PENCAPAIAN DAN SUMBANGAN

TOKOH - TOKOH ISLAM DALAM

BIDANG PSIKOLOGI, FALSAFAH

DAN SEJARAH

BIDANG PSIKOLOGI

Psikologi Islam lebih mementingkan kejiwaan daripada tingkah laku seperti yang

dijelaskan oleh Nabi Muhammad s.a.w dalam sebuah hadis yang bermaksud,

‘Ketahuilah bahawa dalam tubuh itu ada sepotong daging,sekiranya ia elok maka

eloklah seluruh tubuh badan itu.Sekiranya ia rosak, maka rosaklah seluruh tubuh

badan pula. Ia merupakan hati’.

Menurut Ab. Alim Abdul Rahim (1994), konsep kejiwaan dalam Islam meliputi

empat aspek iaitunafs (jiwa),qalb (hati), roh danaql (akal). Istilah nafs lebih

menyatakan unsur penggerak dan aktiviti biologi.Nafs merupakan kata umum

meliputi manusia kesuluruhannya. Istilahqalb (hati) selalu digunakan berkaitan

dengan emosi dan akal pada manusia. Penggunaanqalb lebih khusus berbanding

dengannafs. Al-Ouran telah banyak menyentuh keempat-empat istilah yang

digunakan ini. Antaranya perkataanal-Nafs disebut atau diulang sebanyak 367

kali,al-Qalb disebut sebanyak 144 kali,al-Aql disebut sebanyak 49 kali danal- Roh

disebut sebanyak 25 kali.

Antara tokoh psikologi Islam pada zaman keagungan ilmu pengetahuan Islam

ialah al-Kindi, al-Farabi, Ibnu Sina, Ibnu Rusyd dan Imam Ghazali. Menurut Al-

Farabi, akal adalah satu gejala yang mempunyai daya kekuatan yang dapat

memancarkan roh. Dalam daya kekuatan itu terdapat beberapa daya yang lain

seperti daya keinginan untuk hidup (survival instinct), dalam pemeliharaan diri (self

defence mechanism) dan pengembangan zuriat (breeding mechanism). Selain itu

terdapat juga daya perasaan dan imiginasi yang terkandung dalam daya mengenal.

Menurut Al-Farabi lagi, akal juga mempunyai dua bahagian kekuatan lain, iaitu dapat

berfikir sesuatu yang berbentuk abstrak yang terpisah daripada kebendaan yang

dapat diinderai, dan daya kekuatan untuk mencari sesuatu yang dapat memberi

faedah,kebaikan dan kesempurnaan jasmani.

Al-Farabi berpendapat lagi bahawa daya kekuatan yang kedua ini akan hancur

jasad ditelan bumi sedangkan daya kekuatan yang pertama akan dibangkitkan

bersama roh pada hari kiamat. Teori al-Farabi ini telah diperkembangkan lagi oleh

Ibnu Sina. Menurut beliau terdapat tiga bahagian roh iaitu roh manusia, roh haiwan

dan roh tumbuh-tumbuhan yang mempunyai daya kekuatan masing-masing.

Kejadian roh manusia menurutnya adalah unik kerana keupayaan roh untuk hidup

tanpa jasad. Tetapi mustahil jasad hidup tanpa roh kerana sekiranya roh

memisahkan dirinya dari jasad, jasad akan menjadi mayat. Menurutnya lagi roh

haiwan dan tumbuh-tumbuhan penting untuk kehidupan jasad manusia kerana

dengan adanya kedua-dua unsur ini telah membolehkan manusia untuk terus hidup.

Ibnu Rusyd pula, di dalam karya agungnyaal-Tahafut menyatakan bahawa roh

membolehkan jasad seseorang itu hidup. Menurut beliau, apabila mati, roh itu akan

terus hidup dalam alam kerohanian yang tidak berbentuk kebendaan. Pada hari

kiamat kelak, hanya roh sahaja yang akan dibangkitkan kembali, sedangkan jasad

telah menjadi tanah tetap musnah. Berbeza pula dengan pendapat ulama Al-Kalam

yang menjelaskan bahawa pada hari kiamat manusia dibangkitkan dalam bentuk roh

dan jasad.

Selain itu, Imam Ghazali dalam karyanya Ihya’ Ulumuddin telah membezakan roh

dan jasad manusia. Menurut Ghazali, terdapat tiga unsur di dalam roh manusia

iaitual- qalb (hati),al-nafs (nafsu) danal- ‘aql (akal). Di dalam hati menurutnya, sifat

semula jadinya cintakan kebaikan. Nafsu pula mempunyai dua unsur kekuatan iaitu

kebaikan dan kejahatan yang mempengaruhi hati. Jika nafsu baik lebih banyak,

maka hati akan bertambah baik, tetapi jika nafsu jahat lebih banyak maka hati akan

dikuasai oleh nafsu jahat. Akal pula berfungsi untuk mencari ilmu bagi

membersihkan hati ke arah kebaikan dan kebenaran. Ia juga berfungsi untuk

mencari jalan yang paling berkesan untuk melaksanakan kehendak hati ke arah

kebaikan Malah akal juga berfungsi untuk melaksanakan kehendak hati bagi tujuan

kebaikan atau kejahatan.

Al-Ghazali juga menjelaskan bahawa rohanilah yang menguasai jasad manusia.

Segala pancaindera rasa seperti mata, telinga, mulut, lidah, akalnya dan anggota

badannya serta segala organ yang ada dalam diri manusia semuanya tunduk

kepada titah perintah rohani manusia. Al-Ghazali menganggap bahawa jasad

manusia dengan segala anggotanya merupakan tentera kepada hati dan rohani

manusia

BIDANG FALSAFAH

Kedatangan Islam telah membawa perkembangan yang baharu di dalam falsafah

dunia. Hal ini kerana falsafah Islam mempunyai keistimewaan dan kelebihan yang

mengatasi falsafah sebelumnya. Falsafah Islam diasaskan atas kekuatan wahyu dan

akal memperkukuhkannya. Antara tokoh yang menyumbang dalam bidang falsafah

Islam ialah Al- Kindi, al-Farabi, Ibnu Rusyd, Al-Ghazali, Ibnu Hazm, Ibnu Maskawaih,

Ibnu Sina dan sebagainya.

Al-Kindi merupakan orang pertama dalam Islam membincangkan falsafah

sebagai suatu ilmu yang tersendiri. Beliau telah mengarang sebanyak 263 karya

falsafah yang sebahagian besarnya telah diterjemahkan ke beberapa bahasa

Eropah. Falsafah Al-Kindi membincangkan tentang pertama, adanya Tuhan

menyebabkan adanya alam ini, kedua kegiatan Tuhan berkembang di antara langit

dengan bumi, ketiga jiwa bumi adalah daya penggerak Tuhan, keempat jiwa bumi

telah menyebabkan terjadinya langit, bintang dan planet-planet di angkasa lepas,

kelima jiwa manusia merupakan pancaran jiwa bumi, keenam manusia bersifat

dualisme, ketujuh kemerdekaan kekal dan abadi hanya dapat dicapai dalam dunia

akal budi keamanan dan ketakwaan kepada Allah s.w.t dan yang terakhir, orang

yang hendak mencapai kemerdekaan dan kebebesan itu harus memperkembangkan

kekuatan akalnya dengan jalan ilmu ketuhanan dan ilmu tentang alam semesta.

Falsafah Islam mencapai kematangan dengan munculnya ahli falsafah Islam iaitu

Al- Farabi. Nama sebenar beliau ialah Abu Nasr al-Farabi (870-950 M) dan dikenali

di dunia Barat dengan panggilan Alpharabius. Al-Farabi telah mempelajari falsafah

daripada Yuhanna Ibnu Khailan. Pada awalnya beliau sangat berminat dengan

falsafah yang dikemukakan oleh Aristotles sehingga beliau sanggup membaca

bukuAnima karya Aristotles sebanyak 200 kali danPhysica sebanyak 40 kali. Beliau

menggunakan ilmu falsafah untuk mencari dan menentukan kebenaran. Beliau

berpendapat bahawa kebenaran yang sempurna dan mutlak adalah berdasarkan

kepada akidah Islamiah. Menurut Al- Farabi lagi, seorang ahli falsafah tidak

seharusnya memisahkan dirinya daripada sains dan politik. Sebaliknya perlu

menguasai kedua-duanya untuk menjadi seorang ahli falsafah yang sempurna.

Tanpa sains menurutnya, seorang ahli falsafah tidak mempunyai cukup peralatan

untuk dieksploitasikan untuk kepentingan orang lain. Justeru, seorang ahli falsafah

yang tulen tidak akan merasai sebarang perbezaan di antaranya dengan pemerintah

yang tertinggi kerana keduanya saling lengkap melengkapi. Dalam hal ini beliau

mencadangkan agar diwujudkan sebuah Negara kebajikan yang diketuai oleh ahli

falsafah. Antara buku-buku yang masyhur ialah seperti al-Mahaniyatul Fadhilah

(bidang politik), Bandar yang Ideal ( al-Madinah al-Fadila) dan Bandar Kerajaan (al-

Siyasah al-Madaniyyah).

Ibnu Rusyd atau nama sebenarnya Abu Al-Walid Muhammad bin Ahmad bin

Muhammad bin Ahmad bin Ahmad bin Rusyd juga turut menyumbang terhadap

bidang falsafah. Beliau lahir di Cordova dan lebih dikenali sebagaiAv e r ro e s di

dunia Barat. Antara buku-buku yang telah dihasilkan mengenai falsafah ialah Mahadi

al-Falasifah danTahafut al-Tahafut. Menurut Mustafa Hj Daud (1991), Ibnu Rusyd

telah membuat pembaharuan dalam bidang falsafah Islam dengan membawa

pandangan baru berkaitan Al-Quran. Beliau telah menjelaskan, “Al-Quran itu

diturunkan oleh Tuhan untuk semua manusia.Oleh sebab manusia mempunyai

tingkat-tingkat tertentu, ada yang berilmu, ada yang bodoh, maka pengertian Al-

Quran itu pun, tentu bertingkat pula menurut tingkat mereka.” Aboe Bakar

Atjeh (1979) menyatakan bahawa mengikut Ibnu Rusyd, hidup sendiri dan

terasing daripada pergaulan umum tidak dapat menhasilkan sesuatu yang berfaedah

kepada manusia. Azizan Baharudin (1986) menyatakan Ibnu Rusyd memainkan

peranan penting dalam perkembangan skolatisisme melalui ulasannya tentang

tulisan-tulisan Aristotle. Pada pertengahan abad ke 13 Masihi, hampir kesemua

karya falsafah Ibnu Rusyd telah diterjemahkan ke bahasa latin dan telah

mempengaruhi ahli pemikir Eropah. Antaranya ialah St. Thomas Aquines.

Selain itu, Al-Ghazali atau nama sebenarnya Abu Hamid Ibnu Muhammad al-

Tusi al- Ghazali merupakan tokoh falsafah Islam yang paling agung. Beliau sangat

berminat terhadap falsafah. Beliau telah berjaya menggabungkan antara falsafah

dan tasauf dengan akidah, syarak dan akhlak. Karyanya yang terkenal ialah Ihya

Ulumuddin. Dalam kitab ini beliau telah menghubungkan ilmu lahir dengan ilmu batin

dan ilmu fekah dengan tasauf di bawah tinjauan falsafah yang mendalam. Menurut

Aboe Bakar Atjeh (1979) kitab ini berisi suara jiwanya yang sudah insaf,dan oleh

sebab itu merupakan hasil pengalaman-pengalaman dalam perjalanannya mencari

kebenaran, mencari Tuhan serta kebahagiaan jiwanya. KitabIhya disusun di dalam

empat bahagian iaitu Ibadat, Adat, Muhlikat danMujiat. Kitab ini merupakan

pandangan al-Ghazali mengenai akhlak hasil daripada penyelidikannya bertahun-

tahun lamanya. Kitab ini banyak diterjemahkan ke dalam berpuluh-puluh bahasa di

dunia ini termasuk bahasa Malaysia. Kitab-kitab lain Al-Ghazali ialah Mizan al-Amal,

Al-Arbain, Minhajul Abidin dan banyak lagi.

Tokoh-tokoh dari Andalus juga mempelopori bidang falsafah. Antaranya ialah

Ibnu Hazm yang telah menulis lebih kurang 400 karya mengenai falsafah. Antara

yang termasyhur ialah Ring of The Dove, Kitab al-Taqrib li-Hadd al-Mantiq al-

Madkhal ilayh, Jenis Sams dan Al-Akhlaq. Azizan Baharuddin (1986) menjelaskan

Ibnu Hazm menyatakan bahawa mereka yang bertemankan ilmu dan mengetahui

kegunaannya, patut pula menyampaikannya kepada orang lain dengan cara yang

sebaik mungkin. Dia juga mengatakan bahawa falsafah bukanlah bidang yang boleh

dikaji oleh sebahagian orang khasnya mereka yang belum mempunyai ilmu dan

persediaan yang cukup. Ibnu Hazm menganggap falsafah sebagai suatu alat yang

boleh digunakan untuk membela agama.

Tokoh yang lain ialah Ibnu Maskawaih (936-1030 Masihi) yang berasal dari Parsi.

Nama sebenar beliau ialah Ahmad bin Muhammad bin Yaakub dan dikenali dalam

dunia falsafah sebagai nama Abu Ali. Beliau sangat terkenal sebagai ahli falsafah

akhlak, terutama karyanyaTahzibul-Akh lak. Menurut Aboe Bakar Atjeh (1979),

menyatakan Ibnu Maskwaih ialah seorang teoritis dalam hal-hal akhlak iaitu

mengupas falsafah akhlakiah serta analisis pengetahuan. Beliau telah mengupas

dengan begitu mendalam tentang falsafahassa’adah (bahagia) dengan cara ilmiah.

Di samping itu, muncul pula Ibnu Sina ( 980-1037 Masihi). Beliau lebih dikenali

sebagai Avicenna di dunia Barat. Menurut Abdul Rahman Haji Abdullah (1988),

falsafah Islam telah mencapai kesempurnaanya di tangan Ibnu Sina. Ibnu Sina telah

menghasilkan buku al-Shifa’ yang menerangkan dan menghuraikan semua sistem

falsafah Yunani dengan cara yang mudah. Antara karya falsafah beliau dalam

falsafah ialah Danesh Nameh ( dalam bahasa Parsi), Uyun al-Hikmah (bahasa

Arab), Mujiz Kahir dan Tis’u rasail fi hikmati wal tabi’iyyat. Menurut Mustafa Haji

Daud ( 1991), isu utama yang dibicarakan oleh Ibnu Sina di dalam falsafah ialah

pertama, membuktikan kewujudan dan keesaan Allah s.w.t dan kedua

membicarakan hal roh manusia dan kaintannya dengan Allah s.w.t.

BIDANG PENDIDIKAN

Pendidikan meliputi hampir semua bidang aktiviti manusia dan mencakupi

pelbagai bidang yang sama luasnya dengan tamadun manusia seperti politik,

ekonomi, falsafah, seni dan sebagainya. Pakar-pakar pendidikan mengemukakan

pelbagai pendapat mengenai tujuan pendidikan dalam Islam termasuk para pemikir

Islam zaman silam seperti Ibn Khaldun, Al-Ghazali, Al-Farabi dan lain-lain.

Imam Al-Ghazali merupakan salah seorang tokoh pemikir Islam yang sangat

terkenal bukan sahaja dalam kalangan umat Islam, bahkan di kalangan bukan Islam.

Beliau sangat tinggi ilmunya dalam pelbagai bidang seperti falsafah, akidah, fikah,

ilmu kalam, tasawuf, pendidikan, politik dan lain-lain.

Semasa hayatnya, Imam Al-Ghazali telah memperkatakan dan membincangkan

tentang banyak perkara mengenai pendidikan, dalam konteks kaedah pembelajaran

dan penyebaran ilmu. Ilmu serta pendidikan adalah amat penting bagi sesiapa

sahaja di mana-mana tempat di dunia ini. Melalui pendidikan, individu dapat

memajukan diri, negara, bangsa dan agama. Pendidikan perlulah sentiasa

berkembang dalam proses mencari kebenaran ilmu. Pendidikan juga pada dasarnya

merupakan aset terpenting dalam pembinaan tamadun manusia dan

perkembangannya.

Al-Ghazali memegang falsafah yang menyatakan, "Sebahagian ilmu tidak akan

menyerah dirinya kepada kamu sebelum kamu menyerah sepenuh jiwa raga

kepadanya. Apabila kamu telah menyerah sepenuh jiwa raga kepadanya,

sebahagian ilmu diberikan kapada kamu, namun sebahagian lagi masih belum tentu

untuk menerima kamu" (Mahayudin Yahaya, 2001). Melalui ungkapan ini, Al-Ghazali

menekankan bahawa seseorang yang ingin menuntut ilmu haruslah membersihkan

hati mereka daripada pekerti buruk dan unsur negatif. Malahan kesucian jiwa dan

kemuliaan akhlak merupakan asas untuk memperoleh kesucian ilmu dan keberkatan

daripada Tuhan supaya dapat dimanfaatkan untuk diri dan orang lain. Imam Al-

Ghazali juga menyarankan agar seseorang menuntut ilmu secara tertib mengikut

keutamaan ( Sivachandralingam S. R. & Ayadurai L., 2001). Ini bermakna, ilmu yang

paling penting haruslah dituntut terlebih dahulu sebagai bekalan untuk

menyempurnakan ilmu akhirat jika sekiranya umur tidak panjang.

Al-Farabi dalam falsafah pendidikannya menekankan bahawa pendidikan

adalah sesuatu yang harus diperjuangkan. Beliau melahirkan idea tentang

pendidikan berdasarkan falsafah yang dibawa oleh Plato dan Aristotel. Melalui

falsafah ini beliau mencuba untuk memperkenalkan suatu kaedah yang mampu

membawa keluar sesuatu bangsa dari sebuah pemikiran yang sempit kepada realiti

kehidupan yang sebenarnya. Dasar pendidikan Al-Farabi adalah bertujuan untuk

mencapai kesempurnaan hidup yang dicapai melalui kebahagaian yang diperolehi.

Dan menurut beliau lagi, untuk mencapai tujuan ini seseorang haruslah berani dan

bersikap terbuka.

Konsep pendidikan yang diperkenalkan oleh Al-Farabi adalah berdasarkan

konsep menurut paradigma Islam. Konsep ini merupakan gabungan antara teori dan

praktikal yang dapat menunjukkan kebenaran yang sebenarnya. Gabungan teori dan

praktikal dalam falsafah Al-Farabi ini adalah gabungan antara aspek demonstratif

dan aspek persuasif yang digunakan dalam kaedah pembelajaran. Dalam perspektif

Al-Farabi, aktiviti pendidikan merupakan penerapan nilai-nilai, pengetahuan

intelektual dan ketrampilan praktikal yang kemudiannya harus dikembangkan

menurut tujuan asalnya iaitu membawa manusia ke arah kesempurnaan.

Kesempurnaan manusia menurutnya adalah proses akhir dalam mendapatkan nilai-

nilai pengetahuan intelektual dan nilai-nilai tingkah laku bermoral. Untuk mencapai

tahap ini, negara harus menyediakan belanjawan khas untuk pendidikan dan Al-

Farabi menetapkan bahawa belanjawan pendidikan diambil dari sebahagian zakat

dan kharaj (pajak tanah).

Ibn’ Khaldun pula menggariskan bahawa pendidikan atau ilmu dan mengajar

merupakan suatu kemestian dalam membangun masyarakat manusia. Ini dapat

dirumus pada pandangannya mengenai tujuan pendidikan iaitu untuk memberi

peluang kepada fikiran untuk aktif dan bekerja kerana ia penting bagi mematangkan

fikiran, memperoleh pelbagai cabang ilmu pengetahuan dan memperoleh pekerjaan

untuk mencari penghidupan. Ibn Khaldun menyatakan bahawa maksud pendidikan

adalah transformasi nilai-nilai yang diperoleh dari pengalaman untuk

mempertahankan kewujudan manusia dalam peradaban masyarakat (Mahayudin

Yahaya, 2001). Ini kerana dengan adanya pendidikan manusia berupaya

melestarikan dan mewariskan nilai-nilai yang ada dalam masyarakat agar

masyarakat dapat mengadaptasi kehidupan dengan lebih sempurna.

Menurut Ibnu Khaldun lagi, pertumbuhan pendidikan dan ilmu pengetahuan

dipengaruhi oleh peradaban. Beliau berpendapat bahawa terdapat perbezaan dari

segi sosial hasil daripada kecerdasannya yang diperoleh melalui pengajaran. Ibnu

Khaldun membahagikan ilmu pengetahuan kepada tiga iaitu Ilmu Lisan, Ilmu Naqli

dan Ilmu Aqli. Beliau juga menekankan bahawa terdapat tiga jenis kurikulum yang

perlu diajarkan kepada murid-murid. Pertama, kurikulum yang merupakan alat bantu

pemahaman. Kurikulum ini termasuklah ilmu bahasa, ilmu nahwu, ilmu balaghah dan

syair. Kedua, kurikulum sekunder, iaitu matapelajaran yang menjadi tonggak untuk

memahami Islam. Kurikulum ini meliputi ilmu-ilmu hikmah seperti logika fizik,

metafizik, dan matematik. Ketiga, kurikulum primer iaitu subjek yang menjadi pati

ajaran Islam. Kurikulum ini meliputi semua bidang al-ulum al naqliyah seperti ilmu

tafsir, ilmu hadis, ilmu qiraat dan sebagainya.

KESIMPULAN

Intelektual-intelektual Islam seperti AL-Ghazali, Al-Farabi, Ibn Khaldun, Al- Kindi,

Ibn Rusyd dan ramai lagi telah banyak menyumbangkan ilmu dan falsafah dan teori

dalam dunia Islam dan mengembangkan Tamadun Islam. Sumbangan- sumbangan

tokoh-tokoh ini seharusnya dihargai dan setiap umat manusia amnya dan umat

Islam khususnya perlu mempelajari dan mencontohi para ilmuan ini yang tidak jemu

menimba ilmu dan seterusnya memberi sumbangan yang besar kepada masyarakat

seluruh dunia.