletrisidade oli foer iha Ma-natuto, Freitas realsa liu tan katak agrikultórManatuto-oan sira sei la halo buat ida. “Haumoris husi agrikultor, hau komesa koalia onaho agrikultor sira katak iha tinan lima ka tinanneen mai tan, ami nia duut matak sira ne’esei lakon hotu. Ami nia animal sei mate mohuhot. I ami mos sei mate hotu ho oli pezadu,”afirma Freitas ho laran tristi.

Tuir peskiza ne’ebe mak instituisaun LaoHamutuk halo konaba instalasaun eletrisidadeuza oli pezadu ne’ebe fó sai liu husi site http://www.laohamut uk.org/Oil/ Power/08 PowerPla nt.htm esplika katak governu Timor-Lestesei selu besik tokon $ 400 ba empreza husiXina atu konstrui planta eletrisidade tolu atuuza oli pezadu (residu) no rede nasional voltajealto. “Planta enerjia bazeia ba mákina nojeradór tuan ne’ebe uza tiha ona iha Xina badekade rua ona. Fábrika ne’e hamosu polusaunmaka’as, difisil atu maneija teknolojia ne’ebenasaun barak mak husik hela ona ka la uza ona,”ha-teten informasaun ne’ebe mak hato’o husiLao Hamutuk ne’e.

Lao Hamutuk kontinua esplika katakimpaktu husi instalasaun eletrisidade oli pe-zadu ne’e sei hamosu udan acidu, polusaun bee,foer venenu solidu, pulusaun anin, no emisaungas estufa. Lao Hamutuk afirma liu tan katakkonaba instalasaun sentru eletrisidade uza olipezadu ne’e, susar atu hetan informasaun norumor hamosu kona-ba irregularidade iha kon-tratu, orsamentu no prosesu sira seluk. “Kons-trusaun hahu iha fulan Fevereiru 2009 iha fa-tin primeiru iha Hera, ho objetivu atu fo ele-trisidade ba distritu tomak molok tinan 2009nia rohan,” hatutan Lao Hamutuk iha ninia sitene’e. Perguntas boot ne’ebe mak to’o agorarejime Xanana seidauk hatan mak, ho oli pezadune’e, Xanana atu lori povu Timor-Leste bane’ebe? Povu atu lao tuir dalan naroman nianou tama ba rai-kuak na-kukun laran? Ita heindeit prémiu oli pezado Xanana ba povuManatuto.

Isabel de Jesus Boavida (52)Impaktu husi eletrisidade ne’ebemak uza oli foer ne’e, ami rasik lahatene.

Joaquina da Cunha (51)ekolojikamente, oli foer ne’e beleestraga hotu ikan no riku-soin siraiha tasi laran.

Gabriel Soares (24)Ami rasik nunka hatene sentru ele-trisidade ne’ebe mak uza oli foerne’e.

Laurente Soares Freitas, ManagerRadio Iliwai Manatuto. Povu sira atumate ne’e, sira la hanoin. Importantemak eletrisidade lakan.

Inan Feto ida faan hela balisaun ihaObrata Manatuto. Iha futuru bali-saun fresku ida ne’e sei lakon tanbakontaminasaun oli pezadu tamato’o tasi laran.

Timor-Leste no Akordu Ambientál Internasionál (AAI)(Alterasaun klimátiku, Dezertifikasaun, Diver-sidade biolójiku). Akordu Ambientál Interna-sionál (AAI) ne’ebé Timor-Leste asina dahulukmak Konvensaun kona-ba Alterasaun Klimá-tiku, no Governu Timor-Leste halo makerek ihadokumentu ne’e sai ukun iha Timor-Leste tuirRezolusaun Parlamentu Nasionál no 7/2006,ne’ebé aprova iha Parlamentu Nasionál iha loron26 de Abríl 2006.

Bainhira ita sani Rezolusaun PN 7/2006,Konvensaun kona-ba Alterasaun Klimátiku itaharee kedas katak: nasaun hotu-hotu tenkeuza rekursu nesesáriu hodi hetan “dezenvolvi-mentu sosiál no ekonómiku ne’ebé susten-tável”. Tan nasaun ne’ebé asina konvensaunne’e hotu-hotu buka dalan ba dezenvolvimentusosiál no ekonómiku ne’ebé sustentável na-saun nia konsumu enerjia [elektrisidade] pre-siza sa’e. Biar ne’e, nasaun sira tenke hili siste-ma halo enerjia ho hanoin efisiensia no hanoinhodi kontrola didi’ak emisaun husi gas ne’ebéhalalais efeitu estufa4, no moos Governu husinasaun ne’ebé asina konvensaun ne’e tenkeuza teknolojia foun ne’ebé halo katak investi-mentu setór enerjia hamosu benefísiu sosiálno ekonómiku duni.

Artigu datoluk kona-ba prinsípiu konven-saun alterasaun klimátiku hatete katak Gover-nu ne’ebé hili atu asina Konvensaun ne’e tenkehola medida “kautelar” (preventiva) hodi mini-miza alterasaun klimátiku. Tuir pontu 3, artigune’ebé foin temi, bainhira Governu hetan evi-dénsia balun husi organizasaun oioin ne’ebéhatete katak asaun balun ne’ebé Governuhanoin atu hala’o bele hamosu impaktu makásba ambiente, Governu tenke dada projetu ne’e,to hetan informasaun kona-ba impaktu tomakne’ebé bele mosu karik Governu nia planula’o ba oin.

Iha artigu kona-ba Timor-Leste nia kompro-misu (artigu 4) ita haree katak Governu hotu-hotu husi Timor-Leste iha devér hodi haburasjestaun sustentável no konservasaun rikusoinne’ebé bele hamenus (nudar ezemplu Ai-laran)no ne’ebé kaer metin gas sira ne’ebé hamosualterasaun klimátiku (ekosistema basuk ihaplaneta terra) [númeru 1 liña d]. No moos, go-vernu sira iha devér hodi uza métodu estuduimpaktu ambientál hodi hamenus impaktunegativu husi projetu balun ba saúde públiku,ekonomia no ambiente [númeru 1 liña f].

Hanesan Sani Na’in bele haree, tuir ukun

ne’ebé Timor-Leste hili atu publika. Tuir kon-vensaun ne’ebé Timor-Leste hili atu la’o tuirita nia nasaun iha obrigasaun balun hodi la’otuir. Akordu Ambientál Internasionál (AAI)ne’ebé Timor-Leste asina, kesi-metin duni go-vernu hodi la’o tuir matadalan ida. Konvensaunkona-ba Alterasaun klimátiku la hanesan buatida ne’ebé nasaun dezenvolvidu deit tenke la’otuir (hanesan reprezentante rejime AMP fó ha-tene iha debate pro-kontra iha TVTL kona-baplanu lori mai sentrál oleo pezadu ba Timor-Leste)no artigu ida ne’e fó evidénsia no prova tomakkatak tanba Timor-Leste hili atu asina akordune’e, Timor-Leste iha obrigasaun duni hodi la’otuir ukun ne’ebé Governu Timor-Leste rasikhili atu la’o tuir.

1 Konvensaun ne’e buka atu hamenus morun ne’ebéhalo katak ita nia klima nakfila. Iha dehan katak itahahú sente Alterasaun klimátiku bainhira udan maimakás durante fulan ne’ebé uluk baibain bailoro kona,no bainhira bailoro mosu iha tempu ne’ebé tuir loloosita hein udan2 Tuir konvensaun Viena kona-ba Akordu Internasionálsira (artigu 2(1)(a) no 11 to’o 17), Akordu internasionálsira sempre kesi metin Estadu ne’ebé asina.3 Mitchell, R. (2003). International EnvironmentalAgreements: A Survey of their future, formation andeffects.Annu. Rev. Environ. Resour. 28:429–61 4 Efeitu estufa mak gás ne’ebé halo katak naromantun makás ba rai no halo katak rai sai manas liu

Rui Pinto

Kla’ak Semanal 24 Marsu 2009 7Dadalia

Ita nian konstituisaun regulalalaok orgaun soberanu sira no-mos sidadaun sira, oinsa halaomoris iha sistema ne’ebe estadodo direito e democratico. Liderpolitiku sira ne’ebe asumi karguiha orgaun soberanu iha kom-petensia atu foti desizaun. Nunemos sidadaun sira iha direitu nodever atu kontribui ba dezenvol-vimentu no solusaun ba proble-ma estadu. Maibe hotu-hotu tenkihalao tuir lei ne’ebe ho espiritudemokratiku ka servi interese emabarak no sustentavel, laos ba lo-ron ohin nian deit.

Nudar sidadaun ita iha direituhato’o ita-nian lamentasaun kaaspirasaun liu husi kanal meiuskomunikasaun sosial nomos ha-to’o surat ka petisaun ruma baorgaun soberanu. Direitu ne’e

preve iha konstituisaun, laos ha-halok a’at ida iha ita-nian sistemaestadu. Agora oinsa mak lider si-ra-nian tilun, matan no fuan (kon-siensia) nakloke hodi konsideraaspirasaun sira-nian konstituentihodi halo desizaun. Tanba ita niannasaun ne’e demokratiku, ne’eduni disizaun ne’ebe reprezentantipovu sira foti tenki tuir no satisfasinterese ema barak ka publiku,laos interese grupu kiik ida-niandeit. Nasaun ne’e, ita hotu nian,tanba ne’e mak tau naran Re-publik (povu mak nain), laos emaida ka rua nian deit.

Parlamentu Nasional ihakompetensia bele rejeita no-measaun Longuinhos Mon-teiro ba Komandante JeralPNTL nian ne’e ka lae?

Tuir ita nian sistema, Parla-mentu Nasional (PN) laiha kom-petensia direitamenti atu inter-vein iha desizaun hili komandantePNTL. Ne’e kompetensia Governu.Maibe lolos ne’e, se ita nian sis-tema estadu lao ho didiak tuirkonstituisaun, maka problema

ne’e sei la mosu. Bainhira orgaunestadu hotu funsiona ho didiak,respeita independensia no laihainterferensia ba malu, maka lolosne’e Sr. Longuinhos hetan ona sus-pensaun ninian kargu nudar Pro-kurador Geral iha tinan hirak liu-ba bainhira mosu kazu Aquileong,no submete ba prosesu julgamentukriminal. Maibe de-faktu hatudukatak, poder politiku domina de-mais, nune halo kiuk tiha poderlegal. Ne’e duni mak prosesu kazukrimi la lao, no kazu defamasaunmak lao, nune halo ema ne’ebe saivitima husi kazu krimi sai fali reoka suspeitu ba kazu defamasaun.

Se poder tribunal mak lao lolos,maka nia mos sei laiha vantajenatu hetan nomeasaun ba koman-dante PNTL. Maibe, ….ok! ne’e de-zafiu ida ne’ebe ita sei infrenta hodi

hametin prinsipiu estado de direitodemocratico iha nasaun ne’e. Ago-ra ita hein katak, orgaun soberanuseluk, PN bele uza ninian kompe-tensia ho didiak, hodi kontrola de-zenpeñu Sr. Longuinhos nudar ko-mandante PNTL, atu asegura efeitunegativu ba ita-nian estadu belemenus. Se PN funsiona deit ho “yesman” ka ABS deit (asal bapak se-nang), maka hau bele dehan ita-nian demokrasia sei monu iha de-zaster boot. Tanba poder judisiariufraku tiha ona.

Maske Longuinhos Monteirosei simu posse nu’udar Koman-dante Jeral PNTL iha 27 Marsuagora, maibe ho kargu founne’ebe mak nia atu simu ne’esei la impata Assosiasaun HAKatu levanta kazu Francisco Lui(alias Aquileong) ne’e ba oin?

Hau hakarak esklarese oituanandamentu kazu ne’e. Hanesan pu-bliku hatene katak iha fulan kotuk,Tribunal Distrital Dili hasae ona de-sizaun ba kazu defamasaun ne’ebeSr. Longuinhos hatama hasoru Sr.Aquileong. Iha desizaun ne’e dehan

katak akuzasaun defamasaunne’ebe Sr. Aquileong halo la iha pro-va. Ne’e signifika katak, Sr. Aqui-leong la halo defamasaun hasoruSr. Longuinhos. Ne’e duni notisia ihajornal kona Somasi husi Aquileongba Sr. Longuinhos, ne’ebe dehankatak sira foti Aquileong nian osan,ne’e akontese loos. No ne’e aktukrimi ida, nune lolos ne’e automa-tikamenti estadu iha obrigasaunatu prosesa ba ema ne’ebe kometehahalok krimi ruma ba tribunal.Maibe infelizmenti, prosesu kazukrimi la akontese, tanba ema ne’ebesuspeitu ba kazu krimi ne’e asumipozisaun boot. “Sandiwara” ne’ehatudu mai publiku (nasional nointernasional) katak, iha ita-niannasaun sei ezisti ema iha lei nianokos la hanesan, no kontrariu hoprinsipiu universal katak ema hotu

iha lei nian okos ha-nesan.

Lolos ne’e, se ita-nian lider sira iha kon-siensia moral diak nokonsidera objetivu es-tadu hanesan regulaiha artigu 6 Konstitui-saun RDTL, maka ba-zeia ba desizaun tri-bunal primeira instan-sia (Distrital Dili) ne’e,Sr. Longuinhos la me-rese ka preense kon-disoens atu hili sai Ko-mandante PNTL. Tanbamisaun importanti po-lisia mak kombate kri-minozu. Oinsa PNTLbele iha forsa moral atuhasoru kriminozu sira,bainhira “kondutor” ins-tituisaun ne’e iha helaproblema hanesan sira?

Ema balu dehankatak, hili Sr. Lon-guinhos tanba laihamembru PNTL idamak iha kapasidadeba kargu ne’e?

Hau desde uluk laaseita ho hanoin hane-

san ne’e. Uluk bainhira, ita-nianlider sira hili Presidente TribunalRekursu mos dehan razaun ha-nesan. No de-faktu hatudu katak,ema liur mos la perfeitu. Ne’e ha-noin kolonialista sira. Kolonialistasira mak sempre konsidera emarai nain laiha kapasidade. Tanbasira sempre lori sira-nian “oklu”atu sukat ema seluk, nune em-prinsipiu kedas sira konsiderakatak ema liur ninian kapasidadeboot liu.

Ita nian lider politiku sira ha-luhan katak ita iha kontekstu saida?Ita hotu laiha esperiensia no laihakapasidade perfeitu hanesan na-saun seluk. Tanba ita foin mak ukun-a’an. Se ita mai ho hanoin katak,ita laiha kapasidade, entaun italalika ukun-a’an. Sira haluhan ka-tak, ema nasaun seluk agora ihakapasidade naton, tanba sira ihaesperiensia naruk. Nune lolos ne’e,ita tenki konsidera katak espe-riensia ne’e nu’udar “eskola” im-portanti atu hasae ita nian kapa-sidade. Ita nian ema tenki fo opor-tunidade atu iha esperiensia, nunesira bele hasae kapasidade. Iha

ne’e ita persiza iha konfiansa nofiar ba ita nian a’an rasik, no hopasiensia no seriadade estabelesemekanismu atu “esperiensia” sirane’e sai duni “eskola”. Mekanismune’ebe ita tenki estabelese mak,oinsa ema ruma halao buat rumasala, iha mekanismu atu kuriji ni-nian salah. Konkretu liu, mak esta-belese mekanismu kontrola ne’e-be efetivu ba asuntu administra-saun, konduta no kriminal. Ago-ra mekanismu sira ne’e, estaduseidauk estabelese no dala-barakpolitikus sira sei interfere, depoisdehan katak ema mak laiha kapa-sidade. Ne’e la justu, bainhira itahalo uluk julgamentu ba buat idane’ebe seidauk akontese. La justubainhira ita seidauk fo oportu-nidade ne’ebe diak ba membruPNTL rasik atu asumi kargu ne’e,ita “julga” ona katak sira laiha ka-pasidade.

Razaun seluk, karik tanbasa katak membru PNTL laihakapasidade atu sai koman-dante jeral?

Mai hau, se karik ezisti dunikatak laiha membru PNTL rumamak iha kapasidade atu asumikargu nudar komandante jeral di-finitivu, maka ne’e laos sala siranian. Maibe ne’e kompete ba res-ponsabilidadi orgaun politiku noadministrasaun. Ita tenki husu,saida loos mak sira halo ona hodikria kondisaun, nune iha institui-saun PNTL bele mosu ema ne’ebeprofesional, ka aumenta kapa-sidade. Duranti ne’e investimentubarak-barak husi doadores sira ihaarea capacity building iha institui-saun ne’e, ninian rezultadu ihane’ebe? Membru PNTL sira tuirtreinu mak “beik” nafatin ka, ma-tenek ne’ebe membru PNTL sirahetan mak la aproveita atu me-lhora instituisaun PNTL? Ema ba

“Lider Estadu Hatene Longuinhos Monteiro HaloKrimi, Maibe Sei Foti Nia Sai Komandante JeralPNTL”>>>>>tutan husi pajina 4

tuir treinu, maibe saida mak siraimplementa tuir fali politiku sira-nian hakarak ne’ebe la kompatibelho buat ne’ebe sira aprende?

Realidadi katak, duranti tinan2 instituisaun PNTL la konsege he-tan membru ida atu sai koman-dante jeral, ne’e fallansu ba ser-visu Secretario Estado Sigurança.Duranti tinan 2, Señor Secretariola konsege halao programa refor-masaun iha instituisaun ne’e hosuksesu, hodi nune mak institui-saun ne’e sei depende makas baUNPOL, no membru PNTL laiha idamak bele asumi kargu komandantejeral PNTL, no tenki hili fali emahusi liur. Mai hau ne’e indikadorkatak ema ne’ebe halao politikane’e mak fraku, no tenki iha me-didas responsabilidade politika.Laos fali politikus sira nian frakeza,membru PNTL sira mak simu kon-sekuensia.

Ita-boot duranti ne’e rea-jen makas ba Sr. Longuinhosatu sai Komandante Jeral PNTL.Karik iha problema pesoal?

Hau laiha problema pesoal honia. Ami la hadau malu sasan ru-ma, nune mos hau laiha problemarivalidadi politiku ho nia, tanba haulaiha ambisaun ba pozisaun po-litiku ruma. Hau halao buat ne’e,hanesan responsabilidade ba haunian profisaun nudar aktivista di-reitu umanus. Hau preukupa hokondisaun direitu umanus ita-nianpovu agora no futuru, liuliu direituba siguransa no justisa. Atu kon-disaun direitu umanus sira ne’ebele diak, maka orgaun estadukompete ba area ne’e tenki fun-siona ho didiak. No atu orgaun es-tadu bele funsiona ho didiak,aleimde tenki ezisti sistema diak,nomos ema ne’ebe kaer karguorgaun estadu ne’e tenki emamoos no iha integridadi diak.

Kla’ak Semanal 24 Marsu 20098 KNUA

Depois ukun-an ihatinan lima (5) nialaran, iha tinan 2007,Programa Nasionalba halakon analfabe-

tizmu hahu’u fila-fali iha tempuGovernasaun Partido Fretilin nianukun ne’ebé mak la seluk mos hométodu Paulo Freire nian ne’ebéaplika iha 1975 wainhira militarIndonezia iha Rezime Soeharto niatempu atu halao agresaun.

Iha programa Kampaña Nasio-nal ba halakon analfabetizmu ne’ehetan servisu hamutuk husi Moni-tores Aula nian ne’ebé servisu ihasuku hotu-hotu iha Distritu Lospa-

los ne’e ho kuantidade hamutukema 38 Monitores inklui mos es-tudantes husi Universidade hodiajuda populasaun ne’ebé seidaukhatene le’e no hakerek. Iha liñakoordenasaun ne’e mak Koordina-dór Distritu nain 1 no KoordinadorSub Distritu Nain 5 inklui mosasesór Cubanu husi Brigada Edu-cada nain 2 nian.

Husi númeru analfabetus ne’ebémak redúz ona husi ema nain 7821tun ba ema nain 6506 ho Métodu“Sim, Esu Posso” ne’e sei haktuir Dadus: fontes edukasaun naun Formal Distrito Lautem

Tinan Distritu Sub Dsitritu Avaliadus Alfabetizadus2007-2009 Lautem Lospalos 292 281

Tutuala 96 89Iliomar 252 250Moro 381 381Luro 324 314Total 1345 1315

mos ho dalan ka etapa tolu makhanesan “Em Caminho,” “Passo emFrente” no “equivalencia.” Nune’eto’o oras ne’e husi total ne’ebé iha,hatun ona ho nain 1315 mak hateneona le’e no hakerek.

Ho dadus ne’ebé refere, ihaDistritu ne’e rasik hahu’u iha fulanJuñu 2007 wainhira programa kam-paña nasional ba halakon anal-fabetizmu ho métodu “Sim, Eu Posso”hahu’u no implementa iha Distrituhotu-hotu. Dadus populasaun ne’e-bé analfabetu iha Distritu Lautem

Kampaña Nasional Alfabetizasaun

Suku Muapitine, suku idaiha Suku 10 husi Sub Distritu Lospalos Distritu Lautem, no sai nu’udarsuku nebe tama iha zona

área Parke Nasional Nino Konis San-tana ne’ebé inaugura ba dahulukiha tinan ida liu ba. Suku ne’ebétama iha area protezida ne’e, ha-hu’u tinan 2000 to’o 2007, nia ai-laran tuan hetan estragus husi Ko-munidade kuaze 20 hektareshafoin suku Lore I.

Ho problema ne’ebé afekta noameansa futuru jerasaun abannian ne’e, Klibur Estudante Univer-sitario Muapitine (KLUMPIT), iha26-29 de Dezembru 2008 hala’oprograma atividade reboizasaunno sosializasaun ho tema “Prote-saun Meiu-Ambiente no Dezen-volvimentu Sustentavel hodi Kon-solida Mudansa Klimatika” iha sukuMuapitine.

KLUMPIT ne’ebé hari’i no ezisteiha tinan 2004 ne’e Kompostu husiestudantes husi universitariu, Se-cundaria, Pre-Sekundaria no ju-ventude ne’e hala’o programa noatividades Annual wainhira PassaFerias hanesan iha tempu Paskuano Natal.

KLUMPIT iha atividade reboi-zasaun ho kuda ai-mahon ne’ebésuporta husi Direcção FlorestaDistrito Lautem ne’e identifika fatinPubliku mak hanesan; Estrada ho

dis-tansia 4 km, EPNo. 5 Muapitine, Igre-za Muapitine no Igre-ja Malahara no mosEP Malahara. Iha ati-vidade ne’e ho par-tisipasaun direta hu-si Administrador SubDistritu Lospalos, Do-mingos Sequeira noXefi Floresta DistrituLautem, Almeida Xa-vier ne’e hetan moskolaborasaun hodikuda ai-mahon.

Iha parte KLUM-PIT ne’ebé organizaprograma ne’e, Juvia-no Xavier, EstudanteUNTL husi De-parte-mentu Estudu De-zenvolnimentu-Fa-kuldade Ekonomiane’e hateten katakobjetivu husi ati-vidade ne’e atu halo mudansa bamentalidade Komunidade ne’ebédurante ne’e iha deit kuñesimentuba estraga floresta. “Ho nune’e ihahanoin ne’ebé atu loke konxiensiapovu sira nian hodi hadomi ita nianatureza no ambiente ne’ebé fobenefisiu ba ita nia moris,” esplikaXavier.

Ho tarzetu ba fatin ne’ebé iden-tifika tiha ona, Juviano hatutan tankatak fatin ne’e fatin públiku tanbafasil atu hetan asesu husi komu-nidade lokal no sai hanesan ezem-plu ida oinsa atu sira bele inisia

rasik envairomentu ne’ebé mamukhodi kuda ai-oan. Basa durantene’e ai-laran tuan molik ona ho raino fatuk tanba estragus.

Maske nune’e iha fatin ida Ju-vianu mos hateten katak “iha partesosializasaun ami hetan kestaunbalun husi komunidade rasik kataksira tesi ai la’os tesi nara-naranmaibe tan iha motivu mak hanesanmotivu Ekonomia hodi sustentaekonomia familiar nian.”

Iha parte hanesan membruKLUMPIT, Arlindo da Costa iha pro-grama no atividade ne’e hateten

katak: “ha’u hanoin katak tanbabazeia ba informasaun ne’ebé es-palha ba públiku tomak husi mediahotu-hotu ne’ebe hetan mos de-bates iha Parlamentu Nasional.Ne’e mak ami inisia kedas atu ha-dia fila-fali.” Arlindo hatutan liu tankatak membru PN iha Komisaun Fmos tun iha momentu ne’e hodiobserva problema ida ne’e.

Objetivu seluk ba programa idane’e Arlindo hateten kuda Ai-Ma-hon ne’e tanba, atu loke konxiensiano hare’e situasaun global nianne’ebé ho mudansa klimatika sai

Kuda Ai-Oan ba Jerasaun Oin MaiKlibur Estudantes Universitariu Suku Muapitine Hala’o Reboizasaun

LAUTEM

LAUTEM

hamutuk ema nain 7821 mak sei-dauk hatene le’e no hakerek.

Atu hatene detallu liu tan konaba kuantidade ne’ebé komesa re-dúz ona, bele hare’e iha tabela tuirmai ne’e :

Ho dadus iha leten, loron 30/01/2009, wainhira KoordenadórDistrital no Koordenadores SubDistrital hala’o enkontru Jerál ihaAula Enkontru iha Diresaun Edu-kasaun Formal nian ne’ebé par-tisipa mos husi Brigada Edukadahusi Cuba no kaer kargu nu’udarAssessor Nasional ba KampañaNasional Alfabetizasaun, José

Distritu Lautem hamenus analfabetizmu

olegário de JESUS Distritu Lautem nu’udar Distritu iha Rejiaun Ponta Leste hoSub-Distritu lima; Lospalos, Iliomar, Luro, Tutuala no Moruho 34 Sucos. Iha tinan 2007 povu hamutuk ema nain 7821mak seidauk hatene le’e no hakerek.

Manuel Yera ne’ebé koordena mosAssessores Cubanos hotu-hotune’ebé monta ona iha Distritu 13,iha nia diskursu hateten katak,Distritu Lautem nu’udar Distritu idane’ebé tama iha fatin daha’at bahatun kuantidade populasaun ne’e-bé seidauk hatene le’e no hakerekhafoin Distrito Ermera, Bobonarono Baucau. Ne’e hotu hatudu katakprograma ne’ebé la’o hanesan re-flesaun husi 1975 nian ba halakonanalfabetus ne’ebé kotu iha dalanklaran no hatutan fila-fali depoisde ukun an.

nu’udar responsabilidade mundutomak nian; liu-liu hare’e ba Go-vernu TL ne’ebé mak agora ratifikaProtokolo Kyoto nian. Husi ne’e in-dika katak la’os problema gover-nu no sosiedade sivil nian deit mai-be komponente hotu nia respon-sabilidade, maske ita la’os nasaundezenvolvidu.

Reboizasaun iha suku ne’ebébesik iha area Parke Nasional NinoConis Santana ne’e Arlindo hatetenkatak tanba mos suku Muapitinenu’udar área ne’ebé tama iha Par-ke Nasional Nino Conis Santana hoproblema estragus floresta ne’e-bébo’ot. “Ita tenki komesa atu oinsamak ita bele Proteze fila-fali atunune’e Parke Nasional ne’e belesusesu no prepara buat ruma bazerasaun aban-bain rua nian,”tenik Alumnus UNTL iha depar-tamentu Biolojia ne’e.

Ho espresaun husi hahalok nolia-fuan iha leten, ita hotu heinkatak husi suporta ne’ebé ki’ik itabele hetan nia benefisiu ne’ebésustenta ba futuru ne’ebé diak.

olegário de JESUS

Klibur Estudantes Universitariu husi suku Muapitine halibur hamutuk iha sirania knua hala’o Reboisasi

Kla’ak Semanal 24 Marsu 2009 9KADI

Sani molok hili, hanoin molok ko’alia

Kla’ak haklaken semana-semanaartigu kona-ba meiu ambiente,no durante semana hirak liu-baKla’ak nia enfoke kona liu sentrál oleo pezadu (mina todan), liu-

liu problema transparéncia laek iha prosesu“tender” (konkursu públiku) ne’ebé fó kon-tratu boboot ba kompañia Xina nuclear 22nd.Kla’ak moos hakerek kona-ba lia-tendensiozune’ebé Na’in ulun balun soe tiha iha Parla-mentu Nasionál hodi manipula sosiedadesivíl no naksobu dezenvolvimentu susten-tável.

Iha Órgaun soberania ida ne’e, ne’ebéita bolu Parlamentu Nasionál, ita sasin di-xiplina metin husi klibur ida ho partidu polí-tiku oioin, dixiplina hodi taka tilun ba infor-masaun, no vota-matak, vota a-favór baproposta Governu nian, biar karik sira niakonxiénsia hatete ba sira katak, dala ruma,dala ruma karik, di’ak liu “abstein” ka votakontra hanesan sira vota tiha ona iha tinankotuk. Maibé husik ba, sira vota matak, kórhanesan osan-tahan ne’ebé sira hetan fula-fulan hodi reprezenta ita hotu iha ita niaUma Fukun ne’ebá.

Ohin Kla’ak nia enfoke mak ba hahalokhusi órgaun soberania seluk: ita nia Pre-zidente Repúblika (Dr. José Ramos-Horta).Ohin ita foka fali ba nia ko’alia iha liur kona-ba planu Governu hodi hola sentrál tuan noa’at ba ita nia Nasaun.

Tuir ita nia Na’in ulun Prezidente da Re-públika:

« Governu atu tau matan didi’ak baida ne’e, hodi asegura katak projetu

ne’e la’o tuir matadalan Banku Mundiálnian no moos la’o tuir protokolu kyoto1 »

Bainhira kla’ak sani ida ne’e, kla’ak hak-fodak. Tan sá mak kla’ak hakfodak? SaniNa’in bele husu. Molok hatán lia-husu ne’eita tenke hatene katak bainhira ita hanoin“Standard” (iha Lia-portugés dehan Pa-draun), ita tenke hatene katak standard di’akmak sempre ida ne’ebé fó hatene katakkuantidade morun ne’ebé ema bele hasa’etenke ki’ik. Bainhira ita lehat kazu Sentral oleopesadu (mina todan) ita haree katak, morunprinsipál ne’ebé sentrál hamosu mak: Diók-sidu Enxofre (SO2) no Óksidus Nitrojéniu (NOx).

Tuir informasaun ne’ebé kla’ak hetan, noGovernu fó ba Prezidénsia Repúblika ita hareekatak “Standard” banati tuir kompañia ha-karak uza ba morun rua ne’e mak2:

• Dióksidu Enxofre (SO2) < 900mg/Nm3

(labele hasa’e liu 900)

• Óksidus Nitrojéniu (NOx) < 400 mg/Nm3

(labele hasa’e liu 400)

Biar Prezidénsia da Repúblika simu do-kumentu ne’e, Prezidente Repúblika hili atuhaklaken ba mundu tomak katak GovernuTimor-Leste hakarak la’o tuir Banku mundiálnia Standard ba morun rua ne’e, no niastandard mak ne’e3:

• Dióksidu Enxofre (SO2) < 1170 mg/Nm3

(labele hasa’e liu 1170)

• Óksidus Nitrojéniu (NOx) < 2000 mg/Nm3

(labele hasa’e liu 2000)

Hanesan ita bele haree kompañia niakuantidade morun (standard) ki’ik liu faliida ne’ebé Banku Mundiál. Ida ne’e dehankatak Standard Kompañia di’ak liu fali idane’ebé Banku Mundiál uza. Se ida ne’e loos,tan sá mak Governu hili standard ida ne’ebéla di’ak ba ita nia rai? Tan sá mak Governula hili opsaun ne’ebé hatete katak kompañialabele hamosu ahi-suar ho morun barak?

Dala ruma Governu iha esplikasaun balunba kestaun ida ne’e. Ami hein… Dala rumaPrezidente la sani molok hili, no la hanoinmolok ko’alia, nune’e moos, nia hatudu kataklideransa Timor-Leste prontu atu hili dalanne’ebé polui makás, no tuir lideransa Timornia hanoin, hanesan ne’e mak ita bele alkansadezenvolvimentu sustentável. Maibé ida ne’ekontra fali hanoin dezenvolvimentu susten-

tável (hama’en nafatin ba oin). Dezenvolvi-mentu sustentável la’ós buat ida ne’ebé itabele hetan, de-zenvolvimentu sus-tentável

mak dalan ne’ebéita hili atu la’ohodi hetan buatdi’ak ba ita niaa’an, ba ita niaoan, bee oan noba otas hirak tuir.

Iha NasoinsUnidas ita nia Pre-zidente hatudu da-la ida tan katak:“Xanana nia ha-n o i n - R a m o s -Horta nia ko’alia”.Tan l ider AMP

mak temi “Standard Banku Mundiál” niaklalatak, no “lia iha liur” (Dr. José Ramos-Horta) temi ida ne’e iha nia diskursu ihaNasoins Unidas. Problema ho klalatak hotu-hotu mak ne’e: klalatak hanoin laek, hahalokrasik no kbiit laek. Klalatak moos kna’ar laektan nia la’o tuir, la’o lemo rai hodi tuir nohakru’uk ba nia “Maun boot”.

1 “There will be strict monitoring to ensure thatthe project will be in full compliance with theWorld Bank environmental standards and theKyoto protocol.” Diskursu Dr. Ramos-Horta ihakonsellu Seguransa, Nasoins Unidas iha loron 19Fevereiru 2009.2 Proposal Outline, pg. 50-513 World Bank (2008). Environmental, Health, andSafety Guidelines for Thermal Power Plants

Rui Pinto

Iha 5 Marsu tinan ne’e, SExa o Pre-zidente da Repúblika loke sesaunida ho tema: “Mai ita ko’alia ho itania Na’in Ulun sira”. Asaun ida ne’e,ne’ebé Nasoins Unidas (NU) halo ha-

mutuk ho reprezentante husi rejime AMPno órgaun soberania seluk hodi promovekultura governasaun demokrátiku.

Ita Timor-oan hotu hatene katak biar itala matenek hanesan NU sira, ita labelehadi’a ema nia hahalok se ema sei hanoinhela katak sira nia hahalok sei di’ak, nomoos katak, rejime ida hodi nakfila ba go-vernasaun demokrátiku rejime ne’e rasiktenke rekoñese katak demokrasia makdalan di’ak ba povu, no moos ba nia a’anrasik nudar rejime. Porezemplu karik ita ihalider ne’ebé hanoin katak Suharto mak liderida ne’ebé di’ak loos ba povu no katak niaestilu lideransa mak di’ak lider ida ne’e, da-la ruma karik, sei susar uitoan atu rona nosimu informasaun balun kona-ba demokrasia,no direitu ema nian, hanesan Suharto uluk.

Iha sesaun ne’e Dr. Ramos-Horta ko’alianudar, Nobel da Paz no nudar Prezidenteda Repúblika. Dala ruma públiku sira susaruitoan atu hatene bainhira Dr. Ramos-Hortako’alia. Se se loos mak ko’alia? Dr. Ramos-

Ramos-Horta: Independente, Dependenteka Interdependente? Kazu ida ne’e sei“pendente”

Horta nudar ema ne’ebé manán Nobel daPaz hamutuk ho Bispu Dom Ximenes beloka, nudar Dr. Ramos-Horta, Prezidente Re-publika Demokrátiku Timor-Leste ne’ebémanán maioria votu sira no hetan lejitimi-dade atu sai Prezidente? Nudar ezempluida ita bele foti Dr. Ramos-Horta nia liabalun:

“Konflitu (…) nasaun akontese tanbalider nasaun A ho lider nasaun B la ko’aliapara hetan baze ida para sire bele morishamutuk. Tanba la ko’alia deskonfia maludiretu, lider ho lider deskonfia malu. Idaidak nia komportamentu influénsia mai husisira nia informasaun (…) dala ruma maihusi televizaun husi mídia dala ruma in-fluensia tanba deklarasaun ida halo. Maibése lider sira ne’e internasionál no iha Na-saun nia laran, ko’alia karik komesa ida-idak hatete ida seluk nia sentimentu notanba sá mak nia komportamentu”

Se mak ko’alia iha ne’e Nobel ka Pre-zidente? Karik sira rua kahur malu, no kabesiisin kalo lia ne’e sa’e. Tuir lia ne’e, Dr. Ramos-Horta hatete katak abut ba konflitu entrelideransa nasionál no internasionál makdeskonfiansa no falta komprensaun. Nomoos nia rasik foti kazu ne’ebé mídia siramak hamosu deskonfiansa, ne’ebé hamutukho falta kompreensau hamosu konflitune’ebé hahú husi leten no tun to’o kraik.

Karik nia refere fali ba programa hanesanDateline no seluk tan ne’ebé mídia Austráliafó sa’e ne’ebé halo katak SExa Prezidente(uluk) akuza ita nia Primeiru-Ministru (uluk)no hatete, katak nia tenke rezigna a’an. Noharuka gravasaun K7 ne’e nudar evidénsia.

Dr. Ramos-Horta moos hatete katak selider sira “ko’alia karik komesa ida-idak ha-tete ida seluk nia sentimentu no tanba sámak nia komportamentu”. Se ita analizadidi’ak lia no hanoin ne’e, iha tinan 2006 Dr.Ramos-Horta, moos lider. Se nia matenekas wa’in hanesan ne’e tan sá mak nia laobriga lideransa tuur hamutuk iha 2006?Karik tanba nia rasik moos deskonfia liderbalun, no hili atu fiar no tuur hamutuk holider sorin balun deit karik. Karik ida ne’emosu, se mak hatene? Nune’e moos, di’akliu lider sira hanoin didi’ak no para sai“maun rega” ka ema ida ne’ebé hatudu emahotu-hotu nia sala, maibé haluha atu tadano rekoñese fali nia sala durante akontesi-mentu konflitu.

Ita nia Prezidente moos fó hatene baita katak:

“Ita hatene katak atu monu iha konflitune’e hakat ida deit. Atu sai husi konflitu su-sar liu. Konflitu liu tiha, atu taka kanek kazune’ebé akontese iha konflitu laran iha mo-mentu konflitu, difisil tebetebes tanba siratanba ita lida ho ser umanu ho ema. Ema

ne’ebé iha sentimentus, iha emosaun oioinema ne’ebé iha komportamentu komplexu”

Ida ne’e ita hotu simu, maibé tuir ita niaKonstituisaun, Prezidente da Republika maktuir loloos mak tenke buka dalan hodi takakanek ne’e. No moos nia atu taka kanek li-deransa sira Prezidente tenke, independente.Nia labele “dependente” “interdependente”tanba se ida ne’e mosu, nia rasik haboot li-deransa sira nia kanek no fakar derok ma-sin ba kanek ne’e.

Nudar ezemplu ida, PR hatete katakkorrupsaun uitoan deit iha Governu laran,ida ne’e kontradís fali buat ne’ebé jornálbesik hotu-hotu hakerek semana-semana.Ida ne’e moos kontradís relatóriu inter-nasionál sira basuk. Ho hahalok ne’e, Prezi-dente hatutu katak nia hanesan uluk iha2006 karik, hahú hili atu tuur ho lider sorinbalun deit, no haboot kanek iha lideransahotu-hotu nia neon.

Nune’e moos iha diskursu hotu-hotu lidersira tenke hanoin tetu, “Keda tuda fatuk baita boot nia viziñu nia kalén kalan boot,tanba aban kalan moos iha no ita boot niauma kakuluk moos taka ho kalén, fatukne’ebé horisehik o tuda viziñu, ohin sira seitoba iha viziñu nia kintal”.

Lider sira, favór la’e! Autokritika uitoanla’e.

Rui Pinto

Kla’ak Semanal 24 Marsu 200910 LISAN

Rui Pinto

CHICAGO 10:Dokumentáriu kapás ida kona-ba Demokrasia

“All Power to the People”Podér hotu ba ema hotu-hotu

Semana, semana kla’ak haklaken buat ruma iha fatin jornál ne’ebé ita bolu Lisan, ka pájina dakultural. Baibain, kla’ak fó

sai kona-ba livru balun ne’ebé emahakerek, dala ruma halo tradusaunhusi testu balun ne’ebé iha rele-vánsia ba ita hotu atu hatene nohametin tan sá ida mak ida ne’ene’ebé ita bolu ukun rasik a’an.Semana ne’e, kla’ak barani atu fóhatene ba Sani Na’in kona-ba filmeida, ne’ebé Sani Na’in hotu-hotuiha Dili bele hetan iha loja-loja sirane’e, filme ne’e nia títulu mak “Chi-cago 10” ne’ebé hetan komen-táriu di’ak tebetebes iha festivalSundance 2007. Biar ita dehankatak “Chicago 10” hanesan filme,tuir loloos Chicago 10 mak do-kumentáriu ida kona-ba protestune’ebé joven sira hala’o iha 1968hodi hasoru KonvensaunNasionál Demokrata sirane’ebé hala’o iha Chi-cago.

Dokumentáriu ne’eiha parte balun ne’ebéhanesan imajen ar-kivu ne’ebé hatudu halonusa mak nasaun de-mokrátika ida hanesanEstadus Unidus Amérikasimu es-tudante balunne’ebé la simu funu ihaVietnam nudar polítikadi’ak ba sira nia rai.Dokumentáriu ne’emoos hatudu ezem-plu ida ne’ebé jovensira tun ho haksolokhodi kritika Governuno Governu demokrá-tiku ida hatán kritika ne’eho violénsia, tanke Guerra,polísia no gas air-matan.

Ha’u hetan DVD filme ne’epor-akazu iha loja ida naran 168iha Colmera Dili. Baibain sábaduha’u aproveita tempu livre ha’u niaatu buka filme ka livru ruma hodides-kansa no aprende buat foun.

Ha’u kuriozu uitoan bainhira Ha’uharee dokumentáriu ne’e nia kapatanba buat hotu iha kapa hanesan“boneku animadu”. Iha ne’ebá ha-kerek Chicago 10 “Konvensaunida ne’ebé la la’o di’ak, julgamentune’ebé kómiku la halimar”. Ha’u saniida ne’e no hanoin fali Ha’u nia be-lun, jornalista José Belo, ne’ebémembru husi rejime AMP hakaraklori ba tribunal.

Ha’u kaer metin DVD ne’e, nosani: “Chicago 10, fó hatene ba itasá ida mak sira uluk halo iha pa-sadu hodi hetan dame, no hatudukatak dame no pás ne’ebé ema bu-

ka iha pasadu hanesan dame no pásne’ebé ohin ita sei buka”. Ha’u ha-ree ne’e no hanoin, dala ruma DVDida ne’e bele di’ak hodi haree ohinkarik? Tanba ha’u hanoin fali pro-testu pasífiku ne’ebé EstudanteUNTL halo no ne’ebé Governu liuhusi polísia uza violénsia atu ha-kotu sira nia direitu hodi partisipaiha demo-krasia nia laran.

Dokumentáriu ne’e ko’alia kona-ba klibur joven oioin ho filiasaunideolójika oioin balun sosialista,balun anarkista (hanesan testuPeter Kropotkin ne’ebé kla’ak ha-klaken se-mana hirak liu-ba) balunseidauk hatene loloos no seidaukhili, no halo nusa mak sira hotu,biar iha dezakordu ideolójiku, beletuur hamutuk hodi organiza pro-testu boot ida hodi hasoru rejimenia hahalok a’at ba sira nia nasaunno nasaun seluk.

Dokumentáriu ne’e moos fóesplikasaun balun kona-ba movi-

mentu “Hippie” no halo nusa makmovimentu Hippie, ne’ebé mo-vimentu ida “naun-violentu” hahúfila ba movimentu ida ne’ebéprontu atu sai inus-matan no fóisin ba kauza dame. Movimentune’e mak movimentu sira bolu

“Yippie”. Iha dokumentáriu itahetan istória kómiku duni kona-baprosesu grupu Hippie nakfila baYuppie, no halo nusa mak ema he-tan naran ba movimentu ne’e.

Ita moos bele hatene momooslider grupu ketak-ketak nia hanoinkona-ba funu iha Vietnam, no sirania hanoin kona-ba halo nusa maksira, nudar sosiedade sivíl, belehabelar pás no demokrasia iha sirania rai. Ita moos aprende halo nusamak Governu EUA (Estadus Unidus)tuir FBI sira, no inteligensia sira ha-tama fali ba movimentu ne’e nobuka lider juventude sira, tanbasira nia hanoin kona-ba sira niaGovernu demokrátiku la hanesanida husi lideransa Nasaun nia, nonune’e FBI sira tenke kaer no lorijoven sira ba tribunal, nudar kri-minozu.

Dokumentáriu ne’e ita beledehan katak kómiku duni, tanbarealizadór (Brett Morgen) foti gra-

vasaun audio husi Tribunal [tanbaGo-vernu uluk la fó autorizasaunhodi filma julgamentu ne’e] no haloboneku animadu hodi esplika loloossá ida mak akontese iha Tribunalnia laran. Tuir gravasaun audio noimajen no testemuñu ema ne’ebé

tuir julgamentu, ita haree no ronakatak polísia sira baku testemuñaiha tribunal laran, taka akuzadu

balun nia ibunho hena ida hodi la fó fatin ba niaatu ko’alia kona-ba problemarejime, no hodi nia labele defendea’an kontra akuzasaun ne’ebéEstadu halo kontra nia.

Filme ne’e hatudu, halo nusa

mak Estadu haruka joven es-tudante balun ba komarka biar sirala sala, biar Estadu mak sala. Do-kumentáriu moos hatudu halonusa mak Estadu halo interferénsiapolítika ba tribunal no halo nusamak Estadu ho nia mákina opre-saun (Po-lísia, FBI, Ezérsitu) beleuza violénsia no la hetan julga-mentu, no ema ho hanoin ida noho ko’alia deit bele sai inimigupúbliku, biar buat ne’ebé nia ko’aliala hamosu violénsia ka la lori emaatu hala’o violénsia.

EUA no nasaun sira seluk, belesai fatin di’ak ba ita atu hanoindidi’ak sosiedade sivíl nia papél nohalo nusa mak sosiedade sivíl belehamutuk halo buat barak ne’ebéhalalais prosesu habelar justisa baema hotu-hotu no fó fali dignidadeema nudar sidadaun nasaun ida.

Iha EUA ne’ebá liu-liu iha 1968,ita haree halo nusa mak sidadaunhahú lakon sira nia liberdade, nohalo nusa mak lia-tolok “fahe” mo-su iha EUA hodi karakteriza no to-lok polísia sira ne’ebé baku jovenarbiru ne’ebé la’o iha dalan ka tuuriha bar laran, no ne’ebé la envolveiha protestu. Biar dokumentáriu ne’euza boneku animadu, sani na’in ketahanoin katak bele haree bonekuanimadu ne’e hamutuk ho labariksira, tanba sei iha parte balunne’ebé hatudu violénsia makásne’ebé polísia sira halo kontra jo-ven, no moos buat balun ne’ebé ladun akonsellavel ba labarik ne’ebénatoon tinan 13.

Dokumentáriu ne’e iha subtitle(lejenda) iha lia Bahasa ba emane’ebé iha difikuldade atu rona In-glés no dokumentáriu la’o durantemaizumenus 110 minutu. Nune’emoos se Ha’u bele, Ha’u akonsella,halo kafé ruma la’e no petisku ba-lun no bolu kolega sira atu “enjoy”hamutuk dokumentáriu ne’e. Obri-gadu basuk Wa’in.

Kla’ak Semanal 24 Marsu 2009 11NASIONAL

Distritu Bobonaro iha ni-nia áreia ba natar, iha7662 hektares, tuirdata Agrikultura Indo-nezia nian temin offisial

produsaun alimentar distrital Bo-bonaro. Iha tinan 2008, planu na-sional ne’ebé mák sei hala’o iha 5000hektar, husi totál hektár ne’e, tuirestimasaun, kampones iha distrituBobonaro tenki hala’o 1720 hektar, ikbi’it kampones iha distritu referekonsege halai natar ho luan 2425hektares ho produsaun rata-rata 2½ to’o 3 toneladas. Ba tinan ida ne’e,programa nasional ba HIBRIDA seihala’o ba natar ho luan 20.000 hek-tares, i distritu Bobonaro hetan niajata 3.000 hektar áreial. Husi totalne’e, oras ne’e dau-daun, departe-mentu distrital Bobonaro hamutukho kampones sira konsege halai tihaona natar ho luan 2831,48 hektares.

Atu hetan moris naruk, ema niaisin persija ai-han ne’ebé mák nako-nu ho nutrisaun no vitaminan ne’ebémák funsiona hodi haforsa ema niarejisténsia. Ema nia rejisténsia máksei sai defeja ba ema nia isin hodikontra virus ne’ebé mák sei hamosumoras mai ema. Wainhira ema niarejisténsia la forte, isin ne’ebé mákfraku ne’e sei hetan moras oi-oin. Re-jisténsia ema nian sai fraku, tambaita ema nia toman ba konsumu ai-

Sistéma Agrikulturamekanizasaun, tulun ka tarakampones sira nia kakorok?

han la tuir ona nutrisaun ne’ebémák ema nia isin persija hanesankarbo-hidrati, vitamina, proteina noahu ruin (zat besi). Komponentihirak ne’e, ita sei hasoru ka hetanhusi produsaun ne’ebé mák ita niakam-poneses sira oferta mai ita husisira nia kolen lor-loron iha to’oslaran.

Maibé dala barak ema klahakten sira (perakus) ne’ebé hakarakhariku-an, habokur-an mesak, hodihanai’i-an, hi’it-an, foti-an no hodihabo’ot ukun ho ukun lima besi,dala waen haksumin (bersembunyi)iha kampones sira nia terus no susarhodi haterus no hasusar liu tankampones sira liu husi sira nia pro-jeitu ne’ebé mák hanaran (atasnama) hakbi’it kampones sira. pro-jeitu ne’ebé mák sira dezenvolveliu husi matenek ne’ebé mák kopypaste husi nasaun seluk ne’ebé adi-anta liu tiha ona no oras ne’e sirakomesa husik fali ona, maibé tambaita matenek liu, ita hakarak ti’as kabanati (mengikuti) tuir fali sala hirakne’ebé mák nasaun adianta sira ko-mete tiha ona iha tempu pasadu.Esperensia ne’ebé mák bele sai kla-lenok mai ita mák istória moruk re-volusaun verde nian. Iha tempuagora nasaun barak mák komesahakribi ona espérensia moruk revo-lusaun verde nian, maibé iróniku

mai ita tamba ita hanesan nasaunne’ebé ikus liu ukun-an iha era mi-lenium ne’e, ita sei repete no ha-karakti’as (mengopi) sala hirak ne’ebé mákukun nain sira iha nasaun adianta sirafoti hodi haterus sira nia kampo-nessira.

Klala’ok husi “Revulusaun Verde”mák obta sistéma agrikultura mekani-zasaun ka konvensional. Sistéma ne’emák hanesan obriga no habeik kam-

pones sira ho uza tratór, introduz finiHIBRIDA, utuliza Aduvu kímiku, pesti-sida kímiku, herbisida kímiku, fungi-sida kímiku nsst. Tamba sa mákobriga, iha média sira komesa kam-panha bobot katak halai natar, fila raiho karau no kuda ne’e sistéma idane’ebé mák la di’ak. Tan ne’e kampo-nes sira komesa obriga sira nia-an hodihalo proposta no hatama ba iha Minis-tériu Agrikultura atu hetan tratór,entaun iha teritóriu tomak ema ko-mesa ona husik sira nia kbi’it rasik hoditane liman ba governu no governusai hanesan aman ne’ebé mák nunkaiha hanoin atu hanorin oan sira atulao’o rasik. Habeik tamba, la iha emaruma, media elektronik ruma mákhalo kobertura ka fó sai konabá finiHIBRIDA nia at ka nia impaktu la di’akba futuru, aduvu kímiku, herbisidakímiku, fungisida kímiku ninia at bafuturu.

Wainhira manu-ain kla’ak dada liaho tiu operadór trator ka tratóristaantigu (Cansio Fernandes da CostaFernandes) ida iha ninia kna’ar fatinka to’os laran iha loes, iha fulan hirakliu ba katak, oras ne’e dau-daun ninianatar fatin no to’os nia labele halaitamba ninia tratór tipu Jetór 7745ne’ebé mák bai-bain nia uza hodi halainatar no fila to’os ne’e at, sei daukhadi’a tamba ninia pesas sira karunliu. Maun ne’e halo kumparasaun ba

pesas nia folin mák hanesan; kadaalfaias (taxu fila rai, lere du’ut nograde rai) iha hat ho ninia folin kadataxu provolta de $ 3.200,00, Bombabé ninia folin provolta de $ 3.000,00(sosa iha Australia), Pomba Ijetora,ninia folin provolta de $ 1.000,00,kamardi’ar ki’ik kada ida nia folin pro-volta de $ 100,00, iha krizi mina niafolin, provolta de $ 200,00, piñeiuki’ik nia folin $ 300,00 kada ida, pinéiu

bo’ot kada ida nia folin $1000,00, bomba hidroliknia folin $ 1000,00 baleten, segimentus kadajogu iha 4 ho ninia folin $500,00, radiador nia folin$ 300,00 (tenki ba sosa ihaAustralia). Jeitór, iha rua(pompa leten no kraik).Kapa Viela (metal du-duk &metal jalan) nia folin $2000,00. Pesas hirak ne’eho ninia durasaun hanesantuir mai ne’e; piñeiu roda oinnian (piñeiu ki’ik) nia du-rasaun to’o tinan 2 at, pom-

pa bé nia durasaun tinan 3 at,pompa ijetora, dura-saun tinan 3tenki troka segementus, pompa hi-drolik, nia durasaun tinan 2 tenkitroka. Segimentus nia durasaun to’otinan 3 tenki troka tamba at,radiadór depende ba uja, kapa viela,nia durasaun bele to’o tinan 5 ou6. ita halo kumparasau ba tratorhirak ne’ebé mák ita nia governuhalo pengadaan ho tipu “Kubota”ninia pesas nia folin baratu liu, maibé“Kubota” nia la di’ak mák la tahanho kondisaun ita nia rain. Tamba itania rain sei tomak hela signifika katakita seidauk fila. Tratór “Kubota ne’emai ninia produsaun iha nasaunJapaun. Tuir maun Cansio katak,tratór ne’ebé mák bele tahan hoita nia kondisaun rai ne’ebé to’os,sou tipu de trator MF (Masei Fer-guson) husi California Ámerica hotipu Jeitór 7745. tipu ne’ebé mákMAFP halo pengadaan, barak liumáktipu “kubota”. Informasaun hirak ha-nesan ne’e, ita nia kamponeses sirahetan ka lae? Hau’u hanoin, barak liumák la hatene konaba informasaunne’e. ida ne’e oinsa, karik los, kondi-saun ida hanesan ne’e, ema mate-nek nain sira sempre bolu katak po-lítika pembodohan.

“HIBRIDA” ninia at mák sa ida?HIBRIDA, ita bo’ot sira hatene katak,tipu fini ida ne’ebé mák liu tiha ona

husi rekayasa ba genetikamente. Finiida ne’e la orizinal ona. Ita bo’ot sirahakarak kuda no han ai-han ida ne’e-bé asli mák di’ak liu ka han ai-hanida ne’ebé mai husi fini falsu, karikmos bele hafalsu ita nia orgáun korpusira seluk? HIBRIDA ninia la di’ak idamák fini ne’e sou bele kuda dala idadeit. Nia sei labele kuda ba dala ruatamba fini ne’e laos orizinal, wainhiraita hakarak kuda ba dala rua nian,konsekwensia mák ita nia koilleta seila hanesan tinan uluk, nia rejultadusei tu’un liu husi rejultadu tinan uluknian. Karik ita hakarak kuda nafatin,to’o ikus ita sei la hetan rezultaduruma, signifika katak fini ne’e mohuona, wainhira ita kuda to’o la morisdeit. Ita hotu hatene ka lae, fini HI-BRIDA ne’ebé mák oras ne’e dau-daun governu dezenvolve progra-ma pilotu iha distritu Bobonaro hoManatutu hetan husi ne’ebé? Niafolin kada kilo hira? Atu hatene di’akliu konabá ida ne’e, iha fulan Marsunia laran, manu-ain Kla’ak ne’e hakatba to’o iha Maliana hodi hare’e hobesik sa mák akontese ona iha ne’ebá.Wainhira to’o iha ne’ebá, manu-ainKla’ak dada lia ho pesoál departe-mentu agrikultura distrital (ne’ebémák lakohi temin sai nia naran) maimanu-ain Kla’ak katak; ba tinan idane’e tuir planu Distritu Bobonaru seihalo ramata natar ho luan 3000 hek-tares ba programa HIBRIDA, agoradau-daun, departementu agrikulturaBobonaru isforsu-an, tan ne’e, orasne’e dau-daun sira konsege to’o2831,48 hektar.

Husi natar ne’ebé luan hanesantemin ona iha leten, fini HIBRIDAne’e sei sosa husi Java-Indonezia hopresu kada kilo $ 8,00. kada hektarsei kuda ho fini HIBRIDA 15 kg. Sig-nifika katak 3000 hektares, ita seipersija fini HIBRIDA 45.000 kg finiHIBRIDA, ho montante osan $ 360.000,00 hodi sosa fini hirak ne’ebé mákita persija ba distritu Bobonaru hodidezemvolve fini HIBRIDA. Osan hirakne’e, suli ba iha ne’ebé, ita mák te-rus, ita mák mate, Indonezia máksorti tamba rau’ut osan husi fini, sa-san tasak, matak nsst. Seidauk tan,ninia konsultan sira. Atu hasoru emaJawa sira, lalika ba rai Jawa mos belehasoru sira iha Bobonaru deit, kon-suntan Jawa oan sira, barak los.Ukun-an bele ukun-an, maibé eko-nómia ami rau’ut lai boy, ha’a-heiiiiiii....loyyyyyyyyyyy!!!!!!!!

“Buat balun que ba husirejime ida ba rejime se-

luk, mandatu ida ba partiduseluk, e que implika impaktu banasaun tomak tenke iha diá-logu e konsensus”.

“Ha’u la presiza estudu akadé-miku boboot que espesialista sirahalo (…)” Lia-fuan ne’e SExa o Pre-zidente da Repúblika (PR) hateteba públiku tomak iha Forun Go-vernasaun Demokratiku ne’ebéhala’o iha loron 5 de Marsu ihaHotel Timor Dili. Lia-fuan ne’e ha-tete momoos katak Dr. Ramos-Horta nudar ema, nudar lider homatenek a’as la presiza halo estu-du ida hodi hatene didi’ak abut kon-flitu 2006, tanba nia hatene onano fó hatene ba públiku katak abutkonflitu iha porezemplu bairru Be-

bonuk iha 2006, mak problemapropriedade. Tanba joven ne’ebéhela iha Bebonuk fó hatene idane’e ba nia.

Bainhira ita analiza lia-fuan nohanoin ne’e ita haree katak ha-noin ne’e atu hanesan lia-hanoinhusi reprezentante Aliansa ba Ma-ioria Parlamentar (AMP) ne’ebéko’alia iha Parlamentu Nasionálkatak lakohi halo estudu impaktuambientál ba Sentrál Mina Todan.

Lideransa AMP sira lakohi ronakonsellu husi sosiedade sivíl (ne’e-bé sosiedade sivíl hato’o tuir pe-tisaun) no partidu opozisaun siratanba sira rona husi kompañia deitne’ebé hakarak fan jeradór besi-tuan ba Timor-Leste katak “idane’e mesak mak di’ak ba imi”. Nu-ne’e moos lideransa, fiar metinba ida ne’e, ema ida nia ko’aliakona-ba asuntu ida ne’ebé kom-plexu duni, no mehi katak ida ne’edi’ak ba Timor-Leste tomak.

PR nia ko’alia barak kona-ba“konsensus” no “diálogu”, no mooslembra katak Timor-Leste tenkeiha konsensus molok nasaun hilidalan ba nasaun nia dezenvolvi-mentu. Dala ruma karik PR deveriakaer hanoin, nudar matadalan ne’emolok nia promulga Orsamentu JeralEstadu (OJE) ba tinan fiskál 2009,tamba hakarak ka lakohi PR mak fóautorizasaun ba AMP atu uza osanlubuk ida husi Ti-mor-oan tomakhodi harii sentrálelétriku ida (da-lan ida ba dezen-volvimentu) ihaTimor-Leste. Niarasik mak iha kna’aratu promulga, nia rasik mak hili atupromulga mézmuke nia hatenekatak parte balun iha OJE nia laranseidauk hetan konsensus.

PR rasik labele haluha katak nia,hanesan Governu taka tilun ba diá-logu bainhira nia simu petisaun no

surat balun husi Sosiedade Sivílno sidadaun oioin ho dadús ne’ebéha-tete katak dala ruma Sentrálmina todan bele sa’e dalan idane’ebé la di’ak ba Timor-Leste niadezen-volvimentu. Ida ne’e hatudukedas katak konsensus la iha, in-formasaun ne’e PR simu molokdokumentu OJE to’o nia eskritóriu,mezmu hanesan ne’e nia hili atupromulga, nia rasik hili atu hakatba oin ho planu dezenvolvimentune’e ne’ebé seidauk hetan konsen-sus.

PR dehan katak “(…) Ambienteatu hetan konsensu iha Parlamentularan la iha, iha parlamentu [, sira,reds.] sukat forsa”.

Afirmasaun ne’e sei kómiku ui-toan tanba karik sani na’in hanoin

fali, bainhira diskusaun orsamentula’o, PR la’o lemo rai, ba vizita fat-fatin sira ne’e hodi halo palestraoioin ne’ebé hamurak nia imajennia a’an rasik deit, no Timor-Lesteto’o agora daudaun seidauk hareerezultadu husi vizita sira ne’e. Nu-

ne’e moos halo nusa mak ema ne’e-bé la tuir no la rona diskusaun OJE,bele hatene katak ambiente atuhetan konsensus iha parlamentunasionál la iha? Karik nia batallaun“adviser/primu balun” bele hatán in-formasaun ne’e ba públiku, amihein.

PR rasik moos rekoñese iha HotelTimor, kinta-feira kotuk katak hiliprojetu harii sentrál elektriku ne’ebéhala’o ho mina todan la’ós Gover-nu mesak nia responsabilidade.

Tuir PR nia diskursu:“(…) kompromisu ba investi-

mentu ida 300 milhões de dolaresatu halo prosesu ida ne’e, e quene’e sei implika nasaun ne’e ba fu-turu, la’ós ba tinan tolu tan deit,

ba tinan lima, tinan sanulu, ne’e,la’ós governu mesak nia respon-sabilidade ne’e ita hotu-hotu nia res-ponsabilidade (…). Se mak liderhatudu sensibilidade, sentidu de

Rui Pinto

Konsensus kona-ba Timor-Leste nia dalan ba dezenvolvimentu.

Ida ne’e Bele iha ka la’e?

...hakarak ka lakohi PR mak fó autorizasaun ba AMP atu uza osan lubuk ida husiTimor-oan tomak hodi harii sentrál elétriku ida (dalan ida ba dezenvolvimentu) ihaTimor-Leste. Nia rasik mak iha kna’ar atu promulga, nia rasik mak hili atu promulgamézmuke nia hatene katak parte balun iha OJE nia laran seidauk hetan konsensus.

>kontinua ba pajina 12

Kla’ak Semanal 24 Marsu 200912 N A S I O N A L

almério ALVAREZ

avan PEDRO

Realidade ida ne’emak feto timorinfrenta iha sirania moris. feto Timor tauk koa-

lia sai, kona-ba abuzu sek-sual ka pedofilia ne’ebe maksira hasoru husi Padre sira.Durante ne’e maluk feto ba-rak mak mout iha mitolojiatradisional ida ne’e: “Kuandusarani ida kontra Padre kaMadre enjeral Igreja nu’udarinstituisaun, ema ne’e hetankedas malisan husi Bispo, Pa-dre, Madre ka hirarkia IgrejaKatólika nian. Dala ruma, la-lehan taka ba ema sira ne’ebemak kritika igreja Katólika.Tebes ka?

Iha nasaun balun, PapaBento XVI hodi Igreja Kató-lika nia naran, husu deskul-pa ona ba vitima sira ne’ebemak hetan abuzu seksual kavitima sira ne’ebe mak sai vi-tima tanba pedofilia ne’e-bemak Padre sira halo. IgrejaKatolika Estadus Unidus, ti-

nan-tinan tenki hasai osanbarak hodi tulun vitima sirane’ebe mak hetan abuzu sek-sual husi Padre sira. IhaTimor-Leste buat barak seitaka.

Tinan ida ne’e, estaduTimor-Leste hamutuk ho ko-munidade internasional, ko-memora loron internasio-nal ba feto. Estadu Timor-Leste husu para kaulker vio-lasaun saida deit, labeleakontese tan ba feto, inkluipadre sira ne’ebe mak haloabuzu seksual ba feto.

Prezidente ParlamentuNasional, Fernando Lasamade Araujo ne’ebe mak jor-nalista kla’ak ne’e halao da-da lia ho nia iha casa Euro-peia, Sábadu 7/03 liu ba ha-teten katak abuzu seksualne’ebe mak Padre sira halone’e hahalok krimi. “Tanbane’e mak sese deit mak haloabuzu seksual hasoru feto,feto sira labele tauk. Labeleha-ree katak nia ne’e avo kania ne’e funsionáriu boot rumaou nia ne’e ema santu (Bispoka Padre-red) ruma, nia mos

hanesan ema. Tanba ne’e fe-to sira wainhira hasoru vio-lasaun, labele taka,” afirma Lasama, wainhira hatan per-guntas jornalista kla’ak kona-ba meius saida mak estadusei foti wainhira Padre sirahalo abuzu seksual ba feto-Timor.

Prezidente ParlamentuNasional ne’e hatutan liu tankatak, wain-hira feto hasorusituasaun ida ne’ebe mak lafavoravel ba sira, sira tenkikoalia sai. “Klaru ke, ita moslabele dun matak ema. Ne’ela-bele. Tenki haree loloos.Tenki hatene duni katak Pa-dre halo dunia abuzu seksualka lae. Husu ba maluk fetosira labele tauk hateten sai,”hatutan Lasama.

Lasama esplika katak ihaona lei ne’ebe fó garantia badireitu ema ida-idak nian.“Parlamentu Nasional apro-va tiha ona lei ne’ebe fó pro-tesaun ba vitima. Kuandukazu ruma akontese ba feto,sira tenki brani koalia sai.Feto sira ne’ebe mak hasoruproblema, tenki hateten sai

Hetan Abuzu Seksual Husi Padre, Tenki Revolta!Opresaun ne’ebe mak durante ne’e ema kiik sira hasoru, sira monu tiha ona ba ihamitu ida ne’ebe hú husi opresór sira. Tanba ne’e mak Paulo Freire uza ninia modelu nométodu edukasaun ida ho naran edukasaun konsientizasaun atu dudu vitima sirahodi halo diálogu no husik vitima sira koalia sai ho sira nia liafuan rasik konabarealidade saida deit mak sira infrenta iha sira nia moris. Ho nune’e vitima modifikaona mundo.

para sira bele sai husi situa-saun ida ne’ebe la favoravelba sira. “Problema mak men-talidade ema ida-idak nian.Tenki forte, tenki fiar aan, itenki revolta,” tenik nia.

Lasama husu ba feto Ti-mor oan tomak atu labele saihanesan bibi-malae. “Bibimalae mak ema ko’a hela niamos, nia nonok deit. Hane-san manu pombu ne’ebe makema ko’a hela nia kakorokmos nia nonok hela deit. Sekarik si-tuasaun ida ne’e laonafatin hanesan ne’e, fetosira nonok deit, ida ne’e laajuda. Tanba ema koalia ko-naba igualdade, ne’e la ihava-lor,” subliña Lasama.

Prezidente ParlamentuNasional ne’e mos afirma liutan katak lei Kanonika ne’ebemak hirarkia Igreja Katóliakrasik estabelese hodi koaliakonaba Padre sira ne’ebemak halo abuzu seksual, leine’e konsidera nu’udar leiinternal Igreja Katolika nian.“Lei ida ne’ebe mak vigoraiha rai ida ne’e, lei ne’ebemak ita nia estadu halo. Lei

Kanóniku ne’e, internalba sira ne’ebe mak tu-ur iha hirarkia Igrejanian. Maibe lei ne’ebevigora ka vale iha na-saun Timor-Leste ne’emak lei kódigu penalne’ebe mak implementaba ema hotu-hotu,” de-han nia.

Vice Primeiru Minis-tru, Jose Luis Guterres,ne’ebe mos partisipa

iha serimonia komemo-rasaun loron interna-sionalba feto ne’e, wain-hira dadalia ho jornalista kla’akhateten katak nu’udar nasaunne’ebe mak inde-pendente,ema hotu iha obrigasaun atufó protesaun ba feto sira.“Violensia, ko-nabaviolensia saida deit, labeleiha. Ita dau-daun ne’e ihalei penal ne’ebe mos preve nofó kondisoens ba ema sirane’ebe mak halo violensiaba feto ka labarik,” tenikVice Primeiru Ministru, JoseLuis Guterres, wainhirahatan perguntas jornalistakla’ak nian konaba asaunsaida mak estadu Timor-Leste sei foti, kuandu Padrebalun iha Timor-Leste haloabuzu seksual ba feto ka ha-lo pedofilia ba labarik feto sira.

Vice Primeiru Ministrune’e esplika liu tan katak so-siedade tomak, inklui IgrejaKatolika hahu kedas iha tem-pu luta nia laran, luta mosba liberdade rai ida ne’e nian,tanba Igreja mos luta badireitu feto nian. “Ne’ebe ohinloron mos kuandu iha viola-saun ka abuzu seksual rumaakontese iha rai la-ran, obri-gasaun ne’e Igreja Kato-likano ita tomak nian. Esforsune’e ita tomak tenki hamutukatu luta no defende bebeikigualdade de jéneru. Ho idane’e mak estabilidade belelao iha ita nia rain rasik,” ha-kotu Jose Luis Guterres ihadada lia ho jornalista kla’akiha Sábadu 07/03 iha CasaEuropeia, Dili.

Padre Mouzinho Lopesne’ebe mak reprezenta Dio-seze Dili, wain-hira hato’opalestra iha Casa Europeia,afirma katak Igreja Katolikaiha preukupasaun kuandufeto hasoru violensia. “Igreja

nia papel mak halo konsien-sializasaun. Konsiensializa-saun konaba dignidade fetono mane ne’e hanesan. Tan-ba ne’e mak Igreja Katolikakontra maka’as problemaabortus. Esforsu ita hotu nianmak ita hotu tenki luta baigualdade ba jéneru noemansipasaun feto nian,”katak Reitor Seminario MinorNossa Senhora de FátimaBalide ne’e iha ninia pa-lestra.

Iha Segunda-feira 09/03Amu Bispo Dili, Dom AlbertoRicardo da Silva no mosAmu Bispo Basilio do Nasci-mento hato’o petisiaun ofi-sial ba Parlamentu Nasionalkona-ba Lei Kodigu Penal ar-tigu 142 ne’ebe bele loke da-lan ba prátika abortus. Tan-ba ne’e mak Dioseze Dili noBaucau hato’o petisaun ho-di la konkorda no rezeita to-tal artigu ne’e hodi halo adi-tamentu ba artigu 142 LeiKodigu Penal Timor-Leste ni-an ne’e. “Ita espera, IgrejaKatolika Timor-Leste sériuduni kontra no bele kombatepratika abortus,” tenik Fer-nanda Soares (27) ba jor-nalista kla’ak iha Igreja Ai-mutin Dominggu 08/03 foinla-lais ne’e.

Tinan ida ne’e estaduTimor-Leste komemora lo-ron feto internasional nianho tópiku sentral mak “Laeba Violensia, Sim ba Igual-dade Jéneru”. Problema makoinsa bele hatan katak itasei la halo violensia ba feto,wainhira feto sira rasik seitaka metin sira nia ibun,kuandu sira hasoru abuzuseksual. Feto sira iha dunikorazen atu hateten: “Lae baViolensia, Sim ba IgualdadeJéneru”? Wait and see.

Estadu, bolu actores sira hotu-hotu ihasosiedade, ne’e ita ko’alia.”

PR aumenta tan katak “mem-bru ohin turiha AMP, sira kritika [governu uluk katak,reds] la iha unidade (…) la iha espírituinkluzaun. Ohin ha’u hatete ba sira ne’ebé ulukkritika [sira, reds] halo hanesan sira ne’ebésira kritika”, no fó avizu ba rejime AMP kinta-feira ko-tuk katak, rejime ne’e tenke ronatanba: “Se la’e, AMP halo projetu ne’e liu, beleGovernu foun ida mai la hatene bainhira, iGovernu hatete ami uluk kedas hatete amila konkorda ho ida ne’e, ita boot sira la ronaami, agora ami termina kontratu”.

Dala ida tan ita haree katak ita nia li-deransa sira hahú halimar jogu foer idamezmu molok sentrál elétriku hala’o ati-vidade. Ida-idak dehan katak seluk mak sala,Prezidente dehan katak Governu tenke rona,maibé nia rasik lakohi rona. AMP sira dehankatak FRETILIN sira uluk la rona maibé ohinsira halo hanesan. FRETILIN hakilar hela deitiha Parlamentu laran no iha liur maibé Go-vernu sira lakohi rona. Iha sirku ne’e, ne’ebéboboot sira bolu demokrasia, povu ki’ik hareedeit boboot sira du’u malu no fó sala bamalu, karik lide-ransa sira la iha la-lenokiha sira nia uma hodi haree katak sira moossala. Dalaruma sira hotu-hotu tenke tuurhamutuk no halo fali ezersisiu “kritika-au-tokritika” molok mai ko’alia ba povu.

Konsensus kona-ba Timor-Leste nia dalan ba dezenvolvimentu.

Ida ne’e Bele iha ka la’e?>tutan husi pajina 11

INDISE

pajina 2

pajina 4

Longuinhos BaKomandanteJeral PNTL Karreira Ka

Lealdade?

Jose Luis de Oliveira:“Lider EstaduHateneLonguinhosMonteiro HaloKrimi, Maibe SeiFoti Nia SaiKomandante JeralPNTL”