Pemonitoran Masalah Pencemaran: Permasalahan Air Sisa...

Pollution and Monitoring 1

Persidangan Kebangsaan Pembangunan dan Pendidikan Lestari 2012|

Institut Pendidikan Guru Kampus Tuanku Bainun, Bukit Mertajam Pulau Pinang,

19 – 20 September 2012

Pemonitoran Masalah Pencemaran: Permasalahan Air Sisa

Ternakan Lembu Ke Persekitaran & Penyelesaiannya Secara

Kaedah Fitoremediasi

Santharasekaran Subramaniam dan Husni Ibrahim

Fakulti Sains dan Teknologi, Universiti Pendidikan Sultan Idris (UPSI)

�: [email protected]

Diterima untuk diterbitkan pada: 16 OGOS 2012

1.0 Pengenalan

Air adalah unsur yang cukup penting di permukaan bumi ini (Moel et. al., 2007). Malaysia

kaya dengan sumber air kerana menerima hujan yang banyak iaitu melebihi 2000mm dalam

setahun. Sumbernya adalah air sungai, tasik dan air bawah tanah. Air bawah tanah hanya

memenuhi 6% daripada keperluan negara. Kebanyakan kawasan banjaran turut menjadi

kawasan tadahan dan punca utama sungai di Malaysia. Olesen (2001), menyatakan air

merupakan bahan semulajadi alam yang mempunyai kualiti dan sifat yang unik. Air juga

merupakan sumber keperluan asas bagi semua hidupan di dunia ini. Noor Azam (2000),

menyatakan, manusia mungkin masih boleh hidup dengan selesa tanpa bekalan elektrik

mahupun telefon dalam beberapa hari tetapi tidak tanpa air yang bersih. Tanpa air, tiada

hidupan yang dapat wujud di dunia ini.

Dianggarkan keluasan sebanyak 510 juta km persegi permukaan bumi diliputi oleh air;

namun hanya 0.5% sahaja dalam bentuk air segar dapat digunakan oleh manusia.

Pencemaran akibat aktiviti dan pembangunan manusia telah mengakibatkan bekalan air

bersih terancam. Sungai merupakan sumber air mentah utama di negara kita iaitu 97%. Pada

tahun 2006 sahaja, sungai membekalkan 7000 juta liter air sehari dan dijangka akan

meningkat lebih 16,000 juta liter sehari menjelang 2050. Isu yang seringkali berbangkit

berkaitan sungai adalah pencemaran sungai. Kurang separuh daripada 146 batang sungai di

seluruh negara dikategorikan sebagai bersih manakala 15 lagi tercemar teruk dan 9 lagi

dikategorikan sebagai sungai mati.

Tidak dinafikan bahawa Malaysia sebagai sebuah negara yang kaya dengan sumber air dapat

memenuhi kehendak dan permintaan rakyat bagi membolehkan manusia menjalankan aktiviti

harian. Namun punca pembangunan yang membawa kepada kemajuan negara menyebabkan

masalah pencemaran alam sekitar kian berleluasa (Rahmani, 2008). Masalah ini juga

mengakibatkan berlakunya kerosakan sistem sungai yang membekalkan sumber air mentah

kepada rakyat. Meskipun sumber air tidak pupus, tetapi air yang dapat digunakan oleh

manusia dengan selamat adalah semakin berkurangan (Morgan et.al., 2008).

2.0 Pembangunan Komoditi Penternakan di Malaysia

Komoditi utama stok hidup di Malaysia adalah penternakan lembu, kambing, itik dan khinzir

merujuk kepada data pengeluaran hasilan ternakan (Rajah 2.1). Industri penternakan semakin

lama berkembang pesat bagi memenuhi keperluan bahan makanan negara di samping

mengurangkan nilai import dari luar negara. Permintaan daging kambing di Malaysia sentiasa





meningkat. Pada tahun 2004 keperluan daging kambing tempatan hanya pada tahap 9.03%

saradiri sahaja manakala selebihnya Malaysia bergantung kepada eksport. Corak ini

meningkat tetapi hanya pada tahap 24.4% sahaja menjelang tahun 2010. Industri penternakan

kambing pula dijangka berkembang pesat di Malaysia dengan pertumbuhan pada kadar 6.7%

setahun untuk tempoh dari 2006 hingga 2010.

Polisi Pengeluaran Kambing Kebangsaan mensasarkan pengeluaran 4.96 juta ekor dengan

1.99 juta untuk penternakan kambing menjelang 2015. Ini menunjukkan peluang yang begitu

luas dan berpotensi untuk pengeluar-pengeluar daging kambing tempatan. Secara amnya di

Malaysia (Rajah 3.1.1), industri penternakan adalah seperti berikut penternakan ayam daging

(33%), ayam telur (31%), lembu (7%), kambing (2%) dan khinzir (27%) pada tahun 2009.

Rajah 2.1 : Komoditi Utama Stok Hidup Di Malaysia

Sumber : Jabatan Perkhidmatan Haiwan Malaysia (2009)

Komoditi Utama Stok Hidup Di Malaysia

Ayam Daging

33%

Khinzir

27%Kambing

2%

Lembu

7%

Ayam Telur

31%





Jadual 2.1 : Data Malumat Bancian Penternakan Kerbau, Lembu, Kambing, Biri-

Biri & Khinzir Di Malaysia (JPH 2009)

BANCIAN KERBAU, LEMBU, KAMBING, BIRI-BIRI DAN BABI

1992 - 2009

Tahun Kerbau

Lembu

Jumlah

Lembu Kambing Biri-biri Babi

Pedaging

Tenusu

LID Kacukan

Tenusu

1992 15,011 23,420 14,261 6,846 44,527 37,394 26,193 414,342

1993 13,900 22,214 14,641 7,790 44,645 36,838 19,323 435,534

1994 13,824 23,708 12,242 7,548 43,498 33,824 14,221 601,479

1995 12,263 24,267 10,075 5,258 39,600 27,704 10,616 563,955

1996 13,542 23,508 9,450 6,068 39,026 28,640 7,488 566,518

1997 14,131 23,335 10,045 4,161 37,541 25,420 5,172 609,091

1998 13,982 28,533 7,688 2,054 38,275 25,360 5,418 558,463

1999 11,924 28,480 8,111 2,232 38,823 24,814 5,191 387,438

2000 10,922 33,926 4,724 1,789 51,361 24,224 3,298 432,447

2001 12,069 38,752 2,184 1,458 42,394 24,652 3,368 461,112

2002 11,880 40,882 2,522 1,434 44,838 26,232 3,090 472,384

2003 12,896 46,538 2,822 1,546 50,906 28,902 3,807 441,859

2004 13,369 46,385 2,068 2,418 50,871 31,297 3,677 436,586

2005 14,059 44,792 2,079 1,941 48,812 28,877 3,488 446,187

2006 17,376 47,557 1,955 1,815 51,327 29,249 2,951 479,902

2007 15,469 49,218 1,560 2,240 53,018 39,985 2,485 489,095

2008 16,617 58,918 1,217 3,380 63,515 47,436 3,331 479,100

2009 17,073 60,959 706 3,457 65,122 50,977 3,692 514,678

Jadual 2.2 : Data Malumat Bancian Penternakan Ayam Di Malaysia (JPH 2009)

BANCIAN TERNAKAN AYAM 1992 - 2009

Tahun Penelur

Komersil

Pedaging

Komersil

Kampung

Komersil Kecil-kecilan

Pembiak

Pedaging

Pembiak

Penelur

Pembiak

Kampung Jumlah

1992 2,005,855 4,398,540 - 743,386 310,150 20,000 - 7,477,931

1993 2,357,845 6,261,626 - 731,393 293,693 25,000 - 9,669,557

1994 2,454,424 7,157,121 - 660,184 308,869 25000 - 10,605,598

1995 2,387,838 11,372,700 - 648,742 692,000 10,000 - 15,111,280

1996 2,590,110 11,483,408 - 549,972 909,800 - - 15,533,290

1997 2,267,587 10,356,100 - 1,109,035 549,236 - 54,500 14,336,458

1998 2,265,000 9,445,700 466,500 1,351,165 600,750 - 32700 14,161,815

1999 2,270,200 9,909,360 670,613 9,65,454 511,832 - 40,070 14,367,529

2000 2,607,376 11,400,950 762,650 540,930 653,935 - 74,930 16,040,771

2001 2,249,400 14,090,180 694,150 528,821 652,095 - 49,000 18,263,646

2002 2,462,956 13,994,680 698,000 461,012 881,000 - 65,750 18,563,398

2003 2,905,100 15,473,790 814,000 525,751 983,000 - 56,050 20,757,691

2004 3,136,500 15,922,400 949,000 504,640 930,000 70,000 46,000 21,558,540

2005 3,706,400 15,580,700 943,000 434,100 931,000 70,000 27,000 21,692,200

2006 3,690,500 16,474,200 933,400 545,732 1,457,000 70,000 41,000 23,211,832

2007 3,950,500 16,931,200 938,260 530,838 1,457,000 70,000 44,000 23,921,798

2008 4,286,398 20,072,200 937,930 577,915 1,282,500 75,000 41,000 27,272,943

2009 4,588,100 25,663,226 966,103 717,861 1,637,000 75,000 44,000 33,691,290






Jadual 2.3 : Data Malumat Bancian Penternakan Itik Di Malaysia (JPH 2009)

BANCIAN TERNAKAN ITIK 1992 - 2009

Tahun Penelur

Komersil

Pedaging

Komersil Kecil-kecilan

Pembiak

Pedaging

Pembiak

Penelur Jumlah

1992 162,460 1,824,620 68,204 - 4,700 2,059,984

1993 144,900 1,765,500 80,898 2,000 - 1,993,298

1994 178,000 1,820,000 70,665 2,680 1,301 2,072,646

1995 191,500 2,582,000 79,026 12,056 - 2,864,582

1996 167,500 1,299,100 72,986 13,500 - 1,553,086

1997 182,100 1,801,180 75,189 15,600 - 2,076,066

1998 188,000 2,995,290 69,877 18,400 - 3,271,567

1999 196,000 3,294,760 69,450 15000 - 3,575,210

2000 141,200 3,476,565 78,000 30,000 - 3,725,765

2001 245,149 4,403,995 60,350 18,000 - 4,727,494

2002 298,000 4,489,995 44,873 25,000 - 4,857,868

2003 308,000 4,531,334 41,710 27,000 - 4,908,044

2004 531,200 4,838,535 44,508 37,000 - 5,451,243

2005 547,000 4,508,600 - 137,000 6,000 5,198,600

2006 623,000 4,560,600 14,661 140,000 6,000 5,344,261

2007 513,000 4,598,000 2,193 115,000 6,000 5,234,193

2008 603,200 3,760,260 2,720 105,900 17,500 4,489,580

2009 472,000 4,624,100 16,766 95,000 8,000 5,215,866

Jadual 3.1.4 : Data Bancian Penternakan Pelbagai Ternakan Di Malaysia

BANCIAN ANIKA HAIWAN 1992 - 2009

Tahun Angsa Merpati Puyuh Ayam

Selasih

Ayam

Belanda

Ayam

Mutiara

Ayam

Katik Arnab Rusa Kuda

Burung

Unta

Kura -

Kura Katak

1992 3,083 4,300 87,800 - - - - 12,447 411 788 - - -

1993 2,360 4,031 16,100 - - - - 8,733 859 763 - - -

1994 2,253 3,000 69,536 - - - - 4,181 1,068 762 - - -

1995 3,007 2,500 92,399 - - - - 170 1,069 802 18 - -

1996 3,142 1,083 49,131 - - - - 39 1,568 811 281 - -

1997 3,344 2,136 145,047 - - - - 57 1,898 946 306 - -

1998 2,485 2,580 92,500 - - - - 15 2,931 985 315 146,000 1,477,200

1999 2,939 6,720 66,000 500 550 1,200 150 222 3,230 817 1,421 82,000 2,414,400

2000 16,845 2,460 109,000 270 1,270 1,450 - 147 3,528 931 1,430 140,000 2,360,000

2001 3,091 4,800 91,200 - 1,325 1,380 - 882 2,658 955 933 200 5,000

2002 3,734 8,158 121,000 781 1,764 1,014 1,227 1,044 3,280 948 818 58,000 330,000

2003 4,280 9,100 194,750 655 2,709 1,790 3,057 1,085 3,086 805 453 54,000 330,000

2004 4,021 9,756 212,055 650 1,782 1,940 2,513 1,085 3,697 867 434 53,000 140,000

2005 4,420 8,450 224,000 1,180 3,185 1,940 2,190 800 3,257 6 338 - -

2006 1,023 4,235 151,300 500 500 934 904 273 4,438 956 135 - 130,000

2007 434 1,554 71,752 - 240 245 32 365 4,497 927 109 - 80,490

2008 970 2,310 131,500 200 481 40 380 1,200 4,939 958 95 - 50,000

2009 985 3,823 133,043 479 2,203 148 442 1,666 5,119 983 110 - 55,000






3.0 Industri Lembu Di Malaysia

Pengeluaran daging lembu dalam negara masih ditahap yang rendah dengan kadar sara diri

pengeluaran daging lembu dianggarkan hanya 23% pada tahun 2005. Oleh itu negara masih

bergantung sumber bekalan daging dari luar negara. Permintaan daging dan susu lembu

sentiasa meningkat bagi memenuhi permintaan pasaran tempatan domestik dan keperluan

industri pemprosesan daging. Kementerian Pertanian dan Industri Tani (MOA) telah

mengujudkan Dasar Pengeluaran Daging Lembu Negara sebagai garis panduan dalam

meningkatkan pengeluaran daging. Dua objektif utama dasar tersebut adalah untuk

meningkatkan populasi ternakan lembu kepada 1.3 juta ekor menjelang tahun 2010 dan

meningkatkan pengeluaran daging lembu daripada 18% kepada 28% kadar sara diri (SSL)

dengan pengeluaran sebanyak 45,000 tan metrik daging pada tahun 2010.

Rajah 3.1 : Konsep Pelaksanaan PFN

Di bawah Rancangan Malaysia Ke-9, kerajaan telah meluluskan peruntukan RM80 juta untuk

membangunkan Program Fidlot Nasional (PFN). Peruntukan ini akan digunakan untuk

pembangunan Pusat Fidlot Nasional di Gemas sebanyak RM40 juta dan selebihnya bagi

pembangunan ladang-ladang satelit fidlot di seluruh negara. Konsep pelaksanaan Program

Fidlot Nasional adalah berkonsepkan pembangunan industri bersepadu dan menjadi ladang





utama penternakan lembu secara fidlot iaitu secara besar-besaran seluas 5000 ekar di Gemas,

Negeri Sembilan.

Manakala anggaran seramai 310 pengusaha fidlot di ladang-ladang satelit di seluruh

Semenanjung Malaysia bagi memenuhi Program Fidlot Nasional (PFN). Rajah 3.1

menunjukkan merupakan sistem pelaksanaan Program Fidlot Nasional (PFN). Bagi

pengusaha fidlot di ladang-ladang satelit, mereka perlu mengusahakan tanah mereka sendiri

secara sewa atau persendiriaan sekurang-kurangnya seluas 5 ekar untuk memelihara 200 ekor

lembu fidlot sepusingan dengan 3 pusingan setahun. Manakala pelaksanaan PFN secara

besar-besaran terdiri daripada beberapa syarikat kontrak yang beminat dengan mengusahakan

20 000 ekor, 3000 ekor dan 300 ekor lembu fidlot sepusingan secara kontrak dengan 3

pusingan setahun.

Jadual 3.1 : Bancian Ternakan Lembu Di Malaysia (1992-2009)

Tahun Pedaging Tenusu Kacukan Tenusu Jumlah

1992 23,420 14,261 6,846 44,527

1993 22,214 14,641 7,790 44,645

1994 23,708 12,242 7,548 43,498

1995 24,267 10,075 5,258 39,600

1996 23,508 9,450 6,068 39,026

1997 23,335 10,045 4,161 37,541

1998 28,533 7,688 2,054 38,275

1999 28,480 8,111 2,232 38,823

2000 33,926 4,724 1,789 51,361

2001 38,752 2,184 1,458 42,394

2002 40,882 2,522 1,434 44,838

2003 46,538 2,822 1,546 50,906

2004 46,385 2,068 2,418 50,871

2005 44,792 2,079 1,941 48,812

2006 47,557 1,955 1,815 51,327

2007 49,218 1,560 2,240 53,018

2008 58,918 1,217 3,380 63,515

2009 60,959 706 3,457 65,122

Sumber : Jabatan Perkhidmatan Haiwan Malaysia ( Dikemaskini: Jumaat, 23 April 2010)

4.0 Konsep Pencemaran Air

“Kita tidak mewarisi bumi kita in daripada nenek moyang kita, tetapi sebaliknya kita hanya meminjamnya daripada anak cucu kita…..”. Begitulah sebahagian terjemahan kata-

kata Chief Seattle yang berpesan agar semua pihak bertanggungjawab dalam memelihara

alam sekitar dan tidak merosakkan alam sekitar sewenang-wenangnya dalam apa jua cara

untuk mengelakkan kesan buruk kepada generasi yang akan datang.

Akta Kualiti Alam Sekeliling mendefinasikan sebagai apa-apa perubahan langsung atau tidak

langsung kepada sifat-sifat fizikal, haba, kimia atau biologi mana-mana bahagian alam

sekeliling dengan melepaskan, mengeluarkan atau meletakkan bahan buangan hingga





menjejaskan apa-apa kegunaan berfaedah, menyebabkan suatu keadaan yang merbahaya atau

mungkin merbahaya kepada kesihatan, keselamatan atau kebajikan awam, atau kepada

binatang, burung, hidupan liar, ikan atau hidupan dalam air, atau kepada tumbuh-tumbuhan

atau menyebabkan suatu pelanggaran terhadap apa-apa syarat, atau sekatan yang dikenakan

ke atas sesuatu lesen yang dikeluarkan di bawah akta ini (Era Hijau JAS, 2000).

4.1 Kualiti Air Dan Standardnya

Kualiti air dikaitkan dengan istilah fresh, dirty dan potable. Ianya juga merupakan

tindakbalas komposisi air kepada semua kemungkinan input dan proses sama ada bersifat

natural atau budaya. Kualiti air diukur berdasarkan sifat kimia, biologi dan fizikal air

menyebabkan air tersebut tidak sesuai digunakan dan ini memberi kesan kepada hidupan

organisma. Parameter air dibahagikan kepada 4 bahagian iaitu:

1. Parameter kimia - bahan organik dan tidak organik

2. Parameter fizikal - warna, suhu, buih, pepejal terampai dan kekeruhan

3. Parameter biologi - bakteria, protozoa dan fitoplankton

4. Parameter fisiologi - rasa dan bau (estetika)

Kualiti air boleh bergantung kepada keupayaannya untuk bertindak balas ke atas input dan

proses yang berlaku. Sekiranya badan air tidak berupaya untuk mengekalkan keadaan

seimbang (keseimbangan dinamik) komposisi-komposisi air, maka kualiti air akan

mengalami kemerosotan kualiti. Kemerosotan kualiti inilah yang dinyatakan sebagai

pencemaran. Kemerosotan kualiti air boleh dibahagikan kepada:

1. Pollution - merujuk kepada gangguan secara mendatangkan impak ke

atas air yang bagi kegunaan berfaedah walaupun tidak

membahayakan kesihatan.

2. Contamination - kerosakan air yang menyebabkan bahaya kepada kesihatan

manusia.

3. Nuisance - merujuk kepada kekeruhan dan kekotoran yang disebabkan

oleh amalan tidak praktikal ke atas pelupusan kumbahan

dan sisa industri.

Mengikut konteks negara kita Malaysia, air dikatakan tercemar apabila ia mempunyai nilai

kualiti paras III seperti yang dicadangkan dalam laporan, ‘Water Criteria and Quality

Standard For Malaysia (Volume. I-V)’, yang telah dihasilkan oleh Consultant Group On

Water Quality, Institute Of Advanced Studies University of Malaya, Kuala Lumpur.





Jadual 3.1 : Bancian Ternakan Lembu Di Malaysia (1992-2009)

Organisma Penyakit Catatan

Bakteria Escherichia coli

Gastroenteritis

Diarea (cirit-birit)

Legionella

pneumophila

Legionellosis Penyakit masalah pernafasan

Leptospira (150 spp.) Leptospirisis Sakit kuning (Jaundice) & demam (penyakit

Weil)

Salmonella typhi Demam kepialu Demam tinggi, cirit-birit, pemborokan usus

kecil

Salmonella (1700

spp.)

Salmonellosis Keracunan makanan

Shigella (4 spp.) Shigellosis Disenteri Bacillus

Vibrio cholerae Kolera Diarea yang melampau dan dehidrasi

Protozoa Balantidium col.

Balantiadiasis

Diarea dan disenteri

Cryptosporidum

parvum

Cryptosporidiosis Diarea

Giardia lamblia Giardiasis Diarea, rasa mual & tidak kecernaan

Virus

Adenovirus (31 jenis)

Pernafasan Sesak

Enteroviruses (60

jenis)

Gastroenteritis

Hepatitis A Hepatitsi Jangkit Penyakit kuning & demam

Norwalk agent Gastroenteritis Muntah

Reovirus, Rotavirus Gastroenteritis

Organisma Penyakit Catatan

Helminths Ascaris lumbricoides

Ascariasis

Gerumut cacing bulat

Entrobius vericularis Entrobiasis Cacing pin

Hymenolepis nana Hymenolepiasi Cacing pita pada manusia dan haiwan

Taenia saginata Taeniasis Cacing pita pada lembu

T. solium Taeniasis Cacing pita pada khinzir

Sumber: Metacalf & Eddy, 1991

4.2 Pencemaran Oleh Air Sisa Ternakan

Air sisa ternakan adalah air sisa buangan daripada kegiatan penternakan seperti usaha

pemeliharaan ternakan, tapak penyembelihan ternakan dan pengolahan produk ternakan

(Sihombing, 2003). Hidayutllah et. al., (2003), juga menekankan air sisa ternakan meliputi

sisa ternakan pejal dan cair seperti air kencing haiwan, najis buangan, sisa makanan, embrio,

kulit telur, lemak, darah, bulu, kuku, tulang dan sebagainya. Metacalff & Eddy (2004),

menyatakan pengurusan air sisa penting sebelum mengalir terus ke persekitaran kerana air

sisa boleh membawa permasalahan kesihatan serta memudaratkan persekitaran jika tidak

dirawat secara betul (Toet, 2005).





Rajah 4.2.1 : Punca Pencemaran Air Di Malaysia

Sumber: Jabatan Alam Sekitar (2009)

Air kumbahan lembu lazimnya terdiri daripada pecahan organik terdiri daripada protein,

karbohidrat dan lemak. Sebatian-sebatian ini terutamanya karbohidrat dan protein menjadi

makanan yang baik untuk bakteria. Najis dan air kencing yang terdapat dalam sebatian

kumbahan mengandungi berjuta-juta bakteria usus dan sebilangan kecil organisma lain.

Kebanyakan organisma-organisma ini tidak berbahaya bahkan ia penting untuk aktiviti di

dalam air sisa itu sendiri, contohnya membiorosot bahan organik dan bukan organik kepada

bentuk yang lebih ringkas dalam loji olahan kumbahan (Mara, 1976).

Kumbahan baru merupakan cecair kelabu dan keruh yang mempunyai bau tanah tetapi tidak

menyinggungkan. Ia juga mengandungi pepejal-pepejal kasar yang terapung atau terampai.

Kumbahan kelihatan kotor dan kandungnya berbahaya, terutamanya kerana bilangan

organisma-organisma yang boleh menyebabkan penyakit (patogen) yang terkandung di

dalamnya. Di Malaysia kawalan air sisa ternakan bagi pengusaha atau penternak kecil agak

kurang dipantau dimana mereka melepaskan terus air sisa ternakan ke dalam sungai atau

aliran air permukaan (Shin Jeong Hoon, et. al., 2005). Terdapat banyak negara maju seperti

Korea Selatan dan Amerika yang sudah mempunyai peraturan dan pemantauan terperinci

untuk mengawal pelepasan air sisa ternakan sebelum dialirkan ke dalam sungai mahupun air

permukaan.

Air sisa ternakan mentah perlu dirawat di loji penapisan air sisa ternakan sebelum dilepaskan

ke permukaan bumi (Lansing & Martin 2006). Kebiasaannya ia diuruskan oleh pihak

syarikat persendirian yang besar atau dikendalikan oleh pihak kerajaan. Manakala

pengusaha-pengusaha ternakan secara kecil-kecilan perlu membayar dengan harga yang

berpatutan bagi menjana air sisa ternakan untuk dirawat secara bersepadu ( Ting Teo Ming,

et. al., 2007).

Air sisa mempunyai potensi untuk mengancam kualiti air (Howard, 1997). Pengaliran air

larut lesap dan penyusupannya ke dalam aliran air permukaan dan aliran air bumi, merupakan

salah satu punca masalah pencemaran ke atas bekalan air pada masa kini (McBean et. al.,

1995). Bagi menghalang permasalahan persekitaran ini, rawatan insentif semestinya perlu

Aktiviti

Ternakan

Khinzir,

16.70%

Aktiviti

Berasaskan

Pertanian,

3.50%

Kumbahan,

42.30%

Industri

Pembuatan,

37.50%





agar air sisa dapat ditakung dan dirawat selamat sebelum dilepaskan ke aliran air semulajadi

(Sartaj, 2001). Sistem rawatan secara konvensional yang biasa dijalankan adalah secara

sistem fizikal-kimia secara putaran kembali ke atas air sisa bagi rawatan secara biologi (El-

Gendy, 2003).

Rawatan secara fizikal-kimia adalah berasaskan rawatan daripada segi pencampuran bahan

kimia untuk merawat bahan terampai, fosforus, logam berat dan nitrogen (Parades, 2003).

Proses rawatan secara fizikal-kimia juga dapat merawat sebatian bahan toksik dengan baik

daripada air larut lesap (Shams Khorzani, et. al. 1994). Manakala kolam pengoksidaan secara

kimia sahaja berupaya untuk merawat COD, iron dan warna (Ho, et. al. 1974). Namun

sistem rawatan ini agak sukar untuk diuruskan dan memerlukan tenaga buruh yang mahir

serta kos pengurusan yang tinggi. Sesetengah proses tersebut memerlukan pengendalian

rawatan yang lebih teliti sebelum dapat dialirkan ke persekitaran semulajadi (Britz, 1995).

Alternatifnya, tanah bencah buatan dilihat begitu sesuai sebagai satu kaedah rawatan air sisa

yang paling efektif pada masa kini, lebih-lebih lagi jika kos perolehan tanahnya lebih murah

(Chcye, 2002). Sitem rawatan tanah bencah juga dapat mengawal dan merawat lebih

daripada satu bahan cemar secara berkesan. Oleh itu, penggunaan tumbuhan akuatik iaitu

spesies sebagai pemerangkap bahan cemar bagi merawat air sisa secara sistem tanah bencah

buatan yang mana sistem ini kurang kos dan pengurusannya (El Gendy, 2003). Jenis sistem

tanah bencah buatan dalam penyelidikan ini adalah sistem aliran air permukaan iaitu free

water surface (FWS).

Walaupun air sisa ternakan digunakan semula sebagai baja untuk tumbuhan, ia tetap

menjejaskan kualiti air kesan daripada larian air permukaan dan larut lesap. Apabila kadar

pemberian air sisa ternakan melebihi kadar pengambilan oleh tumbuhan, lebihan air sisa

ternakan berpotensi tinggi untuk mencemarkan air semulajadi ( Ting Teo Ming, et. al., 2007).

Sisa ternakan boleh memberi kesan terhadap kualiti air jika mengalir terus ke dalam sungai.

Kesannya lebih teruk jika isipadu dan frekuensi effluen sangat tinggi. Air sisa ternakan

berupaya untuk dijadikan nutrien dan berkebolehan digunakan untuk pertanian. Namun jika

air sisa ternakan diaplikasikan pada tahap yang melebihi paras ambilan tumbuhan; air sisa

ternakan ini masih boleh menyusup ke dalam air larian permukaan mahupun air bawah tanah

sebagai air larut lesap (Innes, 2000).

Kebanyakan air di Malaysia diambil dan digunakan daripada air takungan dan sungai namun

kualitinya masih ditahap kurang baik. Antaranya ialah masalah pelepasan air industri,

kumbahan dan air sisa domestik, air sisa ternakan dan sebagainya ( Ting Teo Ming, et. al.,

2007). Rajah 4.02 di bawah menunjukkan punca-punca pencemaran di persekitaran.

Kandungan tinggi bahan cemar di dalam air sisa ternakan adalah pepejal terampai (SS),

COD, BOD dan nitrogen yang mana boleh mencemarkan air permukaan ( Ting Teo Ming,

et. al., 2005).





Rajah 4.2.2 : Pengaliran Logam-Logam Berat Di Persekitaran (Ahmad Ismail, 1992)

5.0 Kesan Pencemaran Air Sisa Ternakan Lembu Terhadap Persekitaran

Peraturan kualiti alam sekitar telah menggariskan piawai bagi pelepasan air sisa daripada

sumber bertitik kepada dua piawai iatu Piawai A dan Piawai B. Piawai A menunjukkan

aliran air di hulu sungai atau sumber air manakala Piawai B pula menunjukkan kepada aliran

hilir sungai.

Keperhatinan masyarakat mengenai kualiti alam sekitar adalah amat peka dan merupakan

sesuatu yang sensitif. Had-had parameter yang termaktub dalam kawalan dan piawaian Akta

Kualiti Alam Sekeliling adalah seperti ditunjukkan di Jadual 5.0.

Industri logam

Industri kimia

Industri senjata

Kenderaan

Pusat tenaga fosil

Racun serangga

atmosfera

manusia

tumbuhan haiwan

Buangan air ladang haiwan

Buangan air pertanian

Buangan air kumbahan

Buangan sisa pepejal

Buangan air industri

Buangan air perumahan

Buangan air bandaran

Ekosistem air Bumi





Jadual 5.1. : Piawaian Parameter Pelepasan Air Kumbahan Domestik/Industri 1979

PARAMETER UNIT PIAWAIAN A PIAWAIAN B

Suhu

ºC

40

40

pH pH 6.0-9.0 6.0-9.0

BOD mg/L 20 50

COD mg/L 50 100

SS mg/L 50 100

Ammonia mg/L - -

Nitrogen mg/L - -

Raksa mg/L 0.005 0.05

Kadmium mg/L 0.01 0.02

Kromium mg/L 0.05 0.05

Heksavalen - -

Arsenik mg/L 0.05 0.05

Sianida mg/L 0.05 0.01

Plumbum mg/L 0.1 0.5

Kromium mg/L 0.2 0.1

Trivalens - -

Kuprum mg/L 0.2 0.1

Mangan mg/L 0.2 0.1

Nikel mg/L 0.2 0.1

Timah mg/L 0.2 0.1

Zink mg/L 1 1

Boron mg/L 1 4

Besi mg/L 1 5

Fenol mg/L 0.001 1

Klorin Bebas mg/L 1 2

Sulfida mg/L 0.5 0.5

Minyak & Gris mg/L Tiada kesan 10

Sumber: Peraturan-Peraturan Kualiti Alam Sekililing (Kumbahan & Efulen Industri) 1979

Nota:

Piawaian A : Jika kolam hasil buangan fidlot terletak di dalam kawasan tadahan.

Piawaian B : Jika kolam hasil buangan fidlot terletak di luar kawasan tadahan.

Disamping sistem pemasaran yang kompetitif dan mengamalkan perdagangan bebas, maka

pengurusan sisa buangan/kumbahan dari ladang fidlot yang effisen adalah sangat penting.

Piawaian air buangan dari kandang fidlot terdiri daripada air cucian kandang dan tahi lembu.

Di Malaysia, nyahcas air buangan dikawal dibawah Akta Kualiti Alam Sekeliling, 1974 iaitu

mengguna pakai Peraturan Kualiti Alam Sekeliling: Effluen, Kumbahan dan Industri, 1979.

Keperhatinan masyarakat mengenai kualiti alam sekitar adalah amat peka dan merupakan

sesuatu yang sensitif. Disamping sistem pemasaran yang kompetitif dan mengamalkan

perdagangan bebas, maka pengurusan sisa buangan/kumbahan dari ladang fidlot yang efisyen

adalah sangat penting. Air buangan dari kandang fidlot terdiri daripada air cucian kandang

dan tahi lembu.





Di Malaysia, nyahcas air buangan dikawal di kawal dibawah Akta Kualiti Alam Sekeliling,

1974 - mengguna pakai Peraturan Kualiti Alam Sekeliling : Effluen, Kumbahan dan

Industri,1979. Had-had parameter yang termaktub dalam kawalan dan piawaian Akta Kualiti

Alam Sekeliling adalah sepertimana ditunjukkan di Jadual 5.1.

5.1 Ciri-ciri sisa buangan fidlot

Pengurusan najis boleh dibahagikan kepada pengolahan sebagai "pepejal" atau "air buangan".

Dalam pengolahan pepejal (solid handling), kuantiti air yang digunakan adalah minimum.

Objektif utamanya adalah untuk menstabilkan najis supaya boleh digunakan (contoh sebagai

baja tanaman) tanpa risiko kesihatan/penyakit. Apabila air buangan atau "slurry" telah

terbentuk kerana pencairan, maka cara pengolahan air pula diperlukan untuk mengurangkan

potensi pencemaran di sungai atau saliran. Kandungan tahi lembu bergantung kepada

kandungan bahan makanan yang telah diberi. Walau bagaimanapun, pada umumnya ciri-ciri

tahi lembu fidlot adalah seperti yang ditunjukkan dalam Jadual 5.1.1 di bawah.

Jadual 5.1.1 : Ciri-Ciri Najis/Tahi Lembu

Parameter Peratus (%)

Jumlah bahan pejal

Jumlah voltalite pejal

Jumlah Kjedahl nitrogen

Sellulosa

Lignin

Separa Sellulosa

3 – 6

80-90

2-4

15-20

5-10

20-25

Sumber : Jabatan Alam Sekitar 2009

5.2 : Ciri-Ciri Air Buangan Dari Kandang Lembu

Air buangan terbentuk daripada air kencing dan air cucian najis/tahi lembu dari kandang

fidlot. Setengah bahan terlarut dalam air dan apa yang dikeluarkan ialah "slurry".

Jadual 5.1.2 menunjukkan ciri-ciri air buangan yang biasa dihasilkan oleh ladang ternakan

lembu fidlot. Jika dibandingkan dengan piawaian yang terkandung dalam Jadual 5.1 di atas,

potensi pencemaran air buangan fidlot adalah sangat tinggi.

Jadual 5.1.2 : Ciri-Ciri Air Buangan Ladang Fidlot

Parameter Nilai (mg/L)

Jumlah bahan pejal (TS)

BOD

COD

Jumlah Kjedahl nitrogen

Ammonia-Nitrogen (AN)

3 – 6

5000-9000

3000-6000

2000-3000

500

Sumber : Jabatan Alam Sekitar 2009





6.0 Tanah Bencah Buatan

Kewujudan tanah bencah buatan bukanlah untuk menggantikan tanah bencah semulajadi

tetapi bertujuan untuk meningkatkan kualiti air dengan meminimumkan pencemaran sumber

bertitik (point sources) dan sumber tak bertitik (non-point sources) sebelum air sisa dan air

larian permukaan memasuki aliran sungai (receving water). Tanah bencah buatan merupakan

suatu teknik ekonomi yang boleh dilaksanakan dalam proses mengolah air sisa dan air

permukaaan berbanding teknik yang lain. Faktor-faktornya adalah:

a) Tanah bencah buatan adalah lebih murah daripada proses olahan yang lain (Morgan,

et.al., 2008).

b) Kos yang rendah serta ekonomik dalam pengurusan, pembinaan dan

penyelenggaraanya.

c) Mempunyai keupayaan yang tinggi dalam menyingkirkan bahan-bahan cemar.

(Bastviken, 2005 & USEPA 2003).

d) Lebih estetik untuk dipandang (United Nations News, 2000).

e) Operasi dan penyelenggaraan pada satu-satu masa sahaja yang berkaitan.

f) Pembinaan tanah bencah buatan berdasarkan landskap yang lebih harmoni yang mana

tidak akan meninggalkan kesan yang buruk ke atas persekitaran sekeliling.

g) Tanah bencah buatan juga dapat mengolah air sisa dengan beban bahan organik yang

rendah, yang mana air sisa ini tidak sesuai untuk olahan menggunakan sistem enap

cemar teraktif (An, et. al., 2002).

h) Mesra alam (Lin, et. al. , 2005)

Berdasarkan paparan jurnal ‘Wetland System For Water Pollution Control 2000’, didapati

bahawa sistem tanah bencah buatan adalah lebih efektif daripada sistem kolam tahanan dalam

kawalan dan pengolahan air hujan (stormwater treatment) (Sanderson, et. al., 2005). Di

mana kolam tahanan adalah tidak begitu efektif dalam pemendakan partikel halus (<2 µm),

kolifom jumlah, nitrogen dan fosforus.

Jadual 6.1: Mekanisme Penyingkiran Di Dalam Sistem Tanah Bencah Buatan

Bahan Pencemar Mekanisma Penyingkiran

Pepejal Terampai Pemendapan, penapisan dan penjerapan.

BOD Pemendapan, penguraian CO2, H2O dan NH3 oleh mikroorganisma

yang melekat pada akar tumbuhan dan mendapan.

Nitrogen Nitrifikasi dan denitrifikasi. Penyerapan oleh tumbuhan sangat

sedikit.

Fosforus Penjerapan, pemendakan dengan media.

Logam Berat Pemendakan selepas berlaku perubahan pH, pemendapan dan

penjerapan ke atas lapisan biofilem yang terdapat di bahagian batang

dan akar.

Patogen Pemendapan dan penapisan.





Dengan kehadiran tumbuhan di dalam tanah bencah buatan maka ia dapat meningkatkan

pemendakan partikel yang halus. Jika ditinjau negara-negara maju seperti Amerika Syarikat

telah menggunakan tanah bencah buatan untuk mengolah air sisa domestik yang keluar dari

rumah tunggal. Sistem pengolahan ini dinamakan sebagai ‘microfial plant filter systems’

kerana ia mempunyai media penapis di mana tumbuh-tumbuhan yang ditanam berfungsi

sebagai penyerap bahan cemar.

7.0 Fitoremediasi

Fitoremediasi merupakan kaedah alternatif yang lebih murah, efektif, selamat dan mesra

alam untuk mengolah air sisa ternakan. Penilaian dan pemilihan dua tumbuhan terbaik dan

paling berpotensi mengolah air sisa ternakan lembu dijalankan. Kajian tertumpu pada olahan

air sisa ternakan lembu melalui kaedah fitoremediasi dengan menggunakan 15 spesies

tumbuhan akuatik daripada empat kategori utama berdasarkan cara pelekapan tumbuhan pada

substrat. Pengelasan mudah ini yang dicadangkan oleh Arber (1920) sangat berguna bukan

sahaja dalam kajian morfologi dan fisiologi tetapi juga kajian ekologi.

7.1 Penggunaan Spesies Keladi Bunting (Eichhornia crassipes) sebagai agen

fitoremediasi

Salah satu daripada cara mengurangkan potensi pencemaran air buangan ialah menggunakan

tumbuhan seperti keladi bunting. Keladi bunting (Eichornia crassipes) didapati boleh

mengurangkan BOD air buangan. Tumbuhan ini boleh digunakan bersama sistem lagun. Di

samping mengawal pencemaran, hasil biojisim (dianggarkan sebanyak 66 tan/ha tahun) boleh

diperolehi. Keladi bunting boleh digunakan sebagai makanan ternakan, atau dikomposkan

bersama-sama dengan najis ternakan.

Rajah 7.1 : Analisa Keputusan Peratus Penyingkiran Parameter Kajian

Sumber: Kertas Kerja Kolokium Kebangsaan UPSI 2011

(Santharasekaran Subramaniam, 2011)

Peratus Penyingkiran Keseluruhan Parameter Kualiti Air

0

20

40

60

80

100

120

Kawal

an

M.H

asta

te

S.sag

itifo

lia

C.c

ompac

tus

L.fla

va

N.n

ucifer

a

N.c

aeru

lea

N.lo

tus

N.in

dica

E.cra

ssip

es

S.molest

a

I.aqu

atica

P.stra

tiode

s

B.ech

inos

perm

a

H.v

ertic

illta

M.verti

cilla

tum

Spesise-Spesies Kajian

Pera

tus P

en

yin

gkir

an

(%

)

SS

BOD

COD

AN





Jadual 7.1 : Analisa Keputusan Peratus Penyingkiran Parameter Kajian

Mg/l Kawalan

M.

Hastate

S.

sagitifolia

C.

compactus

L.

flava

N.

nucifera

N

.caerulea

N.

lotus

SS 2.9 97.6 90.6 97 17.9 84.7 21.2 70.1

BOD 53.9 67.7 71.3 82.1 53.6 57.5 54.8 57.7

COD 6.9 76.7 37.8 78.2 75.4 26.3 32 44.9

AN 10.2 35.9 52.1 59.7 50.1 54 34.6 37.9

Mg/l

N

indica

E.

crassipes

S.

molesta

I.

aquatica

P.

stratiodes

B.

echinosperma

H.

verticillta

M.

verticillatum

SS 8.6 95.5 3.7 15.2 83.2 62.7 73.9 77.2

BOD 55 90.9 53.6 52.2 61.8 60.2 53 60.4

COD 49.9 82.1 30.6 29.4 16.3 8.1 11.6 11.5

AN 35.3 83.5 54.5 49.5 41.8 34.6 34.3 30.5

Sumber: Kertas Kerja Kolokium Kebangsaan UPSI 2011

(Santharasekaran Subramaniam, 2011)

Berdasarkan data kajian sebanyak 15 spesies tumbuhan akuatik daripada empat kategori;

dijalani penyelidikan untuk mengetahui spesies yang paling berpotensi untuk menyingkirkan

bahan cemar air sisa ternakan dengan berkesan. Air sisa yang terpilih adalah air sisa

daripada kandang lembu. Keputusan data kajian, nilai pH sentiasa dalam keadaan neutral

sehingga sedikit beralkali. Nilai terendah 7.48 pH bagi Nymphea lotus dan nilai tertinggi

7.77 pH pada sampel kawalan (model tanah bencah tanpa tumbuhan). Model tanah bencah

buatan dengan makrofit; nilai pH menurun dengan baik. Bagi ujian BOD, makrofit terapung

spesies E. crassipes paling terbaik dengan peratus penyingkiran 90.86% BOD5, ( 510mg/L).

Diikuti spesies C. compactus 82.02% dan L. flava 77.99% berbanding sampel kawalan

25.48%.

Bagi ujian COD, makrofit terapung spesies E. crassipes paling terbaik dengan peratus

penyingkiran 82.08% iaitu (645mg/L). Diikuti spesies C. compactus 78.22% dan M. hastate

76.67% berbanding sampel kawalan 6.94%. Mankala Makrofit tenggelam kurang effisen.

Bagi ujian ammonia-nitrogen (AN) pula, makrofit terapung spesies E. crassipes paling

terbaik dengan peratus penyingkiran 83.48% iaitu (75.8 mg/L). Diikuti spesies C. compactus

59.7% dan S. sagitifolia 52.06% berbanding sampel kawalan 10.23%. Manakala bagi ujian

pepejal terampai (SS) pula, makrofit muncul spesies M. hastate paling terbaik dengan peratus

penyingkiran 97.76%. Diikuti spesies C. compactus. 97.01% dan E. crassipes 95.52%

berbanding sampel kawalan 2.99%. Makrofit tenggelam masih kurang effisen.

Berdasarkan kajian awal saringan daripada 15 spesies makrofit terpilih; didapati spesis E.

crassipes, C. compactus & M. hastate berpotensi baik dan cekap untuk menyingkirkan bahan

cemar air sisa ternakan. Maka spesies-spesies ini dicadangkan sebagai bahan media yang

sesuai untuk membantu fungsi tanah bencah buatan bagi mengolah air sisa ternakan sebelum

dilepaskan ke persekitaran bagi menjamin kualiti air sekeliling.

8.0 Kesimpulan





Sistem tanah bencah buatan menggunakan tumbuhan akuatik amat efisen dalam

menyingkirkan bahan cemar air sisa pada masa kini. Banyak kajian dibuat ke atas tumbuhan

akuatik menggunakan air sisa namun penggunaan air sisa ternakan kurang dijalankan

terutamanya di Malaysia. Pemantauan dan penguatkuasaan pihak berwajib yang tidak

dipantau malahan peraturan yang terlalu longgar dalam pelepasan air sisa ternakan memberi

ruang kepada para penternak untuk melepaskan air sisa secara terus ke permukaan bumi.

Dengan wujudnya sistem ini, ia dapat membantu para penternak haiwan secara kecil-kecilan

dan sederhana untuk melakukan sendiri rawatan air sisa ternakan sebelum dialirkan terus ke

persekitaran. Diharap teknik dan penyelidikan spesies terpilih ini dapat membantu dalam

mengawal pencemaran persekitaran daripada terus berleluasa sekaligus memelihara

keselamatan dan kesihatan serta kualiti air persekitaran semulajadi.

Ternyata makrofit terapung iaitu spesies Eichhornia crassipes terpilih sebagai spesies yang

terbaik dalam mengolah air sisa ternakan lembu dan diikuti dengan makrofit separa

tenggelam iaitu spesies Monochoria hastate dan Cyperus compactus. Pemilihan spesies-

spesies ini dapat mengolah air sisa ternakan lembu dengan lebih selamat sebelum dilepaskan

ke persekitaran terutamanya ke dalam laluan air permukaan. Kaedah yang mudah, murah dan

effisen ini mampu menjadai satu kaedah fitoremediasi yang diminati oleh semua pengusaha

ladang lembu agar dapat menjamin persekitaran kita terjamin selamat di samping

meningkatkan nilai komersial penternakan mereka.

Rujukan Bastviken, S.K., Ericsson, P.G., Premrov, P. & Tonderski, K.(2005). Potential Denitrification

In Wetland Sediments with Different Plant Species Detritus. Ecological Engineering. 25.

183 – 190.

Brix, T.J., (1995). Landfill Leachate Treatment. In: Senior, E. Microbology Of Landfill Sites.

CRC Press Inc. Boca Raton Florida. 131-164.

Cameron, K., Madramotoo, C., Crolla, A. & Kinsley, C. (2003). “Pollutant Removal from

Municipal Sewage Lagoon Effluents with a Free-Surface Wetland”. Water Research . 37.

2803 – 2812.

Chcye H.S., (2002). On mimicking natural wetlands: Process, functions and values in Lim.

P.E., Mansor M., Shutes R.B.E., Eds. Constructed Wetlands Design, Management and

Education. Penerbit USM, Pulau Pinang, Malaysia, 1-6.

Hidayatullah, Gunawan, Koowarddhono, M., Erliza., (2000). Pengelolaan Limbah Cair

Usaha Penternakan Sapi Perah Melalui Penerapan Konsep Produksi Bersih. Institut

Pertanian Bogor.

Ho, S., Boyle, W.C., & Ham, R.K., (1974). Chemical Treatment of Leachates From Snitary

Landfills. Journal Of water Pollutions Control Federation. 46(7): 1776-1791.

Innes, R., (2000). The Economics of Livestock Waste and its Regulation. Am. J. Agric.

Econ. 82: 97-117.

Jabatan Alam Sekitar Malaysia (2009). Laporan tahunan kualiti persekitaran bagi tahun 2009.





Lin, Y.F., Jing, S.R., Lee, D.Y., Chang, Y.F., Chen, Y.M., Shih, K.C. (2005). Perfomance of a

Constructed Wetland Treating Intensive Shrimp Aquaculture Wastewater Under High Hydraulic

Loading Rate. Environmental Pollutions. 134. 411-421.

Maehlum, T. (1995). Treatment of Landfill Leachate in On-Site Lagoons and Constructed

Wetlands. Wat. Sci. Tech. 32 (3): 129 – 135.

Metacalf & Eddy., Inc., (2004). Wastewater Engineering Treatment and Reuse. 4th. Ed. New

York: McGraw Hill. 311-511.

Moel P.J., Verberk J.Q.J.C., and Dijk V.J.C., (2007). Drinking Water: Principles and

Practices. Singapore. World Scientific Publishing Co. Pte. Ltd.

Morgan. J.A., Hoet. A.E., Wittum, E., Monahan, a.m., and Martin, J.F. (2008). Reduction of

Pathogen Indicator Organisms in Dairy Watewater Using and Ecological Treatment

System. Journal of Enviromental Quality. 37.:pp 272-279.

Parades, D. (2003). Landfill Leachate Treatment in Constructed Wetlands: Removal of

High Nitrogen Load. Center of Environmental Research, Germany.

Rahmani, A.R. (2008). Removal Of Water Turbidity by the Electrocogulation Method.

Journal Resources Health Science. Vol. 8. No. 1, pp 18-24.

Shams-Khorzani, R., Knox, T.D. and Brockway, R.C. (1994). Sanitary Landfill Leachate

Treatment and Disposal. Public Works. 46-49.

Shin Jeong Hoon, Lee Sang Min, Jung Jin Young, Chung Yun Chui, Noh Soo Hong, (2005).

Enhanced COD and Nitrogen Removals for the Treatment of Swine Wastewater by

Combining Submerged Mambrane Bioreactor (MBR) and Anaerobic Upflow Bed Filter

(AUBF) Reactor Process iochemistry 40.: 3769-3776.

Sihombing, D.T.H., (2000). Teknik Pengelolaan Limbah Kegiatan/Usaha Peternakan. Pusat

Penelitian Lingkungan Hidup Lembaga Penelitian, Institut Pertanian Bogor.

Santharasekaran Subramaniam, (2011). Integrasi Keberkesanan Sistem Tanah Bencah Buatan

Bagi Olahan Air Sisa Ternakan Dengan Kaedah Fitoremediasi. Kolokium Kebangsaan Sains

Dan Matematik UPSI.

Ting Teo Ming, Kim Tak Hyun, Lee Myun Joo, (2007). Characterization Of Livestock

Watewater at Various Stages of Wastewater Traetment Plant. The Malaysian Jurnal of

Analytical Science. Vol. 11. No. 1 (2007): pp 23-28.

Toet, S., R.S.P. Van Logtestijin, R. Kampf, M. Schreijer, and J.T.A Verhoveven. 2005. The effect

of hydraulic retention time on the removal of pollutants from sewage treatment plant in a surface-

flow wetland system. Wetlands 25 (2): 375-391.

Pemonitoran Masalah Pencemaran: Permasalahan Air Sisa...

Documents

Transcript of Pemonitoran Masalah Pencemaran: Permasalahan Air Sisa...