Unsur Unik Dialek Melayu

BBM5102 Kajian Linguistik Perbandingan dan PersejarahanHuraikan Unsur-Unsur Yang Unik Dalam Dialek Melayu

Oleh : GS33858 Siti Salamah bt. Mohamad Yusof

1.0 PENDAHULUAN

1.1 Pengenalan

Istilah dialek berasal daripada perkataan Yunani iaitu ‘dialektos’ yang pada

mulanya digunakan dalam hubungannya dengan keadaan bahasanya. Di Yunani,

terdapat perbezaan-perbezaan kecil dalam bahasa yang digunakan oleh penuturnya

masing-masing, dan dengan itu ada kalanya tidak sampai kepada mereka

menyebabkan mereka berasa mempunyai bahasa yang berbeza. Mengikut Mario A.

Pei, dialek adalah variasi satu bahasa tertentu yang dituturkan oleh sekumpulan

penutur dalam satu-satu masyarakat bahasa.

Dialek mempunyai bentuk tertentu yang dituturkan dalam kawasan tertentu dan

berlainan daripada bentuk standard dari segi sebutan, tatabahasa atau penggunaan

kata-kata tertentu, tetapi kelainan tersebut tidak begitu besar untuk dianggap sebagai

satu bahasa yang lain. Faktor-faktor yang menimbulkan dialek terdiri daripada faktor

alam, politik, penjajahan dan masa. Demikian pula halnya dengan ekonomi, cara hidup

dan sebagainya. Ini tercermin juga di dalam dialek yang bersangkutan.

Dialek merupakan ragam atau variasi daripada satu bahasa yang sama yang

dapat dibezakan melalui ciri-ciri sebutan, kosa kata, atau tatabahasa. Dialek

berkembang daripada bahasa yang pada asalnya seragam tetapi lama-kelamaan

mengalami perubahan, dan perubahan ini berlaku disebabkan oleh pelbagai faktor yang

antaranya ialah faktor masa dan faktor geografi (Newton,1972).

Berpuluh-puluh dialek Melayu kini tertabur di seluruh Nusantara dari pesisiran

barat Pulau Sumatera hingga ke teluk dan pantai terpencil di Pulau Irian dan dari

wilayah Negeri Thai di daratan Asia di utara hingga ke jajahan Australia di Pulau Cocos-

Keeling yang jauh di samudera selatan itu. Bahkan beberapa masyarakat minoriti, yang

tetap berbahasa Melayu sebagai bahasa ibunda, bertahan malah berkembang, di Sri

Lanka dan di negeri Belanda pun. Gejala ketersebaran dialek-dialek Melayu ini bukan

kejadian baru seperti pernyebaran bahasa Inggeris melalui pentadbiran, perdagangan

1



dan politik. Berbeza dengan itu, penyebaran dialek Melayu sudah lama wujud. Sebelum

abad yang keenam belas pun, bahasa Melayu telah bertugas sebagai bahasa utama

bahkan di Kepulauan Filipina dan Kepulauan Maluku juga dipinggiran Lautan Pasifik.

Waima, sudah banyak bukti yang menunjukkan peranan bahasa Melayu di Pulau

Madagaskar di tepi pantai timur benua Afrika lima ratus tahun sebelum Lautan Hindi

dilayari kapal Eropah. Hadirnya lebih daripada enam puluh dialek daerah yang masih

tergolong dalam jaringan bahasa Melayu membuktikan keunggulan penutur Melayu

sebagai perintis budaya, niaga dan teknologi. Ada dialek Melayu yang wujud melalui

penghijrahan kelompok-kelompok penutur Melayu ke kawasan baru. Ada pula dialek

Melayu yang timbul sebagai hasil perkembangan bahasa pergaulan dan perdagangan

tanpa penghijrahan penutur Melayu dan pembentukan masyarakat imigran di

perkampungan baru. Setiap dialek Melayu ini dilatari dan diwarnai dengan sejarahnya

masing-masing. Sememangnya, sesuatu dialek hanya dapat dihargai dan dihayati

dalam lingkungan sosialnya sendiri. Kepelbagaian dialek Melayu yang diwariskan oleh

penutur purba itu harus disanjung sebagai pusaka dan khazanah yang tidak ternilaikan.

(Collins,1996).

Faktor-faktor yang menimbulkan dialek terdiri daripada faktor geografi, politik,

penjajahan, perdagangan, penghijrahan, masa dan sebagainya. Di Semenanjung

Malaysia misalnya, di samping terdapat alam semula jadi yang terdiri daripada hutan

rimba, bukit bukau dan gunung ganang yang merupakan rintangan kepada

perhubungan antara penduduk-penduduknya, faktor politik telah membahagi-bahagikan

negara ini kepada unit-unit politik yang lebih kecil menjadikannya negeri Perlis, Kedah,

Pulau Pinang, Perak, Selangor, Negeri Sembilan, Melaka, Johor, Pahang, Terengganu

dan Kelantan. Daripada nama negeri-negeri tersebutlah timbulnya nama dialek-dialek

di Semenanjung Malaysia yang dikenali sebagai Dialek Perlis, Dialek Kedah, Dialek

Pulau Penang, Dialek Perak, Dialek Selangor, Dialek Negeri Sembilan, Dialek Melaka,

Dialek Johor, Dialek Pahang, Dialek Terengganu dan Dialek Kelantan. Dialek-dialek

yang berdasarkan tempat itulah dipanggil dialek tempatan. Dialek-dialek tempatan di

Semenanjung Malaysia sebenarnya adalah variasi daripada bahasa Melayu (Abdul

Hamid Mahmood, 1994: 1-2).

2



Dalam satu-satu dialek tempatan terdapat pula idiolek-idiolek, iaitu kelainan-

kelainan pengucapan yang disebabkan oleh perbezaan individu, dan kelainan stilistik

yang terjadi akibat perbezaan konteks. Semua kelainan ini disebut dialek.

Sungguhpun terdapat kelainan-kelainan tersebut ia harus tidak terkeluar daripada had

saling kesefahaman yang menentukan bahawa kelainan-kelainan itu masih tergolong di

dalam satu bahasa.

1.2 Objektif Kajian

Kajian Unsur-unsur yang Unik dalam Dialek Melayu ialah bertunjangkan :

a. Mengenal pasti unsur-unsur yang unik yang terdapat dalam dialek-dialek

Melayu Kedah, Perak, Selangor, Negeri Sembilan, Melaka, Johor, Pahang,

Terengganu, dan Kelantan.

b. Menyenaraikan kosa kata dialek Perak yang unik.

1.3 Kaedah Kajian

Kajian unsur-unsur unik dalam dialek-dialek Melayu khususnya dialek

Perak dilakukan dalam kerangka kajian seperti yang berikut:

3

Pe

rin

gka

t P

ers

ed

iaa

n

- Mengenal pasti masalah kajian- Mengkaji sumber berkaitan- Menentukan jangka masa kajian- Menentukan prosedur kajian- Merangka reka bentuk kajian

Pe

ng

um

pu

lan

Da

ta - Pemilihan sampel

dialek- Mengumpul data dari sumber sekunder dari kajian lepas :a. Asmah Haji Omar (2008)b. Zaharani Ahmad

Pe

rin

gka

t A

khir - Menganalisis

data- Menginterpretasi data- Menyemak semula objektif kajian - Menulis dapatan kajian



1.4 Batasan Kajian

Kajian ini hanya dijalankan dalam ruang lingkup :

a. melihat unsur-unsur unik dalam dialek Perak

b. menyenaraikan kosa kata yang unik dalam dialek Perak.

1.5 Definisi Operasional

Dialek Melayu

Variasi sesuatu kawasan juga juga dikenali sebagai loghat, dialek atau dialek kawasan.

Berbagai- bagai variasi kawasan juga merupakan anggota bahasa yang sama. Dengan

itu, didapati bahawa dialek Melayu seperti dialek Kedah, dialek Perak, dialek Johor, dan

sebagainya adalah anggota bahasa Melayu. Kawasan dialek Melayu di Malaysia pada

umumnya dibahagikan kepada 12 kawasan dialek. Di Semenanjung Malaysia, terdapat

sembilan dialek utama, masing-masing dengan kawasannya dan subdialeknya.

Kawasan-kawasan dialek ini ada kalanya sejajar dengan kawasan negeri, ada kalanya

tidak. Dialek Melayu di Sabah dan Sarawak terdiri daripada dialek Sarawak, Brunei dan

Kedayan. Kita dapat mengenal pasti sesuatu pertuturan itu bervariasi dengan dialek

kita sendiri apabila kita dapat memahami apa yang dituturkan oleh penutur variasi

berkenaan. Perbezaan antara variasi berkenaan dan dialek kita terdapat pada cara

kata-kata dibunyikan, dan pemilihan kata-kata tertentu. Namun sistem nahunya tetap

sama. Perbezaan itu dapat kita dengar dan alami apabila kita bergerak dari satu

kawasan ke satu kawasan. Sesuatu kawasan mempunyai ciri-ciri bahasanya sendiri,

baik dari segi bunyi atau perbendaharaan kata, yang membezakannya dengan

kawasan yang lain. Setiap dialek tersebar dalam kawasan tersendiri; ada dialek yang

kawasannya luas, dan ada dialek yang kawasannya sempit. Jika dikaji sesuatu

kawasan dialek dengan teliti, kita akan dapati bahawa bahasa yang dituturkan dalam

kawasan berkenaan memperlihatkan perbezaan kecil dari satu mukim ke satu mukim

lain, atau dari satu kampung ke satu kampung yang lain. Oleh itu wujud subdialek, dan

4



kawasan yang ditempati subdialek, dinamakan kawasan subdialek. Sesuatu dialek tidak

seragam dengan dialek-dialek lain. Setiap satunya mempunyai ciri-ciri yang

membezakannya dengan dialek-dialek lain. Ciri-ciri itu boleh dilihat dari segi bunyi,

penggunaan imbuhan, perbendaharaan kata, dan aspek-aspek tertentu dalam

pembentukan frasa dan ayat. Pada keseluruhannya, dialek-dialek Melayu mempunyai

enam vokal : a, e, (taling), e (pepet), i, o, u. Kekecualian terdapat pada dialek Brunei

yang mempunyai tiga vokal : a, i, u. Ada juga dialek-dialek Melayu yang mempunyai

tujuh atau lapan vokal, yang merupakan perkembangan vokal tersebut Sungguhpun

dialek-dialek Melayu berkongsi vokal-vokal yang sama, tetapi perbezaan dapat dilihat

apabila vokal-vokal itu dimasukkan ke dalam suku kata. Sesuatu vokal yang sama

boleh menghadapi peraturan yang berbeza dalam dialek yang berbeza. Semua dialek

Melayu berkongsi hampir semua konsonan dalam perbendaharaan konsonan yang ada.

(Asmah Haji Omar, 2010:54-55)

2.0 SOROTAN LITERATUR

Adi Yasran Abdul Aziz (2011) menulis tentang “Suku kata dasar dialek Kelantan

berdasarkan teori optimaliti” memberikan penjelasan tentang interaksi kekangan bagi

suku kata dasar dialek Kelantan berdasarkan teori Optimaliti (TO). Analisis terhadap

suku kata dasar bahasa Melayu sebelum ini hampir keseluruhannya membincangkan

aspek polanya sahaja.

Zaharani Ahmad (1991) dalam bukunya yang bertajuk “The Phonology &

Morphology of the Perak Dialect” mendapati bahawa terdapat 24 fonem segmental

berbanding dengan 18 konsonan dan 6 vokal. Beberapa idiosinkrasi fonologi dialek

Perak telah diterokai dan dirumuskan menjadi peraturan menggunakan notasi fonologi

generatif standard. Interaksi antara peraturan-peraturan ini juga ditunjukkan, terutama

sistem panggilan. Analisis ini menjelaskan bahawa sistem panggilan adalah penting

dalam dialek Perak. Berhubung dengan proses pembentukan perkataan, dua aspek

morfologi dibincangkan, iaitu pengimbuhan dan pengulangan. Imbuhan dikelaskan

kepada awalan, akhiran, dan apitan. Penyebarannya dibincangkan dengan contoh yang

5



diberikan. Turut dibincangkan ialah makna dan fungsi gramatikal memperoleh

perkataan baharu, Harus ditegaskan bahawa kajian sebelum ini yang mendakwa

bahawa dialek Perak telah sepenuhnya hilang / awal / m awalan / m / (Wulff, 1926;

Brown, 1956 dan Harun, 1983) adalah salah. Generalisasi ini hanya benar pada kata

akar yang bermula dengan vokal, meluncur, atau sisian. Tetapi, apabila / m / bergabung

dengan kata akar yang bermula dengan sisian / l / dan / / itu, / m / sentiasa hadir di

permukaan. Ini bukti sebenarnya, membuktikan dakwaan bahawa / l / dan / / adalah

sisian.

Zaharani Ahmad. et.al. (2011) dalam kajian “Fonologi Rangkap Vokal dan

Kepelbagaian Dialek Melayu: Analisis Teori Optimaliti” membincangkan perilaku

fonologi rangkap dalam empat kumpulan dialek Melayu, iaitu dialek Johor, dialek

Kedah, dialek Perak dan dialek Kelantan. Data kajian terdiri daripada sumber sekunder

yang dipetik daripada beberapa kajian terdahulu. Analisis fonologi yang dikemukakan

berdasarkan pendekatan kekangan daripada teori optimaliti. Dapatan kajian

menunjukkan kesemua dialek ini secara umumnya tidak membenarkan kehadiran

rangkap vokal di peringkat permukaan kerana ini melibatkan pengingkaran onset. Dari

sudut pendekatan rumus, rangkap vokal di pelingkat dalaman akan ditangani melalui

proses fonologi, seperti diftongisasi, ambisilabifikasi, peleburan vokal dan pengguguran

vokal. Setiap dialek menggunakan strategi yang berbeza dalam menangani rangkap

vokal ini dan kesannya menyebabkan wujudnya kepelbagaian dialek dalam bahasa

Melayu. Dari sudut pendekatan kekangan dalam kerangka teori optimaliti pula,

kewujudan kekangan yang bersifat universal, dan setiap dialek itu mempunyai susunan

tatatingkat kekangannya yang tersendiri.

Nuwairi Haji Khaza’ai (1998) dalam artikelnya yang berjudul “Kawasan Geografi

di dalam Kajian Dialek Melayu : Satu Perbincangan” mendapati bahawa kajian

dialektologi Melayu perlu memberi tumpuan kepada kawasan dialek. Dialek sebagai

satu khazanah, mempunyai hubungan yang erat dengan kawasan dialek. Sebagai

contoh, dalam kes di negeri Perak, dialek yang dikaji itu merupakan subdialek Perak,

Kedah atau Patani. Kata beliau lagi, dalam konteks kajian di alam Melayu, persoalan

6



yang berkaitan dengan kawasan dialek tidak boleh dipandang remeh walaupun

persoalan sosial dianggap penting. Beliau turut melontarkan beberapa persoalan,

antaranya :

i. Apakah yang terjadi pada dialek yang kawasan geografinya kini berada di

tengah-tengah kawasan pembangunan? Belum ada kawasan dialek baru yang ketara

di negeri Perak walaupun terdapat bandar-bandar yang mempunyai tradisi yang agak

lama atau kawasan-kawasan pertanian yang bersifat mega.

ii. Persoalan metodologi perlu diperkemaskan memandangkan pola penempatan

penduduk kini sudah berubah. Mereka tidak lagi mendiami taman-taman perumahan

yang baharu malah sudah ramai yang mendiami rumah-rumah pangsa dan

kondominium.

iii. Kajian terhadap dialek Melayu akan menjadi lebih menarik lagi apabila pengkaji

memberi perhatian kepada amalan berbahasa penutur dialek Melayu yang semakin

terdedah kepada bukan sahaja dialek lain, malah bahasa asing.

Rabiana Syahid Badudu (1998) dalam penulisannya yang bertajuk “Beberapa

Hal yang Menarik pada Penggunaan Dialek Melayu Manado” merungkaikan keunikan

dialek Melayu Manado yang dituturkan dalam wilayah di Sulawesi Utara yang

menuturkan dialek ini sebagai bahasa perhubungan atau pergaulan berbanding dengan

bahasa Indonesia. Hal ini ditemukan, bukan sahaja di pasar-pasar atau di desa-desa

bahkan di tempat-tempat rasmi melainkan ketika acara rasmi yang mana bahasa

Indonesia dituturkan. Dialek Melayu Menado (DMM) ini mendapat pengaruh bahasa

Belanda seperti contoh-contoh berikut:

DMM BB BImami mammie ibuopa opa kakekbrur broer kakak laki-lakihem hemd kemejaforok vork garpu

Dapatan kajian turut mendapati DMM memang sudah cukup memiliki kosa kata yang

berbeza dari bahasa Melayu dan bahasa Indonesia. Dengan wilayah penggunaannya

7



yang cukup luas dan digunakan sebagai bahasa perhubungan dan pergaulan yang

sangat praktis di seluruh wilayah, dapatlah dikatakan bahawa DMM memang akan

dituturkan kerana masih dapat menandingi bahasa Indonesia sebagai bahasa rasmi

walaupun kelihatannya tidak lagi mengalami perubahan dan perkembangan dibanding

dengan bahasa Indonesia.

Norsimah Mat Awal, et.al (2012) dalam kajian mereka “Pemerian Semula Dialek

Negeri Sembilan : Satu Laporan Awal” melaporkan penelitian awal secara formal

mengenai dialek Negeri Sembilan ialah kajian Hendon (1966) yang mengkaji aspek

fonologi dan morfologi dan kawasan kajiannya ialah mukim Ulu Muar di daerah Kuala

Pilah. Manakala kajian Norsimah dan rakan-rakannya menggunakan dialektologi sosial

bandar. Daerah Rembau merupakan kawasan pengumpulan data, kajian tersebut

bertujuan membangunkan satu senarai kata arkaik dialek Negeri Sembilan dan

seterusnya menguji kelangsungan penggunaannya. Untuk memperoleh data senarai

kata, kaedah temubual digunakan dan penceritaan daripada informan yang terdiri

daripada warga emas. Dapatan awal menunjukkan bahawa banyak leksikal dari

kategori kata nama, kata kerja dan kata adjektif yang boleh dimasukkan dalam senarai

kata arkaik dialek Negeri Sembilan. Senarai kata yang dibina terdiri daripada dua

pengkelasan kosa kata yang berasaskan pengkategorian Arbak Othman (1994) dan

ditambah dengan satu kategori lagi iaitu kategori a(ii) kosa kata yang disenaraikan

dalam Kamus Dewan tetapi mempunyai pengertian lain dalam dialek Negeri Sembilan.

Che Hasniza Che Noh (2010) dalam kertas kerjanya yang bertajuk “Dialek

Kelantan vs Bahasa Melayu:Tinjauan dari perspektif komunikasi silangbudaya”

mendapati dialek Kelantan mempunyai banyak perkataan yang sama dengan bahasa

Melayu, tetapi mempunyai makna yang berbeza sama sekali. Ada juga perkataan

dalam dialek Kelantan yang langsung tiada dalam bahasa Melayu. Keadaan ini

menimbulkan kesukaran komunikasi silangbudaya. Kajian ini membincangkan aspek

latarbelakang dialek Kelantan, perkataan-perkataan yang hanya terdapat dalam dialek

Kelantan tetapi tiada dalam bahasa Melayu, serta mengetengahkan perkataan dan ayat

8



yang biasa digunakan dalam petuturan harian tetapi membawa maksud yang berbeza

khususnya dalam bahasa Melayu. Implikasi bahawa setiap dialek mempunyai keunikan

tersendiri dan harus diterima sebagai satu keistimewaan bagi setiap penutur dalam

sesuatu masyarakat untuk meningkatkan keberkesanan komunikasi silangbudaya telah

diketengahkan.

Dayang Sariah Abang Suhai dan Mary Fatimah Subet (2012) telah mengkaji

“Homonim antara dialek Melayu Sarawak dan bahasa Melanau” dari aspek bentuk

istilah yang sama ejaan dan sama sebutannya dalam dialek Melayu Sarawak (DMS)

dengan bahasa Melanau. Data-data kajian lapangan digunakan untuk membincangkan

hal ini. Sumber data sekunder yang digunakan ialah Kamus Melanau Mukah-Melayu

Dewan (2011) dan Daftar Kata Dialek Melayu Sarawak Edisi Kedua (1998). Analisis

mendapati bahawa terdapat kosa kata yang sama ejaan dan sama sebutan dalam

bahasa Melanau sememangnya mempunyai persamaan dan juga perbezaan makna

dalam DMS.

Ibrahim Mustapa dan Ibrahim Daud (1990) dalam kajian mereka “Analisis dialek

daerah Kuala Pilah daripada aspek fonologi” memetik kata-kata Chambers (1983),

bahawa bahasa terdiri daripada sekumpulan dialek-dialek. Penutur-penutur dialek itu

pula saling memahami antara satu sama lain (hlm:3). Kajian mereka menerangkan

dialek Kuala Pilah mempunyai kelainan-kelainan berbanding dengan bahasa Malaysia

baku daripada aspek fonologi. Malahan, antara dialek daerah-daerah lain di Negeri

Sembilan pun, dialek Kuala Pilah mempunyai kelainan daripada aspek fonologi. Ciri-ciri

unik yang ada pada dialek Kuala Pilah menyebabkan wujudnya perbezaan antara

dialek Kuala Pilah dengan dialek-dialek lain di Negeri Sembilan, dan bahasa Malaysia

dalam bidang sebutan, intonasi, penggunaan imbuhan, kosa kata dan ayat.

Chong, S. (2009) dalam makalahnya yang bertajuk “Dialek-dialek Melayu di

Lembah Baram” telah menelusuri dialek-dialek Melayu di Lembah Baram, Bahagian

Utara, Sarawak. Dapatan kajian telah menemukan tiga varian Melayu di kawasan itu,

9



iaitu (1) Dialek Melayu Sarawak (DMS) (2) Dialek Melayu Brunei (DMB); dan (3)

Bahasa Melayu Baram (BMB). Dari segi ciri linguistik, DMS di Lembah Baram dikenal

pasti sama seperti golongan DMS yang lain di Sarawak, misalnya DMS Rejang, Saribas

dan Kuching. DMB pula adalah subdialek Melayu Brunei yang memperlihatkan sistem

tiga vokal.

Kesimpulannya, dialek-dialek Melayu yang menjadi bahan kajian para ahli

akademik memperlihatkan keistimewaan dan keunikan tersendiri. Persamaan dan

perbezaan dapatan kajian jelas menunjukkan setiap dialek itu unik dan

menambahkayakan lagi bahasa Melayu. Dialek digunakan dalam bahasa lisan dan

tidak dalam bentuk tulisan. Oleh itu, kajian-kajian yang melibatkan fonologi dialek lebih

menonjol sebagai keunikan dialek itu sendiri.

3.0 DIALEK-DIALEK MELAYU DAN DAERAH PENYEBARANNYA

3.1 Dialek Kedah

Dialek bahasa Melayu Utara (DBMU) merupakan dialek bahasa Melayu yang

dipertuturkan di bahagian Utara Semenanjung Malaysia berdasarkan pemetaan

geografi kawasan utara seperti yang dirungkaikan oleh Asmah Haji Omar (1985).

Antara negeri-negeri yang terlibat ialah Perlis, Kedah, Pulau Pinang dan bahagian utara

Perak, iaitu sehingga kawasan Taiping. Asmah Haji Omar (2008) juga telah

memberikan pandangan bahawa dialek Kedah juga dikenali sebagai dialek utara yang

meliputi kawasan Perlis, Kedah (termasuk Pulau Langkawi), Pulau Pinang, dan utara

Perak hingga ke Taiping. Terdapat perbezaan kecil yang menimbulkan beberapa

subdialek bagi dialek ini. Contohnya, ada perbezaan yang kecil antara dialek yang

dituturkan di Perlis, terutamanya di kawasan utara negeri itu dengan yang dituturkan di

Kedah. Selain itu, di negeri Kedah juga terdapat beberapa perbezaan berdasarkan

subkawasan.

10



Dalam Salasilah Kedah, dikatakan bahawa kawasan pemerintahan negeri Kedah

pada mulanya ialah meliputi negeri Setol di utara (yang sekarang ini merupakan

bahagian dari Thailand), negeri Perlis, negeri Kedah yang ada sekarang ini, dan pulau-

pulau di baratnya. Ketika Siam menawan negeri itu, maka negeri tersebut dipecahkan

menjadi empat bahagian. Dua dari bahagian yang dimaksudkan itu ialah negeri Setol

(yang diberi kepada Tengku Bisnu untuk memerintahnya), dan negeri Perlis. Dengan itu

tidak hairanlah jika bahasa Melayu yang dituturkan di Setol itu tidak banyak bezanya

dengan yang dituturkan di Perlis dan Kedah.

Penyebaran dialek Kedah ke Perak Utara itu berlaku di luar pentadbiran

kerajaan. Adanya dialek Kedah yang dituturkan hingga ke Taiping itu menggambarkan

kesinambungan bahasa dalam kawasan geografinya, apa lagi mengingat bahawa

kawasan itu tidak mempunyai ciri-ciri topografi yang menghalang komunikasi dua hala,

seperti gunung yang tinggi-tinggi atau hutan yang tebal-tebal. Alam yang luas

membentang dari Perlis ke Taiping itu memberi kemungkinan untuk penduduk-

penduduk berkomunikasi dengan mudahnya, bahkan dalam zaman sebelum adanya

kenderaan bermotor sekalipun.

Di samping itu, di Kuala Kangsar terdapat juga ciri-ciri dialek yang bercampur

aduk dengan ciri-ciri dialek Perak. Kawasan Kuala Kangsar ini boleh dianggap sebagai

kawasan peralihan dialek Kedah-Perak. Di sinilah boleh dikatakan titik menipisnya ciri-

ciri dialek Kedah.

Terdapatnya ciri-ciri dialek Kedah di Perak boleh dirujuk kepada gejala

kesinambungan bahasa. Di samping itu peristiwa-peristiwa yang berlaku dalam sejarah

juga boleh menyebarkan ciri-ciri berkenaan ataupun juga memperteguhkan ciri-ciri yang

sudah terlebih dahulu menyebar ke kawasan baru itu. Dalam sejarah Kedah dan Perak,

kita diberitahu bahawa pada awal abad ke 19 Kedah telah dipaksa oleh Siam melanda

Perak sebanyak dua kali, iaitu dalam tahun 1813 dan 1818 (Haji Buyong Adil, Sejarah

Perak, hlm 43). Askar-askar Kedah menawan Perak hingga ke Kota Lama Kiri, dekat

Kuala Kangsar sekarang ini. Peperangan tidak berkekalan dengan suasana

permusuhan, kerana penamatan peperangan itu disusul pula oleh hubungan

11



silaturahim, termasuk juga perkahwinan antara askar-askar Kedah dengan wanita-

wanita Perak. Misalnya, seorang Menteri Kedah dan seorang keluarga diraja Kedah

yang dikenal sebagai Tengku Akil (Tengku Ya’akub) dikatakan berkahwin dengan

wanita Perak dari golongan bangsawan (Haji Buyong Adil, Sejarah Perak, hlm 43-44).

Sungguhpun askar-askar Kedah kebanyakannya pulang ke negeri mereka, tetapi ada

yang menetap di Perak. Faktor inilah yang menyumbang kepada peneguhan ciri-ciri

dialek Kedah yang terdapat di Kuala Kangsar itu.

Dialek Kedah boleh dibahagikan kepada beberapa subdialek, iaitu subdialek-

subdialek Perlis-Pulau Langkawi, Kedah Persisiran ,Kedah Utara, dan Pulau Pinang. Di

bawah akan dibandingkan fonologi subdialek-subdialek yang berkenaan, dan dari situ

akandibuat kesimpulan mengenai penyebaran ciri-ciri tertentu.

Di samping itu, di Kedah terdapat apa yang dikenal sebagai pelet Siam atau

pelet Petani. Bahasa yang dituturkan di Padang Terap, Sik dan Baling, jika dituturkan

oleh orang-orang Melayu yang asli Kedah sebenarnya adalah dialek Kedah yang

berasaskan subdialek Kedah Persisiran. Ketiga-tiga daerah ini mempunyai kedudukan

yang bersempadan dengan Thailand dan Perak, dan dengan itu memungkinkan bukan

sahaja peresapan bahasa dari kedua-duar arah itu, tetapi juga perpindahan penduduk,

khususnya dari Thailand. Kawasan yang berkenaan ialah Petani, yang penduduknya

adalah orang Melayu yang menuturkan bahasa Melayu yang dikenal sebagai dialek

Petani.

Perpindahan orang-orang Petani ke Padang Terap, Baling dan Sik telah

menjadikan daerah-daerah ini sebagai kawasan peralihan antara dialek yakni antara

dialek Kedah dan dialek Petani. Di tiap-tiap kawasan pertembungan dialek yang

berkenaan, ada golongan penduduk yang menuturkan dialek Kedah, dan ada golongan

penduduk yang lain yang menuturkan dialek Petani yang di Kedah dikenali sebagai

pelet Petani. Di samping itu, kita juga tidak mengenepikan kenyataan bahawa ada

penduduk yang mencampuradukkan kedua-duanya.

12



Penduduk golongan pertama ialah orang-orang Melayu Kedah yang menuturkan

bahasa yang sama dengan subdialek Kedah Persisiran, sedangkan penduduk golongan

kedua ialah pendatang dari Petani. Penduduk golongan ketiga pula boleh terdiri dari

keturunan hasil dari perkahwinan golongan pertama dan kedua.

Daerah Baling, oleh kerana bersempadan juga dengan Perak Utara, diresapi

oleh unsur-unsur dari dialek Perak, khususnya dalam perbendaharaan kata. Sebagai

contoh, di daerah itu perkataan untuk mereka ialah dema yang sama dengan dialek

Perak, dan bukan depa seperti halnya dengan subdialek-subdialek Kedah. Dialek

Petani seperti yang dituturkan di Baling dan Sik itu juga memperlihatkan banyak

persamaan dengan dialek Kelantan dan Terengganu. Ini tidaklah bermakna bahawa

orang-orang Kelantan dan Terengganu telah berpindah ke Baling (sungguhpun

kemungkinan ini tidak diketepikan), tetapi ini sebenarnya membuktikan gejala

kesinambungan dialek dalam kawasan geografinya.

Sebelum dan sesudah Perang Dunia Kedua, terdapat penghijrahan secara agak

besar-besaran juga dari Thailand Selatan ke daerah Kubang Pasu. Di sebelah barat

pecan Jitra misalnya terdapat perkampungan orang-orang Melayu yang asalnya dari

Thailand Selatan, yang bahasa pertama mereka (yakni generasi pertama penghijrahan

tersebut) adalah bahasa Thai Selatan. Kampong itu dikenal sebagai Padang Tok

Kesop. Penduduk-penduduknya tidak boleh dikatakan membawa dialek Melayu dari

arah sempadan kerana mereka tidak bertutur dalam bahasa itu. Generasi yang lahir di

tempat itu, jika dilahirkan dalam zaman Perang Dunia Kedua masih menuturkan bahasa

Thai, tetapi dengan persekolahan yang turut diceburinya, maka bahasa Melayu makin

lama makin dikuasainya. Boleh dikatakan bahawa mereka yang lahir sesudah merdeka

sudah menggunakan bahasa Melayu sebagai bahasa pertama. Keadaan yang

sama terdapat juga di kawasan-kawasan yang lebih ke utara, iaitu di Hosba, Asun, dan

Konluang. Hingga sekarang ini generasi yang lebih tua masih menggunakan bahasa

Thai sebagai bahasa pertama mereka.

13



3.2 Dialek Perak

Negeri Perak merupakan sebuah negeri yang begitu unik dari segi bahasa

dialeknya. Hal ini kerana negeri ini mempunyai lima jenis dialek yang utama iaitu dialek

Utara, dialek Patani, dialek Lembah Sungai Perak, dialek Kepulauan Indonesia dan

dialek Selatan Semenanjung. Sebagai sebuah negeri yang bersempadan dengan

negeri lain, Perak juga tidak 'lari' daripada menerima pengaruh dialek lain. Misalnya

penduduk Perak di bahagian utara (Kerian dan Larut Matang) seperti Bagan Serai,

Taiping dan Parit Buntar sehingga Pantai Remis lebih terpengaruh dengan dialek

Kedah. Lagipun menurut sejarah, sebahagian besar penduduk di kawasan berasal dari

Kedah yang berhijrah akibat ancaman Siam pada tahun.

Di bahagian Hulu Perak iaitu Kroh, Grik dan Lenggong, masyarakat di kawasan

ini banyak menggunakan dialek Patani. Ia menyebabkan dialeknya seakan-akan serupa

dengan dialek Kelantan. Sepertimana di utara, penduduk Hulu Perak juga

kebanyakannya terdiri daripada penduduk dari Patani dan Reman. Seterusnya di

daerah Kinta, dialeknya turut berbeza mengikut masyarakatnya juga. Majoriti penduduk

di sini datang dari kepulauan Indonesia seperti Rawa, Mandheling, Banjar dan banyak

lagi. Manakala di selatan iaitu daerah Batang Padang sehingga Bagan Datoh,

dialeknya pula lebih dipengaruhi dengan dialek selatan Semenanjung seperti Selangor

dan Johor. Hal ini kerana masyarakatnya juga terdiri daripada golongan pendatang dari

Selangor (Jawa dan Bugis) semasa Perang Saudara di Selangor sekitar 1860an-70an.

Peta 4 : Kawasan Perak Tengah

14



Kemudian di bahagian Perak Tengah seperti di Kuala Kangsar, Sayong, Karai,

Bota, Parit, Lambor Kg. Gajah dan Tg.Blanja, dialeknya agak berbeza iaitu Dialek

Lembah Sungai Perak dengan hujung perkataan diubah kepada bunyi 'e pepet';

contohnya perkataan "tiga" disebut "tige". Dialek ini yang dikatakan asli ialah dialek

Negeri Perak. Bagaimanapun, dialek lain juga masih digunakan di kawasan ini. Perak

sahaja yang sinonim dengan ayat prosa lama, iaitu "ate" (hatta);

Contoh ayat: Ate, ngape kamu idak ke sane? (Hatta, mengapa kamu tidak ke sana?)

Kata ganti nama pertama adalah seperti berikut: Saya/Aku disebut teman/keme

Awak/Kamu disebut mike/ kome

Contoh ayat:

1. Teman maghah beno dengan mike ni!

(Saya marah sangat terhadap awak ini!)

2. Kome udah makan?

(Awak/ Kamu sudah makan?)

Ada beberapa frasa yang kerap digunakan dalam dialek Perak. Antaranya:

a. Apa dihajapnya Maksud: Apa dibuatnya (frasa sinonim-buat peghojang ape).

Contoh ayat: Apa dihajapnya MB Peghak pegi ke London tu? (Apa dibuatnya MB Perak ke London itu?)

b. Tengin bebeno Maksud: terlalu bodoh. Contoh ayat: Tengin bebeno deme yang nak meraghampeh kuase di Somalia tu. (Terlalu bodoh mereka yang cuba merampas kuasa di Somalia itu)

c. Joghennye Maksud: gedik/ miang (perangai gatal).

15



Contoh ayat: Bebudak pompuan la ni, nampak beno joghennye. (Remaja perempuan hari ini, ramai yang berperangai gatal)

d. Bior dilantaknye Maksud: biarkan apa yang berlaku. Contoh ayat: Bior dilantaknye budak tu, degey bebeno. (Biarkan apa yang berlaku terhadap budak itu, dia degil sangat)

Di dalam konteks negeri Perak, di samping kawasan dialek seperti yang telah

disebutkan oleh pengkaji-pengkaji awal, terdapat beberapa bandar utama lain yang

mempunyai tradisinya yang tersendiri. Sekiranya pertumbuhan dialek mempunyai

kaitan dengan kawasan-kawasan seperti yang disebutkan di atas berikut dipaparkan

bebrapa buah bandar di negeri Perak.

Antaranya adalah Teluk Intan, Parit, Kuala Kangsar dan Tanjung Malim dan satu

lagi kumpulan bandar ialah Taiping, Ipoh, Lumut dan Sitiawan. Kesemua bandar di

dalam kumpulan pertama boleh dikaitkan dengan tradisi-tradisi dialek Melayu tertentu

manakala bandar dalam kumpulan kedua pula mempunyai tradisinya yang tersendiri.

Sekiranya sungai atau lembangan sungai diambil kira, di negeri Perak terdapat

beberapa batang sungai tidak kesemuanya mempunyai jumlah penduduk yang padat.

Di antaranya ialah Sungai Kerin, Sungai Kurau, Sungai Merah, Sungai Gula, Sungai

Selinsing, Sungai Sepetang, Sungai Jaha, Sungai Teruhg, Sungai Beruas, Sungai

Manjung, Sungai Perak, Sungai Bidor, Sungai Kinta, Sungai Tumboh, Sungai Kampar

dan beberapa buah sungai yang terdapat di sekitar Sungai Kampar dan beberapa buah

sungai yang terdapat di sekitar kawasan Lenggong-Gerik. Beberapa batang sungai

mempunyai kepadatan penduduk yang tinggi dan telah membentuk tradisi dialek

Melayu mereka yang tersendiri. Namun demikian, terdapat juga sungai-sungai yang

tidak mempunyai tradisi dialek Melayu.

Di samping itu terdapat pula kawasan yang jumlah penduduknya secara nisbi

tinggi seperti di sepanjang pantai Selat Melaka seperti Kuala Sepetang, Pantai Remis,

Lumut dan juga Lekir. Kawasan-kawasan ini membentuk kawasan dialek masing-

masing yang tersendiri. Memandangkan kawasan ini merupakan kawasan nelayan dan

ramai daripada penduduknya terdiri daripada orang Melayu yang datang daripada

16



kawasankawasan lain di Semenanjung Malaysia, dialek setempat tidak lagi dominan.

Dialek yang dominan merupakan sesuatu yang dicorakkan oleh dialek yang dibawa

masuk oleh penutur yang mendiami kawasan berkenaan seperti dialek Kedah atau

dialek Kelantan-Besut.

3.3 Dialek Selangor

Apabila orang pada amnya menyebut dialek Selangor, mereka biasanya

memaksudkan tutur yang digunakan di Kuala Lumpur, yang biasanya juga disamakan

dengan bahasa standard kelainan pepet. Memang sebelum merdeka lagi, sebelum

begitu ramainya orang-orang dari negeri-negeri lain datang bermaustatin di Selangor

dan dalam zaman itu bahasa Melayu belum menjadi bahasa kebangsaan dan bahasa

rasmi,bahasa yang dituturkan oleh orang-orang Kuala Lumpur adalah dialek yang sama

atau hamper sama dengan bahasa standard kelainan pepet, yang juga sama dengan

subdialek Johor Bahru. Subdialek ini boleh dikatakan berpusat di Kuala Lumpur,

menyebar dari kawasan Petaling di selatannya dan terus ke utara meliputi Perak

Selatan hingga ke Ipoh. Tentu sahaja dalam kawasan yang luas seperti itu, terdapat

perbezaan-perbezaan kecil di sana sini. Namun begitu, ciri-ciri bahasa pada amnya

memperlihatkan persamaan yang mengasaskan penamaan subdialek Kuala Lumpur itu.

Untuk tujuan kajian ini, Kuala Lumpur dimasukkan di dalam kawasan Selangor.

Secara kasar, negeri Selangor sebagai kawasan dialek dapat dibahagikan

kepada subkawasan-subkawasan yang berikut:

i) Subkawasan timur yang menyebar dari Petaling dan Hulu Langat di

selatan, meliputi Wilayah Persekutuan Kuala Lumpur dan terus ke utara

hingga ke Ipoh. Untuk mudahnya subdialeknya dinamakan subdialek

Kuala lumpur (KL).

ii) Subkawasan barat yang membentang dari selatan Sungai Selangor

hingga ke selatan meliputu daerah Kuala Langat. Penentuan subkawasan

subdialek SelangorBarat (SB) ini meliputi Kelang. Sungguhpun sekarang

ini Kelang merupakan kawasan campuran yang banyak dari penduduknya

17



adalah pendatang yang menuturkan bahasa yang sekeluarga dengan

bahasa Melayu, misalnya bahasa Jawa, kita dapat membuat andaian

bahawa suatu waktu yang lalu, memang daerah tersebut menuturkan

subdialek Selangor Barat ini.

Di antara dua subdialek dari dialek Selangor ini, subdialek Kuala Lumpur

dianggap sebagai subdialek asas.

Kawasan yang membentang dari bahagian utara Sungai Selangor hingga ke

sempadan Perak, yakni meliputi Sabak Bernam, sudah termasuk dalam kawsan dialek

Perak. Subdialek di kawasan ini sama dengan subdialek Parit, dan demikian boleh

dinggap sebagai subdialek Parit.

Di samping itu, perlu juga disebut tentang adanya dialek Melayu pendatang, iaitu

bahasa Melayu Minang yang mempunyai perkaitan dialek dengan berbagai-bagai

kelainan bahasa Melayu di Semenanjung, sungguhpun dilihat dari asal usulnya, bahasa

Melayu Minang itu merupakan dialek pendatang dari Sumatera, seperti halnya dengan

bahasa Melayu Rawa di Gopeng, Perak.

Selain dari dialek pendatang itu terdapat juga bahasa Jawa di beberapa tempat,

misalnya di Klang dan Kuala Selangor. Oleh kerana bahasa Jawa adalah bahasa yang

berbeza dengan bahasa Melayu, sungguhpun ada perkaitan kekeluargaan di antara

keduanya, maka bahasa tersebut tidak akan diperkatakan lagi dalam bab ini. Demikian

juga halnya dengan bahasa Kerinci di Hulu Langat.

3.4 Dialek Negeri Sembilan

Negeri Sembilan terkenal sebagai sebuah negeri di Semenanjung Tanah Melayu

yang mengamalkan adat perpatihnya iaitu adat yang berlandaskan sistem matrilineal

(Khoo Kay Kim, 1994). Sebagai satu masyarakat yang berpegang pada budaya dan

adat, adat perpatih dijadikan sebagai satu cara hidup. Keakraban ikatan antara

masyarakat Negeri Sembilan dan adat perpatih memang tidak dinafikan lagi dan telah

banyak penulisan telah ditulis mengenainya. Di Negeri Sembilan, bukan sahaja sistem

18



budaya dan adat yang diamalkan berbeza dari negeri-negeri lain di Semenanjung

Tanah Melayu tetapi dialek atau variasi bahasa yang digunakan juga berbeza. Dialek

Negeri Sembilan telah menjadi sebahagian daripada identiti masyarakat Negeri

Sembilan. Perkaitan antara bahasa dan masyarakat dan budaya sesuatu tempat tidak

dapat disangkal lagi. Menurut Kramsch (1998) bahasa adalah perantara dalam

kehidupan sosial kita. Kata - kata atau ungkapan kita gunakan untuk berkomunikasi

bagi menyampaikan maklumat dan idea yang boleh dikongsi bersama dan di samping

itu kata - kata yang digunakan juga mencerminkan sikap, kepercayaan dan pandangan

seseorang. Dengan yang demikian, bahasa mencerminkan identiti budaya seseorang.

Sama seperti bahasa, dialek juga berupaya memainkan peranan sedemikian kerana

dialek adalah variasi sesuatu bahasa. Menurut Yeop Johari Yaakob (1994) dialek

Negeri Sembilan petani dan juga sebagai salah satu ciri budaya yang mencerminkan

keunikan masyarakat adat perpatih dan ini dapat dilihat dari kosa kata yang berkaitan

tegur sapa, istilah kekerabatan pertalian darah dan pekerjaan yang berkaitan dengan

aktiviti bersawah.

3.5 Dialek Melaka

Melaka ialah sebuah negeri kecil yang terletak di antara Negeri Sembilan di utara

dan Johor di selatan. Dengan itu sebahagian besar dri negeri itu merupakan kawasan-

kawasan peralihan: di utara terdapat kawasan peralihan yang memperlihatkan campur

aduk dialek Melaka degan Negeri Sembilan, dan di selatan kawasan peralihan yang

merupakan campur aduk dialek Melaka dengan dialek Johor.

Dialek Melaka yang sebenarnya ialah dialek yang dituturkan di sekitar Bandar

Melaka dan sebahagian dari Melaka Tengah. Melihat keadaan kebahasaan di Melaka,

tidaklah dapat dibahagikan kawasan dialek berkenaan kepada subkawasan-

subkawasan secara terperinci, kerana dengan berbuat demikian, subkawasan-

subkawasan yang timbul akan merupakan subkawsan-subkawasan dialek lain, iaitu

kawasan Melaka Utara merupakan subkawasan dialek Negeri Sembilan, sedangkan

kawasan Melaka Selatan, khususnya yang bersempadan dengan Johor, sudah

termasuk dalam subkawsan Muar-Batu Pahat.

19



Dengan ini kita dapat membahagikan negeri Melaka kepada tiga bahagian

seperti berikut:

i) Kawasan dialek Melaka

ii) Kawasan dialek Negeri Sembilan

iii) Subkawasan dialek Jhor, khususnya subdialek Muar-Batu Pahat

Di kawasan ii dan iii terdapat juga percampuran dialek-dialek yang berkenaan,

khususnya di kawasan peralihan. Di daerah Jasin, misalnya, ada kampung-kampung

yang berdekatan satu sama lain, tetapi yang satu menggunakan dialek Melaka.

Demikian juga halnya di daerah Alor Gajah di mana Kampung Jelatang menggunakan

dialek Negeri Sembilan dan Kampung Padang Keladi menggunakan dialek Melaka,

walaupun sebahagian besar dari Alor Gajah itu sendiri menggunakan dialek Negeri

Sembilan.

3.6 Dialek Johor

Menurut Asmah Haji Omar (2008), dialek Johor dapat dibahagikan kepada tiga

subkawasan iaitu (1) subkawasan Johor yang meliputi sebahagian besar negeri Johor

dari utara hingga selatan yang dinamakan sebagai subdialek Johor Bahru. (2)

Subkawasan Muar-Batu Pahat yang meliputi kawasan hingga ke Melaka – Selatan

yang dinamakan subdialek Muar-Batu Pahat, dan (3) Subkawasan Mersing.

Johor terkenal dengan suku-suku seperti Jawa, Bugis, Banjar, Melayu dan

beberapa suku kecil yang lain. Keunikan ini telah memperlihatkan pelbagai budaya

yang berbeza-beza. Antara keunikannya adalah dari segi makanan, perayaan, adat dan

kepercayaan. Apabila terdapat kenduri-kendara di kampung, masyarakat setempat

bersama-sama akan bekerjasama menjayakan kenduri itu. Selalunya di sini

masyarakat memanggil gotong-royong itu dengan nama "rewang". "Rewang" ini

termasuklah dalam kenduri perkahwinan, kenduri tahlil, upacara potong jambul

mahupun upacara-upacara seumpamanya. Selain itu, dalam budaya Bugis, apabila tiba

musim perayaan, makanan tradisi "burasak" dan "lepat" menjadi santapan utama.

20



Dalam pembicaraan mengenai dialek, masyarakat Johor juga mempunyai dialek

yang tersendiri. Walaupun masyarakat Johor dilihat banyak menggunakan bahasa

baku, namun sesetengah tempat terdapat penggunaan istilah tertentu. Oleh itu,

sesetengah masyarakat Johor juga tidak menggunakan bahasa baku

sepenuhnya. Jeda dan struktur penyususnan kata juga mempunyai perbezaan dengan

dialek negeri-negeri lain. Contohnya:

Almari - GerobokSelimut - GeboSelipar - SelipoKereta - Motoko (orang lama-lama dahulu)Tukar - TukoSabar - sabo

Contoh ayat :

Mak, tak pegi paso ke hari ni?Emak tidak ke pasarkah hari ini?

Aku belom abis blajo lagi kat UPSI.Saya belum habis belajar lagi di UPSI.

Adik aku slalu masok tido awal.Adik saya selalu masuk tidur awal.

Akak ngah bako sampah kat umah die.Akak sedang bakar sampah dirumahnya.

Oleh itu, variasi sesuatu bahasa itu hanya dikuasai oleh masayarakat yang

mendiami kawasan tertentu. Namun, dari segi penggunaan iaitu dialek ini mungkin

berbeza mengikut kumpulan sosial dan situasi yang digunakan.

3.7 Dialek Pahang

Dialek Pahang menempati kawasan negeri Pahang, khususnya mulai dari

kawasan pantai sehingga ke Raub dan dari Hulu Tembeling ke Rompin. Bahasa Melayu

yang dituturkan dalam kawasan ini mempunyai banyak ciri-ciri persamaan satu sama

lain tetapi di samping itu juga mempunyai ciri-ciri perbezaan. Dengan itu dapatlah

21



dibahagikan dialek Pahang itu kepada beberapa subdialek: antaranya ialah subdialek

Pekan, Benta, Raub, Kuala Lipis dan berbagai-bagai lagi. Di samping itu, kita dapat

nafikan bahawa di kawasan-kawasan sempadan terdapat dialek-dialek lain. Sebagai

contoh di Janda Baik sudah memperlihatkan pengaruh dari Negeri Sembilan dan

Selangor,sedangkan di Rompin terdapat campur aduk Pahang dan Johor.

Subdalek ini dituturkan di daerah Pekan, Pahang, dan dianggap sebagai dialek

Pahang yang standard. Hal ini tidaklah menghairankan memandangkan bahawa Pekan

merupakan kota diraja Pahang, dan dengan demikian segala yang berlaku di tempat itu

merupakan rujukan bagi daerah-daerah yang lain.

Yang dimaksudkan dengan kawasan subdialek Pekan itu ialah kawasan Pekan

dan sekitarannya, termasuk Kuantan. Kedua-dua bandar ini, iaitu Pekan dan Kuanta,

merupakan pusat pentadbiran, perniagaan dan kebudayaan bagi seluruh negeri

Pahang. Faktor ini ikut serta menjadikan subdialek tersebut sebagai subdialek yang

mempunyai kedudukan sosial yang tinggi di Pahang.

3.8 Dialek Terengganu

Yang dimaksudkan dengan dialek Terengganu ialah dialek yang mempunyai ciri-

ciri tertentu yang tersebar di kawasan Terengganu, dan ciri-ciri inilah yang

membezakan dialek ini dari dialek-dialek lain. Di bawah ini akan dibandingkan beberapa

subdialek untuk menentukan kawasan penyebaran dialek Terengganu itu, dan di

samping itu menentukan kawasan peralihan atau kawasan yang menerima pengaruh

dari luar. Subdialek-subdialek yang akan diperkatakan itu ialah yang dituturkan di Hulu

Telemong, Jerangau, Kuala Jengai, bandar Kuala Terengganu (khususnya Kampung

Manir), Hulu Nerus,dan Hulu Dungun.

Hulu Telemong ialah kawasan yang terletak di pedalaman Terengganu, di antara

daerah Kuala Terengganu dan Hulu Terengganu. Kawasan ini dikatakan tidak banyak

menerima pengaruh dari luar.

22



3.9 Dialek Kelantan

Oleh sebab dialek Kelantan merupakan satu daripada dialek-dialek Bahasa

Melayu, maka banyak sekali kata-kata atau unsur-unsur leksikal dalam dialek Kelantan

yang sama dengan yang terdapat dalam Bahasa Melayu. Walau bagaimanapun,

terdapat juga beberapa kelainan dalam bidang leksikal seperti berikut:

i. Kata-kata yang ada dalam dialek Kelantan tetapi tidak terdapat dalam Bahasa

Melayu.

ii. Kata-kata yang terdiri daripada satu suku kata. Mengikut Ismail Hussein,

pengaruh daripada bahasa Thailand telah menyebabkan timbulnya kemiripan untuk

menunggalkan suku kata di dalam kata-kata yang bersuku kata dua. Beliau juga

menerangkan bahawa peminjaman unsur-unsur leksikal daripada bahasa Thailand

banyak sekali berlaku dalam dialek Kelantan.

iii. Kata-kata daripada Bahasa Melayu yang disesuaikan dalam dialek Kelantan.

mempunyai banyak kata yang sama dengan bahasa Melayu, tetapi kata-kata tersebut

mempunyai maksud yang berlainan sama sekali dengan Bahasa Melayu.

4.0 DAPATAN DAN PERBINCANGAN

4.1 Unsur-unsur yang Unik dalam Dialek Perak

Menurut Za’ba, dialek ialah loghat yang diertikannya sebagai rupa bahasa yang

terpakai dalam percakapan di satu - satu daerah atau sebahagian negeri dengan pelat

sebutan yang terkhas bagi daerah itu dan berlainan daripada bunyi sebutan bahasa

umum yang rata-rata dipakai dalam hubungan percakapan atau suratan. Dalam konteks

ini, bahasa Melayu mempunyai kepelbagaian dialek mengikut lokasi geografi dan salah

satunya ialah dialek Perak yang dituturkan oleh sebahagian besar penduduk di

sepanjang Sungai Perak.

23



Dialek di Perak sudah dicatat oleh pengkaji sejak tahun 1920-an. Namun

demikian usaha Ismail Hussein merupakan usaha perintis untuk mengenal pasti

kawasan dialek di Perak (1973) khasnya dan di Semenanjung Malaysia khasnya.

Menurut beliau, dialek Perak yang mempunyai kerencaman kerencaman yang tersendiri

mempunyai kawasannya yang tersendiri. Bentuk - bentuk tertentu mempunyai

kawasannya tersendiri. Sebagai contoh, dialek Sungai Perak digambarkan dituturkan di

sepanjang Sungai Perak, iaitu dari Kampung Gajah hingga Parit, dialek Pulau Sayong

dituturkan di satu kawasan di seberang Sungai Perak dan bertentangan dengan Kuala

Kangsar dan dialek Perak Tengah dituturkan di sepanjang lebuh raya atau merentangi

bahagian tengah negeri Perak.

Dalam membicarakan kepelbagaian fonologi dialek Melayu di Semenanjung

Malaysia, Prof. Asmah membahagikan kawasan dialek kepada dua iaitu, kawasan yang

terletak di bahagian barat daya Semenanjung dan satu lagi ialah dialek yang termasuk

ke dalam kelompok selatan (Asmah Omar, 1977: 24-25)

Manakala dalam buku beliau yang berjudul Susur Galur Dialek Melayu (1985)

secara khusus membincangkan dialek Perak di dalam bab ke-14. Dialek Perak

dikatakan dituturkan di kawasan seperti di barat Kuala Kangsar “..yakni yang

bersempadan dengan daerah Parit” (Asmah,1985:219) dan satu lagi kawasan ialah

Parit dan kawasan sekitarnya dan dikatakan bahawa kawasan penyebaran dialek Perak

di Parit “jauh lebih luas daripada kawasan penyebarannya di Kuala Kangsar

(Asmah,1985:219). Kawasan dialek masih terus menjadi tumpuan pengkaji dialek

tempatan.

a. Unsur unik dalam budaya Melayu

Kosa kata dialek Perak merangkumi seluruh aspek kehidupan seperti agama,

pergaulan, makanan, tempat tinggal, persekitaran dan sebagainya. Umpamanya kosa

kata seperti biot (degil), deruih (nakal), hakap (tamak), benak (dungu),rigap (rajin)

dan melangut (termenung). Penggunaan kosa kata dialek tersebut kemudiannya

dikaitkan dengan ungkapan yang unik dan simpulan bahasa. Misalnya ungkapan,

24



“Budak ini hakap, semua makanan ingin dihabiskannya, seperti anjing dengan bayang-

bayang” dan “Anak gadis Pak Mail itu rigap orangnya macam lipas kudung.

Untuk menjelaskan pada seseorang gadis yang cantik perkataan egik

digunakan. Misalnya, “Egik sungguh anak dara Pak Muaz tu, macam bidadari”. Walau

bagaimanapun, beregik membawa maksud bersolek. Sebaliknya, untuk menyatakan

warna kulit seseorang yang hitam atau terlalu hitam, kata bera digunakan. Misalnya,

kulit si Meon bera macam punggung kuali.

Untuk menyatakan susuk tubuh sesorang pemuda itu tegap atau sasa, kata yang

digunakan adalah ragah. Misalnya ungkapan, “badannya ragah macam gajah”.

Manakala, untuk menggambarkan tubuh seseorang yang kurus, biasanya selepas

sembuh daripada sesuatu penyakit kata rehek (merehek). Misalnya ungkapan, badan

si Dolah itu, rehek macam rangka.

Kata pijau pula merujuk kepada suhu badan seseorang yang panas (demam).

Misalnya, “badan budak itu pijau macam bara api”. Kata pijau juga digunakan untuk

menyatakan keadaan yang terlalu pedas kerana termakan sambal atau cili dalam

masakan. Misalnya, “mulutnya pijau macam api kerana termakan cili yang pedas itu”.

Kanak-kanak yang lambat bercakap, biasanya berusia antara dua hingga tiga

tahun, dikatakan mengap. Misalnya ungkapan “anak Pak Abu itu mengap budaknya

macam bisu walaupun sudah berumur tiga tahun.”

Ngelenyau merujuk kepada setiap lelaki yang mata keranjang atau miang.

Ungkapan yang digunakan bagi merujuk kepada lelaki sedemekian ialah Pak Musa

yang ngelenyau seperti keladi kemahang atau miang bulur haur tidak disukai oleh

penduduk kampung”.

Untuk menggambarkan suasana ramai dan riuh-rendah, kata bercemoyang

digunakan. Suasana bercemoyang yang sering berlaku di ruang rumah kayu bagi

masyarakat Melayu Perak. Ungkapan yang sering digunakan untuk menggambarkan

suasana demikian ialah “Setiap kali tiba hari raya, rumah Mak Timah bercemoyang

25



dengan suara kejor (larian) cucu-cucunya yang banyak itu. Kata sus senia pula

bermaksud sunyi. Misalnya, ungkapan “Suasasana rumah Mak Timah sus senia

macam malaikat lalu setelah anak cucunya kembali ke bandar”.

b. Unsur unik dalam alam sekitar

Terdapat beberapa perkataan yang dikaitkan dengan proses yang melibatkan

pokok buah-buahan dan buah-buahan. Misalnya, kata merepuh yang merujuk kepada

pokok durian yang telah berbunga. Ungkapan yang sering digunakan ialah “ Merepuh

bunga deroyan (durian) tu sampai tak nampak dahan”.

Kata mangko digunakan untuk merujuk kepada pokok durian yang tidak

berbunga atau berbunga sedikit. Mangko bermaksud isi durian yang keras seperti

durian muda (biasanya tidak sedap untuk dimakan). Ungkapan yang sering digunakan

ialah “Tahun ini nampaknya mangko le. Apah pun tak mandang”. Maksudnya, Tahun

ini durian tidak berbunga dan tidak mendatangkan hasil. Ungkapan mangko juga boleh

digunakan untuk merujuk kepada seseorang yang gagal dalam peperiksaan.

c. Unsur unik dalam ekonomi

Bagi mengambarkan kekayaan seseorang pula, kata berkepuk-kepuk akan

digunakan. Kepuk ialah tempat menyimpan padi yang diperbuat daripada papan (kayu)

selepas musim menuai padi. Contoh ungkapan yang menggunakan kata berkepuk-

kepuk ialah “ Harta Uda Sudin itu berkepuk-kepuk banyaknya hingga tidak terkira”.

4.2 Unsur kelainan dialek Perak berbanding dengan dialek Melayu lain

Subdialek Parit ini mempunyai tujuh vokal, iaitu i,e,e,a,u,o,o. Kesemua vokal-

vokal ini adalah vokal kardinal utama. Vokal-vokal sempit i dan u boleh hadir pada

lingkungan awal kata, antara konsonan dan sebelum kesenyapan, seperti halnya

dengan bahasa standard. Kedua-dua vokal ini tidak dapat hadir dalam suku kata akhir

yang tertutup. Di tempatnya terdapat e dan o. Contohnya:

26



Dialek Perak Makna BMbiot degil

bolen telanjanggenyi jijiksoh nyenyak

mereloh tidurperongo terbuka luaspengau busuk

koi kuihenggot goyangjegela pelawak

Selain itu, penutur dialek juga mempunyai idiolek mereka tersendiri dalam usaha

mengukuhkan hujah. Contohnya, ‘he eh’ yang berfungsi seolah-olah membenarkan

apa-apa yang dituturkan. Contoh penggunaan idiolek dalam ayat ialah “Teruk bebeno

tidonye, he eh.” Jika dialek Kedah terkenal dengan idiolek ‘apa nama’, maka dialek

Perak juga mempunyai idiolek yang khusus seperti yang diperkatakan tadi.

Sistem panggilan hormat mengikut gender dalam dialek Perak juga unik.

Penggunaan ‘Yop’ sering digunakan untuk panggilan kepada kenalan lelaki walaupun

orang yang dipanggil itu bukanlah adik beradik atau saudara mara. Kata ‘Yop’

berfungsi sebagai ‘Encik’ dalam bahasa Melayu standard. Panggilan ‘Yop’ anakn

mengakrabkan lagi antara penutur pertama dengan penutur kedua yang dipanggil ‘Yop’

itu. Panggilan akrab untuk perempuan pula ialah ‘Yong’. Contohnya, “Yong nak ke

mana tu?”. Dalam ayat ini, panggilan ‘yong’ bukanlah bermakna nama orang yang

ditegur itu bernama Yong, tetapi panggilan umum yang bermaksud hormat.

Pemaparan serba sedikit ungkapan dan simpulan bahasa dalam dialek Perak

dalam penulisan ini membuktikan bahawa kosa kata atau dialek memerlukan

penyelidikan yang lebih mendalam dan lanjut untuk tujuan dokumentasi dan

pemeliharaan khazanah bahasa. Hal ini penting untuk memastikan kelangsungan dialek

dalam kalangan masyarakat. Jika usaha pendokumentasian dialek tidak dilakukan

segera, dikhuatiri generasi muda akan kehilangan kosa kata dialek yang amat bernilai.

Rata-rata, generasi muda kini jarang-jarang menggunakan dialek dalam pertuturan

kerana mereka lebih senang bertutur dalam bahasa slanga.

27



5.0 RUMUSAN

Berdasarkan kajian yang dijalankan, dialek Perak yang digunakan oleh

masyarakat Perak khasnya serta masyarakat berdekatan sekitar negeri Perak

sudah mula popular dalam kalangan masyarakat negeri lain. Faktor seperti

penghijrahan rakyat Perak ke negeri-negeri lain terutama kawasan Lembah

Klang banyak mempengaruhi pertuturan dialek ini. Selain itu, keunikan

bahasa ini turut menarik minat penutur negeri lain untuk bertutur

menggunakan dialek tersebut.

Walaupun dialek Perak agak berbeza dengan dialek negeri -negeri

lain, namun keindahan dialek ini dari sudut fonologinya banyak mempengaruhi

perluasan penggunaannya terhadap penutur daripada negeri-negeri lain. Terdapat

juga perkataan lain dalam dialek Perak yang mempunyai makna dalam bahasa

standard turut menjadikan dialek ini semakin popular. Drama-drama serta

dokumentari yang melibatkan suasana dan masyarakat Perak menjadikan dialek ini

semakin dikenali dalam kalangan masyarakat luar Perak. Masyarakat Perak

yang tidak malu menggunakan dialek mereka turut mempengaruhi perkembangan

dialek ini.

Namun begitu, kesukaran memahami beberapa patah perkataan dalam dialek

Perak ini menyebabkan dialek ini tidak dapat berkembang dengan lebih meluas.

Kebimbangan masyarakat luar Perak tentang sebutan dan semantik bagi

sesuatu perkataan dalam dialek ini turut membataskan penggunaan dialek ini.

Terdapat juga beberapa patah perkataan dalam dialek ini menimbulkan rasa kurang

enak dalam kalangan penutur bahasa standard kerana pada sangkaan mereka

mempunyai maksud yang tidak baik. Oleh itu, kajian yang lebih lanjut tentang keunikan

dialek Perak harus diteruskan bagi mengekalkan keunikannya untuk generasi penutur

yang akan datang.

28



BIBLIOGRAFI

Abdul Hamid Mahmood, 1994. Sintaksis dialek Kelantan. Kuala Lumpur : Dewan Bahasa dan Pustaka.

Abdullah Hassan, 1998. “Dialek Melayu supra untuk melangsungkan bangsa Melayu”. Sanat Md Nasir & Rogayah A. Razak (Ed.) Pengajian Bahasa Melayu Memasuki Alaf Baru. Kuala Lumpur : Akademi Pengajian Melayu, Universiti Malaya.

Adi Yasran Abdul Aziz. “Suku kata dasar dialek Kelantan berdasarkan teori optimaliti”. GEMA Online Jurnal of Language Studies, Volume 11(2) May 2011.

Ajib Che Kob. 2002. “Dialek Melayu Negeri Sembilan : beberapa aspek linguistik”. Sastri Yunizarti Bakry & Media Sandra Kasih (Editor). Menelusuri Jejak Melayu-Minangkabau. Padang : Yayasan Citra Budaya, Indonesia.

Arbak Othman. 1994. “Fonologi dialek Negeri Sembilan : Satu teknik pengesanan kosa kata untuk leksikografi standard”. A. Samad Idris et.al. Adat merentas zaman. Seremban : Jawatankuasa Penyelidikan budaya Negeri Sembilan dan Kerajaan Negeri Sembilan Darul Khusus.

Asmah Haji Omar, 1989. “Susur galur bahasa Melayu dalam gelombang tamadun”. Ismail Hussein, et.al (ed.), Tamadun Melayu Jilid 2. Kuala Lumpur : Dewan Bahasa dan pustaka.

Asmah Haji Omar, 1995. Rekonstruksi fonologi bahasa Melayu induk. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka.

Asmah Haji Omar, 2005. Alam dan penyebaran bahasa Melayu. Kuala Lumpur : Dewan Bahasa dan Pustaka.

Asmah Haji Omar, 2006. Bahasa Melayu di samudera benih yang baik menjadi pulau. Kuala Lumpur : Dewan Bahasa dan Pustaka.

Asmah Haji Omar, 2008(a). Susur galur bahasa Melayu (ed.2). Kuala Lumpur : Dewan Bahasa dan Pustaka.

Asmah Haji Omar, 2008(b). Ensiklopedia bahasa Melayu. Kuala Lumpur Dewan Bahasa dan Pustaka.

Asmah Haji Omar, 2010. Carik-carik bulu ayam kisah runding bahasa dunia Melayu. Kuala Lumpur : Dewan Bahasa dan Pustaka

29



Asmad Haji Omar, 2010. Kajian dan perkembangan bahasa Melayu (ed.2). Kuala Lumpur : Dewan Bahasa dan Pustaka.

Che Hasniza Che Noh. Dialek Kelantan vs bahasa Melayu: Tinjauan dari perspektif komunikasi silang budaya. International Conference on Miniority and Majority: Language, Culture and Identity. 23-24 November 2010. Hotel Hilton, Kuching Sarawak.

Chong, S. 2009. “Dialek-dialek Melayu di Lembah Baram”. Sari – International Journal of the Malay World and Civilization 27(2) 2009: 59-71.

Collins, J.T, 1986. Antologi kajian dialek Melayu. Kuala Lumpur : Dewan Bahasa dan Pustaka.

Collins, J.T, 1996. Khazanah dialek Melayu. Bangi : Penerbit Universiti Kebangsaan Malaysia.

Dayang Sariah & Mary Fatimah. “Homonim antara dialek Melayu Sarawak dan bahasa Melanau”. Issues In Language Studies (Vol. 1.no.1 – 2012).

Holmes, J. 2001. An Introduction to Sociolinguistics. London: Longman.

Ibrahim Mustapa & Ibrahim Daud. “Analisis dialek daerah Kuala Pilah daripada aspek fonologi”. Jurnal Dewan Bahasa, Disember 1990:hlm 975 -982.

Jamaludin Samsudin. “Dialek Negeri Sembilan – Satu pandangan”. Warisan : Jurnal Persatuan Sejarah Malaysia, Cawangan Negeri Sembilan 22, 1999. hlm: 46 – 57.

Khoo Kay Kim. 1994. Adat dan Perkembangan Politik: Pembangunan Masyarakat Negeri Sembilan. Dlm. A. Samad Idris, Norhalim Hj Ibrahim, Haji Muhammad Tainu & Dharmala N.S. (selenggara) Negeri Sembilan: Gemuk Dipupuk, Segar Bersiram: Adat Merentas Zaman. Seremban: Jawatankuasa Penyelidikan Budaya Negeri Sembilan.

Kramsch, C. 1998. Language and Culture. Oxford: Oxford University Press.

Mario.A.Pei. 1949. The World’s Chief Languages. London : George Allen & UnWin LTD.

Mohd. Pilus Yunus. “Dialek Negeri Sembilan dan dialek umum bahasa Melayu : Suatu perbandingan dari sudut fonologi”. Dewan Bahasa, Ogos 1978. Hlm 589 – 597.

Newton, B. 1972. The generative interpretation of dialect : A study of modern Greek phonology. Cambridge:Cambridge University Press.

30



Nik Hassan Shuhaimi Nik Abd. Rahman, 1990. “Masyarakat prasejarah dan perkaitannya dengan masyarakat pribumi semenanjung Malaysia”. Jebat 18, hlm: 3 – 14.

Norsimah Mat Awal, et.al. Pemerian semula dialek Negeri Sembilan: Satu laporan awal GEMA Online Jurnal of Language Studies, Volume 12(2) May 2012.

Nuwairi Haji Khaza’ai, 1998. “Kawasan geografi di dalam kajian dialek Melayu”.Sanat Md Nasir & Rogayah A. Razak (Ed.) Pengajian Bahasa Melayu Memasuki Alaf Baru. Kuala Lumpur : Akademi Pengajian Melayu, Universiti Malaya.

Rabiana Syahid Badudu, 1998. “Beberapa hal yang menarik pada penggunaan dialek Melayu Manado”.Sanat Md Nasir & Rogayah A. Razak (Ed.) Pengajian Bahasa Melayu Memasuki Alaf Baru. Kuala Lumpur : Akademi Pengajian Melayu, Universiti Malaya.

Yeop Johari Yaakub. 1994. Dialek Negeri Sembilan: Suatu Lambang Ciri Budaya Negeri Sembilan. Dlm. A. Samad Idris, Norhalim Hj Ibrahim, Haji Muhammad Tainu & Dharmala N.S. (selenggara) Negeri Sembilan: Gemuk Dipupuk, Segar Bersiram: Adat Merentas Zaman. Seremban: Jawatankuasa Penyelidikan Budaya Negeri Sembilan

Zaharani Ahmad. 1989. “Dialektologi generatif dan kepelbagaian dialek Melayu”. Jurnal Dewan Bahasa, 33 (6) : 402 – 414.

Zaharani Ahmad, 1991. The phonology & morphology of the Perak dialect. Kuala Lumpur : Dewan Bahasa dan Pustaka.

Zaharani Ahmad, Nor Hashimah Jalalludin & Shariffulizan Malek. “Fonologi rangkap vokal dan kepelbagaian dialek Melayu : Analisis teori optimaliti”. GEMA Online Jurnal of Language Studies, Volume 11(3) September 2011.

LAMPIRAN

31

Unsur Unik Dialek Melayu

Documents

Transcript of Unsur Unik Dialek Melayu