KESUS MLY (SMP) (HBML4203SMP)TOPIK 1 PENGENALAN KESUS MLY

karya sastera lirik lagu, skrip filem, drama, & novel

1.1 DEFINISI KESUSHashim Awang menyimpulkan erti kesus sebagai ciptaan seni yg disampaikan melalui bhs. Namun demikian, utk mengelakkan kekusutan, maksud perkataan itu diberi berdasarkan etimologi. Etimologi bermakna kajian asal usul bhs. Kesus berasal drpd cantuman kata ‘su’ & ‘sastra’ dlm bhs Sanskrit. Kemudian diberi apitan ‘ke...an’ utk membtk kata nama kesus merupakan kesemua hasil seni yg disampaikan melalui bhs & ia ditujukan kpd khalayak. Khalayak bermaksud pembaca bagi karya yg bertulis @ penonton drama. Oleh sebab itu, istilah Kesus Mly merujuk kpd karya-karya kesus yg ditulis dlm bhs Mly. 

1.2 FUNGSI KESUSTERAANSemua karya kesus yg dihasilkan oleh pengarang adalah utk bacaan pembaca @ msykt. Karya & pembaca saling memerlukan & lengkap-melengkapi. Apa jua karya yg tdk mendpt sambutan pembaca dianggap tdk berjaya. Oleh sebab itu, dpt disimpulkan bhw kumpulan sasaran sesebuah karya ialah khalayak. Sehubungan itu, pengarang menetapkan tujuan sebelum menulis. Di sinilah bermulanya penelitian ttg peranan & fungsi kesus kpd khalayak. Namun begitu, fungsi itu dilihat dari dua sudut, iaitu fungsi sastera kpd khalayak & fungsi sastera kpd pengarang.Ditinjau drpd sudut pertama, peranan & fungsi sastera kpd khalayak @ pembaca adalah sebagai alat yg digunakan utk mengajar, mendidik, & menghibur. Mengajar @ disebut juga didaktik ialah satu proses menyampaikan pengetahuan. Dgn ilmu yg dipelajari & difahami, manusia mengetahui apa-apa yg mereka tdk ketahui. Pengetahuan tdk bererti jika tdk diamalkan. Pd peringkat ini, pendidikan memainkan peranannya. Mendidik bermaksud menjaga & melatih. Penjagaan & latihan akan mewujudkan kebiasaan, berkembang mjdi adat, membtk sifat (keperibadian), melahirkan kemahuan & akhirnya menggerakkan perbuatan selaras dgn perkara yg dididik. 

Seperti melalui cerita Nakhoda Tanggang, khalayak diajar supaya tdk menderhaka kpd ibu krna perbuatan itu dilaknati Allah. Kesannya amat mengerikan. Si Tanggang mjdi batu. Pengetahuan ttg perkara ini akan tinggal mjdi ‘gajah putih’ seandainya tdk dipraktikkan @ diyakini. Demikianlah pentingnya pendidikan utk menangani pel masalah sosial. Orang yg tdk terdidiklah yg cenderung melakukan perbuatan salah. Di samping mengajar & mendidik, karya sastera juga berfungsi utk memberi hiburan. Menghibur bertujuan utk menenangkan @ menggirangkan hati. 

Oleh sebab itu, dptlah disimpulkan bhw kesus memberi pengetahuan, menyemai nilai-nilai murni utk ditela&i & dipraktikkan dlm kehidupan seharian, memberi ketenangan, & merehatkan fikiran setelah penat bekerja, serta memberi kepuasan setelah menikmati keindahan karya seni. 

Ditinjau drpd sudut yg kedua pula, usaha para pengarang menghasilkan pel karya boleh dianggap sebagai perbuatan yg luar biasa. Sebagai manusia yg peka,sudah tentulah seseorang pengarang itu berkarya utk memenuhi tuntutan tertentu. Pd hakikatnya, pengarang mjdikan karyanya sebagai alat utk mendptkan kepuasan serta keseronokan, memperbaiki & menajamkan pemikirannya, berbakti kpd msykt & menyara kehidupannya. 

1.3 CIRI & PENGARUH DLM KESUS MLY

Kepelan karya di dlm Kesus Mly menampakkan perbezaan drpd segi btk & isi. Berdasarkan aspek-aspek tsbt, kita boleh menyusur galurkannya melalui pembahagian yg mampu menjelaskan kedudukan @ kategori sesebuah karya dari dahulu hingga kini. 

Btk sastera yg tertua bagi semua bangsa di dunia ialah sastera lisan. Sastera btk ini dilahirkan di dlm kalangan rakyat yg belum mengenal tulisan. Oleh sebab itu, sastera jenis ini disebut juga sastera rakyat. Sastera lisan terbahagi kpd dua kumpulan, iaitu:

Prosa : Karya yg terhasil di dlm btk karangan.

Puisi : Karangan berangkap.

Di samping itu, setiap kategori mempunyai genre @ genre-genre serta subgenre yg tersendiri. Genre bermaksud btk karya. Kesemua hal akan dibincangkan secara berperingkat-peringkat. 

Agama Islam dikatakan sampai ke Alam Mly pd abad pertama Hijrah. Agama Islam telah memberi sumbangan yg tdk ternilai terhadap perkembangan bhs, kesus, & kebudayaan Mly. Salah satu drpdnya ialah pengenalan huruf-huruf Arab kpd penganut-penganut agama Islam di rantau ini dgn tujuan mjdikannya abjad baru di dlm penulisan berbhs Mly. Oleh sebab itu, sistem tulisan yg teratur di dlm bhs Mly wujud setelah kedatangan Islam. 

Sistem tulisan tsbt telah memasukkan beberapa huruf lain yg disesuaikan dgn bunyi @ sebutan Mly. Sistem tulisan itu disebut Tulisan Jawi. Pd masa yg sama, perbendaharaan kata bhs Mly bertambah dgn banyak. Hal ini terjadi krna kata-kata drpd bhs Arab diambil utk memberi pengertian kpd sesuatu yg baru ditemui disamping terus mengekalkan perbendaharaan kata drpd bhs Sanskrit. 

Dgn wujudnya sistem tulisan bermulalah tradisi tulisan di Alam Mly. Ia bermula dgn penulisan yg berbtk bukan kreatif, iaitu penulisan kitab-kitab bercorak agama yg membicarakan mengenai fikah, tafsir Al-Qur’an, tauhid & sebagainya. Setelah itu diikuti dgn penulisan kreatif. Bi&g ini bermula dgn munculnya Hikayat Nabi Bercukur, Hikayat Nur Muhammad, Hikayat Nabi Yusof, Hikayat Nabi Musa, & hikayat-hikayat lain seumpamanya. Hikayat Nabi-nabi itu berdasarkan kpd kisah-kisah ttg diri mereka yg terdpt di dlm Al-Qur’an. Kisah-kisah itu kemudiannya dicampuradukkan dgn unsur-unsur fiksyen. Anda harus ingat bhw hikayat-hikayat ini sebenarnya merupakan saduran @ terjemahan drpd karya-karya berbhs Arab. Khazanah Kesus Mly Tradisional bertambah & terus berkembang sejak itu dgn kemasukan cerita-cerita ttg pahlawan-pahlawan Islam yg berbtk legenda di dlm bhs Parsi. 

Hingga saat ini kita telah melihat dgn jelas dua faktor luar yg mempengaruhi penghasilan karya dlm bhs Mly, iaitu pengaruh animisme yg terlihat di dlm mitos & legenda. Satu lagi ialah pengaruh Arab-Parsi. Harus diingat bhw orang-orang Mly memeluk Islam ketika mereka berpegang kpd kepercayaan

animisme. Golongan bangsawan pd masa itu menganuti agama Hindu. Sebagai golongan yg tertinggi di dlm hierarki sosial ia dikelilingi oleh pendeta-pendeta yg pandai dlm tulisan nagari & pallava. 

Karya-karya berunsur Hindu yg ditulis oleh oleh para pendeta itu terperap di istana. Rakyat jelata yg diletakkan di dlm kasta rendah menurut tradisi Hindu itu (sebenarnya tdk pun menghayati ajaran agama tsbt) tdk boleh merapati istana. Setelah Islam bertapak & konsep persamaan hak dipraktikkan, seluruh bangsa Mly mengetahui kewuju& karya-karya Hindu itu. 

Pd hakikatnya, Kesus Mly dpt berkembang pesat krna a&ya kecenderungan & usaha-usaha pengembangan agama Islam menggunakan sastera sebagai alat penyebarannya. Kegiatan-kegiatan seumpama itu telah mendorong sasterawan Islam menghasilkan roman-roman Islam utk menggantikan epik-epik Hindu, iaitu Mahabharata & Ramayana,Oleh hal demikian, selain cerita Nabi-nabi & legenda Islam tadi, terdpt juga cerita tokoh-tokoh sebelum, semasa, & selepas Nabi Muhammad s.a.w. Antaranya ialah Hikayat Firaun, Hikayat Tamim al-Dari, & Hikayat Sultan Ibrahim bin Adham. Harus diingat bhw pd masa itu juga transliterasi & transkripsi dibuat utk membolehkan orang ramai membaca karya-karya Hindu seperti Hikayat Syahi Mar& & Hikayat Berma Syah&. 

Apabila mendpti karya-karya itu tdk selari dgn tuntutan Islam, maka penyesuaian pun dibuat agar sejajar dgn ajaran Islam. Nama-nama dewa Hindu seperti Visynu diganti dgn nama-nama Nabi & malaikat. Dewata Mulia Raya ditukar mjdi Allah @ Tuhan yg Maha Esa. Kemudian watak-watak Hindu pula disesuaikan dgn watak bernama Islam hingga hasilnya bercampur aduk antara nama-nama Hindu & Islam. 

Di samping semua itu, anda harus ingat bhw nama-nama hikayat seumpama itu turut ditukar @ ditambah dgn nama Islam. Contoh-contohnya ialah Hikayat Si Miskin asalnya Hikayat Marakarma & Hikayat Ahmad Muhammad asalnya Hikayat Serangga Bayu. Kumpulan karya seperti itu disebut Kesus Zaman Peralihan @ Kesus Transisi @ Kesus Hindu-Islam.

Berikut akan dijelaskan kewuju& Sastera Panji di Jawa. Kata ‘panji’ pd asalnya merupakan gelaran bagi golongan bangsawan yg berdarah raja. Walau bagaimanapun, gelaran tsbt kemudiannya digunakan di dlm cerita-cerita roman Jawa bagi menunjukkan watak pahlawan yg gagah & kacak sehingga dpt menawan hati wanita-wanita jelita. 

Setelah sekian lama orang-orang Jawa mendengar cerita-cerita yg berunsur Hindu di dlm bhs Jawa kuno & bhs Sanskrit, mereka mulai jemu. Sungguhpun sudah ada karya bercorak Islam pd masa itu, orang-orang Jawa tdk gemar membacanya. Oleh sebab itu, penglipur lara Jawa mencari jalan utk menghasilkan satu btk karya berunsur setempat. Di dlm pencarian itulah terhasil Sastera Panji. 

Cerita-cerita dongeng Jawa yg selama ini tenggelam akibat taklukan sastera saduran Hindu-Buddha, kini muncul kembali di dlm btk tsbt. Cerita itu ditulis dlm bhs Jawa Tengahan & sangat popular di istana Raja-Raja Jawa Timur pd abad ke-13 hingga ke-15 Masihi. Walaupun cerita-cerita itu ditulis oleh penulis Jawa, tetapi tdk dpt lari drpd pengaruh Hindu yg telah bertapak sekian lama di Jawa. Unsur-unsur itu termasuklah pertapaan, dewa-dewa, mitos & legenda. 

Kerajaan Majapahit dikatakan bertanggungjawab menyebarkan sastera Jawa ke serata tempat, termasuk ke Tanah Mly. Selain itu, kewuju& hubungan antara orang-orang Jawa dgn orang-orang Mly juga mjdi penyebab tersebarnya cerita-cerita panji ke luar Jawa. Ada pendpt yg mengatakan bhw cerita-cerita panji berkembang ke Tanah Mly di dlm btk lisan @ melalui wayg kulit & bangsawan. 

Ciri-ciri utama cerita panji yg membezakannya dgn genre-genre lain dpt dilihat melalui tiga aspek, iaitu: 

i. Tema  & Persoalan;ii. Struktur cerita (plot, latar & watak);iii. Penerapan unsur-unsur Hindu;

Kerap dikatakan bhw pengembaraan mjdi tema Sastera Panji. Tetapi, jika kita halusi plot cerita-cerita panji, kita akan menemui perkara pokok yg mjdi penyebab kpd pengembaraan itu ialah pencarian. Wira keluar mengembara krna kekasihnya yg pertama dibunuh orang. Pengembaraan dilakukan utk mencari ganti kekasih @ mencari ketenangan. Dlm cerita yg lain, wira mengembara utk mencari kekasihnya yg menghilang @ diculik musuh @ diarah meninggalkan istana oleh dewa-dewa. 

Oleh sebab itu, kunci kpd semua persoalan dlm cerita panji ialah pencarian. Persoalan-persoalan yg menyokong tema itu ialah pengembaraan, percintaan, penyamaran, & peperangan. Rasa cinta mendorong wira mencari kekasihnya. Hal ini berlaku di dlm Hikayat Panji Semirang. 

Raden Inu Kertapati mencari Raden Galoh Cendera Kirana yg meninggalkan istana. Raden Galoh meninggalkan istana krna mencari kedamaian apabila ayah, ibu tiri, & adik tirinya mewujudkan ketdkselesaan hidupnya di istana. Lantaran itu mereka pun mengembara. Raden Galoh menyamar sebagai lelaki utk mendptkan kekuatan & keyakinan diri. Ternyata bhw kemahuan itu mjdi satu aspek pencarian secara tersirat. Wira berperang utk mencari kemegahan & kuasa. Wirawati berperang utk mendptkan pengiktirafan bhw wanita juga perkasa & boleh berdikari. Cerita digerakkan atas dasar pencarian. Dgn itu, persoalan utama Sastera Panji ialah pencarian. 

Plot cerita panji dimulakan dgn pengenalan, diikuti dgn perkembangan, & diakhiri dgn peleraian. Cerita-cerita panji berakhir dgn kegembiraan. Drpd segi latar, kita dpti cerita panji berlatarkan empat buah negeri, iaitu Daha, Kuripan, Singasari, & Gagelang. Tempat-tempat ini dikatakan pernah wujud di Jawa. Msykt zaman feudal di Jawa merupakan latar msykt dlm cerita panji. Sebagai karya yg terhasil berdasarkan pemikiran & budaya tradisi Jawa, Sastera Panji masih mengekalkan unsur-unsur Hinduisme & mitos. Raja-raja dikatakan berketurunan dewa-dewa drpd kaygan. Pertapaan merupakan sebahagian drpd samadhi. Selain itu, dipaparkan penjelmaan yg seiring dgn inkarnasi di dlm ajaran Hindu. 

Ciri terakhir yg hadir di dlm setiap cerita panji ialah pertukaran nama. Di dlm Hikayat Dewa Asmara Jaya, Raden Inu menukar namanya sebanyak tujuh kali. Antaranya ialah Kuda Waneng Baya, Misa Kelana Sira Panji, & Adipati Macan Negara. Pertukaran nama tdk terhad kpd wira & wirawati sahaja malah berlaku juga kpd watak-watak pembantu. Harus diingat bhw pertukaran nama ialah amalan biasa dlm budaya Jawa. 

Sastera Panji berperanan sebagai alat yg berfungsi utk memberi hiburan & pengajaran kpd khalayak. Sehubungan itu, di dlm karya-karya tsbt terselit amanat penting drpd pengarangnya. Antaranya ialah niat jahat pasti gagal & janji mesti ditepati. Hikayat Dewa Asmara Jaya menceritakan niat jahat Raja Sochawindu. Dia marah apabila pinangannya ditolak lalu bertindak menyerang Daha. Niat jahatnya tdk terlaksana krna Raden Inu Kertapati mengalahkannya. Hikayat Misa Taman Jayeng Kusuma menceritakan balasan buruk yg diterima oleh para ratu yg mungkir janji. 

Kita kembali semula kpd sejarah perkembangan Kesus Mly. Selain Sastera Hikayat, Sastera Transisi, & Sastera Panji, terdpt genre-

genre lain di dlm Kesus Mly Tradisional yg berbtk naratif. Genre-genre itu ialah Sastera Sejarah & Sastera Epik. Kedua-duanya akan dihuraikan di dlm topik berikut. Begitu juga dgn perincian ttg Sastera Hikayat. Kesus Mly Tradisional yg berbtk prosa & tergolong di dlm kategori bukan naratif terbahagi kpd empat genre, iaitu Sastera Kitab, Sastera Un&g-Un&g, Sastera Ketatanegaraan & Sastera Sufi. 

Sastera Kitab telah disentuh secara sepintas lalu sebelum ini. Hal-hal lain ttg genre itu akan dibincangkan di dlm topik berikut. Begitu juga halnya dgn tiga genre yg berikutinya. Harus diingat bhw prosa naratif di dlm Kesus Mly Tradisional mjdi asas kpd genre novel dlm Kesus Mly Moden. 

Takrif moden yg dipakai utk modul ini ialah karya-karya yg tertulis pd tahun-tahun 1880-an & sesudahnya. Tahap itu bermula dgn karya-karya hasilan Abdullah Munsyi. Pd tahun-tahun tsbt juga muncul bangsawan yg mjdi asas kpd drama moden di Malaysia. Bangsawan bermula di Pulau Pinang, kemudian berkembang ke seluruh tanah air & Indonesia. 

Genre novel sebagai sastera bertulis yg bersifat kreatif di dlm Kesus Mly Moden muncul sejak tahun-tahun 1920-an apabila Syed Syeikh al-Hadi menghasilkan novel saduran Hikayat Faridah Hanum @ Hikayat Setia Asyik kpd Masyuknya (1925-26). Ahmad Kotot menghasilkan Hikayat Percintaan Kasih Kemudaan @ Yazid Asyik & Masyuk Akan Zamrud (1927). Ahmad Rasyid Talu menghasilkan Iakah Salmah? (1928). 

Pd tahun-tahun tsbt juga muncul genre cerpen di dlm Kesus Mly Moden. Genre ini dimulakan oleh Nor bin Ibrahim (Madrasi). Beliau menulis cerpen yg berjudul Kecelakaan Pemalas. Cerpen tsbt disiarkan di dlm majalah Pengasuh keluaran 4 Februari 1920. Bermula drpd sini terbit pula cerpen-cerpen lain di dlm majalah-majalah Panduan Guru, Penyuluh & Majalah Guru. Kedua-dua genre itu terus berkembang hingga kini. 

Seperti karya prosa dlm Kesus Mly Tradisional, karya berbtk puisi juga terbahagi kpd dua kumpulan, iaitu puisi naratif & puisi bukan naratif. Setiap kumpulan mempunyai genre & subgenre masing-masing. 

Puisi naratif di dlm bhs Mly ialah syair. Genre tsbt dikatakan jenis puisi drpd Arab yg pertama dijumpai di Alam Mly. Puisi yg dimaksudkan itu telah ditemui dlm btk tulisan Arab tetapi tdk sama dgn syair yg dikenali di dlm Kesus Mly pd masa ini. 

Sehubungan itu, para sarjana berpendpt bhw syair-syair yg dihasilkan oleh Hamzah Fansuri merupakan karangan yg tertua & muncul selepas kedatangan Islam ke Alam Mly. Btk yg diasaskan oleh Hamzah Fansuri itulah yg mjdi ikutan kpd penghasilan syair-syair terkemudian. Selain syair, pantun berkait juga ada kalanya dihasilkan dlm btk naratif. 

Puisi Mly Tradisional yg lain lahir melalui tradisi lisan & tulisan. Pengucapan bhs itu diolah mengikut pengalaman, peraturan, pengaruh, & persekitaran. Oleh sebab itu, kita menemui Puisi Mly Tradisional yg asli, iaitu pantun, teromba, talibun, & peribhs berangkap. Yg mengandungi pengaruh Hindu ialah gurindam, rejang, seloka, & mantera manakala yg mengandungi pengaruh Arab-Parsi ialah dikir @ zikir, endoi, rubai, nazam, masnawi, ghazal, & qit’ah. 

1.4 PEMBAHAGIAN GENRE DI DLM KESUS MLY

1.4.1 Kesus Mly Tradisional

Kesus Mly Tradisional terbahagi kpd dua kategori, iaitu:i. Prosaii. Puisi

Prosa Mly Tradisional terbahagi kpd dua cabang utama, iaitu:i. Naratifii. Bukan Naratif

Prosa tradisional berbtk naratif terbahagi pula kpd dua jenis, iaitu:

i. Naratif Lisanii. Naratif Tulisan

Naratif Lisan di dlm Kesus Mly terbahagi kpd tiga genre, iaitu:i. Mitosii. Legendaiii. Cerita Rakyat

Cerita Rakyat terbahagi kpd tiga subgenre, iaitu:i. Cerita Jenakaii. Cerita Binatangiii. Cerita Dongeng

Cerita Dongeng ialah:i. Lipur Laraii. Cerita Tela&

Ada dua pengaruh di dlm Naratif Tulisan, iaitu:i. Pengaruh Hinduii. Pengaruh Islam

Pengaruh Hindu terdpt di dlm genre:i. Sastera Panji

Pengaruh Hindu-Islam terdpt di dlm genre:i. Sastera Transisi

Pengaruh Islam mempengaruhi genre-genre yg berikut:i. Sastera Hikayatii. Sastera Sejarah &iii. Sastera Epik.

Sastera Epik ada dua subgenre, iaitu:i. Epik Kebangsaanii. Epik Mly-Islam

Genre-genre yg tergolong di dlm kategori Prosa Tulisan Bukan Naratif ialah:

i. Sastera Kitabii. Sastera Ketatanegaraaniii. Sastera Un&g-Un&giv. Sastera Sufi

Puisi Mly Tradisional terbahagi kpd dua jenis, iaitu:i. Puisi Naratiii. Puisi Bukan Naratif

Di samping itu, genre-genre Puisi Mly Tradisional dpt pula dikategorikan kpd tiga kumpulan yg berasingan jika dilihat dari sudut asal usulnya, iaitu:

i. Puisi Tradisional Warisan Mlyii. Puisi Tradisional Warisan Islamiii. Puisi Tumpangan

Puisi Tumpangan juga terbahagi kpd dua kategori, iaitu:i. Puisi Tumpangan Warisan Mlyii. Puisi Tumpangan Warisan Islam

Teka-teki & rejang menumpang pd btk syair & pantun. Endoi pula menumpang pd btk syair, nazam & pantun. Puisi Tumpangan Warisan Islam semuanya menumpang pd btk syair @ nazam yg biasanya berbhs Arab. 

Satu lagi genre puisi di dlm bhs Mly ialah puisi sufi. Puisi jenis ini memaparkan idea-idea tasauf. Salah seorang penulis puisi jenis ini yg paling terkenal ialah Hamzah Fansuri.

1.4.2 Kesus Mly Moden

Kesus Mly Moden memiliki pel genre. Walau bagaimanapun, pd peringkat ini kita akan berbicara ttg novel, cerpen, drama, sajak, biografi & esei @ kritikan sahaja.

Novel ditakrifkan sebagai cereka yg berbtk prosa. Cereka yg disampaikan itu luas jangkauannya. Maksudnya ialah cerita yg disampaikan itu terdiri atas:

i. Plot yg kompleks;ii. Watak yg menggerakkan cerita banyak jumlahnya;iii. Persoalan-persoalan yg dikemukakan bersifat pel; &iv. Suasana serta latar ceritanya beraneka.

Hal-hal itu menyebabkan sesebuah novel itu relatif panjang, yakni lebih panjang drpd cerpen. Istilah ‘novel’ diambil drpd bhs Inggeris. Perkataan itu asalnya drpd bhs Itali ‘novella’ yg bererti satu benda kecil yg baru.

Cerpen juga dipanggil cerita pendek. Oleh sebab itu, sudah tentu ceritanya tdk panjang. Walau bagaimanapun, batasan @ tanggapan panjang pendeknya tdk boleh diukur berdasarkan jumlah perkataan yg dilihat lantaran sifatnya yg relatif.

Pd kebiasaannya, sesebuah cerpen mengisahkan hanya satu kejadian dlm kehidupan yg diwarnai oleh pel kejadian. Sesuatu kejadian yg digambarkan melalui cerpen dianggap sebagai pokok yg menentukan segalanya. Kemungkinan-kemungkinan lain ditinggalkan begitu sahaja. Oleh sebab itu, pengisahan yg diutarakan mjdi relatif pendek. 

Sesebuah cerpen biasanya memusatkan pengisahannya kpd satu watak sahaja, terutama watak penting yg menghadapi permasalahan hidup. Persoalan yg ditimbulkan itu benar-benar bermakna, penting, & dpt mengubah sikap, pemikiran watak-watak yg difokuskan. 

Hal itu dpt dilihat pd watak Wak Da di dlm cerpen Kelapa Nan Sebatang karya Shahnon Ahmad. Wak Da hidup di dlm serba kesusahan. Sewaktu menyeberangi sungai melalui titi batang kelapa, Wak Da berhasrat mengakhiri derita & kekecewaannya dgn membunuh diri. Namun demikian, setelah mendpt semangat baru & keyakinan diri, Wak Da berjaya menyeberangi sungai itu. 

Cerpen biasanya disiarkan di dlm akhbar mingguan & majalah. Sungguhpun begitu, atas inisiatif pihak-pihak tertentu, cerpen-cerpen pilihan dikumpul & dibukukan. Contohnya, kumpulan-kumpulan cerpen Janji Sutinah selenggaraan Rosnah Baharuddin & Kelapa Nan Sebatang selenggaraan Ramli Isin & Razak Mamat. 

Ciri-ciri utama drama ialah:

i. Aksi;ii. Konflik; &iii. Persembahannya sekali jalan sahaja.

Jenis-jenisnya ialah:

i. Tragedi;ii. Komedi;iii. Tragi-komedi;iv. Opera;v. Pantomin; &vi. Bangsawan.

Tragedi mengandungi kisah sedih yg menimpa watak utama. Sekalipun watak itu cuba mengubah nasib malang tsbt dgn baik, tetapi dia tetap gagal. Contohnya Keris Laksamana Bentan oleh Shaharom Hussain. Drama berbtk komedi mengisahkan telatah lucu watak-watak di dlmnya. Tujuannya utk menghibur di samping menyindir penonton-penonton secara halus. Contohnya Cam Ni Cam Tu oleh Hafsham. 

Ada pula drama yg menggabungkan unsur tragedi dgn komedi. Drama jenis ini dinamakan tragi-komedi. Contohnya Anak Kerbau Mati Emak karya Bidin Subari. Opera mementaskan sebuah cereka dgn iringan muzik, nyanyian & lakonan. Cerita-cerita yg biasanya dipersembahkan ialah cerita drpd Kesus Mly Tradisional seperti Siti Zubaidah Perang China & Jula Juli Bintang Tujuh. 

Sesebuah drama dpt juga dipersembahkan tanpa dialog. Pelakon-pelakonnya hanya mempamerkan gerak laku & memek muka bagi menunjukkan aksi & perasaan yg maksudnya difahami penonton. Drama jenis ini dinamakan pantomin & ia sering dipersembahkan dlm majlis-majlis sambutan yg besar-besar seperti Maal Hijrah & Hari Kebangsaan. 

Jenis drama yg terakhir ialah bangsawan yg merupakan pementasan yg bercorak tradisional dlm msykt Mly. Bangsawan amat popular pd era sebelum Perang Dunia Kedua hingga selepasnya. Cerita-cerita yg dipersembahkan oleh kumpulan-kumpulan bangsawan ini diambil drpd kisah-kisah ttg raja-raja seperti Hikayat Indera Bangsawan. 

Antara pengarang yg terkenal dgn karya berbtk drama & contoh drama mereka ialah:

i. Mustafa Kamal Yassin – Atap Genting Atap Rumbiaii. Usman Awang – Tamu di Bukit Kennyiii. Noordin Hassan – Sirih Bertepuk Pinang Menariiv. Abdul Rahman Napiah – Pengadilan

Biografi bermaksud catatan hidup. Kata ‘biografi’ ialah cantuman kata ‘bio’ yg bererti hidup & ‘grafi’ yg bermaksud catatan. Dgn kata lain, biografi ialah cabang sastera yg berkaitan dgn riwayat @ kisah hidup seseorang. Tokoh di dlm karya biografi biasanya terdiri drpd pemimpin yg berjasa kpd msykt. Contohnya Riwayat Hidup Tun Datu Mustafa yg ditulis oleh Abdullah Hussain. Lawan kpd biografi ialah autobiografi, iaitu karya yg mencatat ttg diri sendiri. Contohnya Hikayat Abdullah yg ditulis oleh Abdullah Munsyi.

Esei/kritikan merupakan tulisan yg berdasarkan kenyataan yg benar-benar wujud. Tulisan jenis ini tdk mengandungi unsur khayalan. Pengarangnya akan membentangkan persoalan

kemanusiaan @ kehidupan yg dihayatinya secara objektif mahupun subjektif berasaskan niatnya. Di dlm konteks kesus, esei sastera membicarakan segala hal yg bersangkutan dgn karya, tokoh, & isu-isu semasa.

Kritikan bermaksud mempertimbangkan baik buruk sesebuah karya yg telah disiarkan @ dibukukan. Mereka yg menceburi bi&g ini dipanggil kritikus. Kritikus wajib mempunyai ilmu yg mapan utk menangani sesebuah karya. Ke&gkalan ilmu akan menyebabkan kritikan yg diutarakan itu tdk adil & saksama. Pd masa ini terdpt pel pendekatan yg digunakan oleh para pengkritik utk menilai sesebuah karya sastera. Hal ini akan dibincangkan kemudian.

Sajak ialah puisi moden. Di Malaysia, pertumbuhan & perkembangannya terserlah selepas penyair terdedah dgn bacaan drpd luar sama ada drpd Indonesia @ Barat. Seperti yg dinyatakan sebelum ini, Punggok @ nama sebenarnya Muhammad Yassin Maamor mjdi pelopor puisi moden di Malaysia. Beliau dgn berani melemparkan sajaknya ke tengah msykt. Sajaknya yg berjudul Di Tengah Segara termuat di dlm Majalah Guru keluaran Disember 1933. Lihat petikannya:

Di dlm gelombang hambur-menghamburKudengar seru sayup bhs

Hatiku lebur bagaikan hancurHendak kurenang beta tak bisa.

Petikan di atas kelihatan seperti pantun krna dpt dikesan rangkap & rima akhirnya. Sajak itu ditulis empat baris serangkap & berima a-b-a-b. Kedua-duanya ialah ciri-ciri pantun. Walau bagaimanapun, puisi di atas telah menyimpang drpd pantun & syair krna tdk ada pembayg, semuanya maksud, & rima akhirnya bukan a-a-a-a. 

Dgn demikian, Punggok telah memperlihatkan kebebasan berkarya. Kebebasan itu bermaksud lari drpd puisi tradisional. Bertitik tolak dari sinilah lahir sajak-sajak lain yg bebas drpd ikatan puisi tradisional & mjdi satu genre Kesus Mly Moden yg popular. Sajak telah digunakan utk:

i. Menyampaikan pemikiran;ii. Meluahkan perasaan; &iii. Menggambarkan sesuatu kejadian.

Sebelum negara kita mencapai kemerdekaan, sajak memenuhi ruang akhbar & majalah. Kesemuanya dihasilkan khusus utk meluahkan perasaan & membangkitkan semangat juang menentang penjajahan. Selepas itu, sajak mjdi alat utk mengisi kemerdekaan, membtk pemikiran, @ menggerakkan pembangunan. Antara penyair yg terkenal di tanah air sekarang ialah Usman Awang, Muhammad Haji Salleh, A. Ghafar Ibrahim, Siti Zainon Ismail, A. Latif Mohidin, Kemala, & T. Alias Taib.

TOPIK 2 KESUS MLY TRADISIONAL

2.1 NARATIF LISAN

Naratif lisan di dalam Kesusasteraan Melayu Tradisional ialah karya yang menjadi milik masyarakat, disebarkan dari mulut ke mulut, dan diperturunkan dari satu generasi ke satu generasi yang lain. Hal tersebut berlaku kerana pada suatu masa dahulu wujud tukang cerita profesional, iaitu penglipur lara yang menyampaikan cerita-cerita tersebut kepada khalayak. Di samping itu, cerita lisan turut disampaikan oleh orang-orang tua kepada anak atau cucu mereka dari semasa ke semasa sehingga cerita-cerita tersebut menjadi warisan bangsa. Naratif lisan Melayu terbahagi kepada tiga genre, iaitu mitos, legenda, dan cerita rakyat. Cerita rakyat terbahagi kepada tiga subgenre, iaitu cerita binatang, cerita jenaka dan cerita dongeng. Kesemuanya mempunyai bentuk, ciri dan fungsi yang tersendiri.

Berdasarkan huraian-huraian di atas, dapatlah disimpulkan bahawa kesusasteraan merupakan kesemua hasil seni yang disampaikan melalui bahasa dan ia ditujukan kepada khalayak. Khalayak bermaksud pembaca bagi karya yang bertulis atau penonton drama. Oleh sebab itu, istilah Kesusasteraan Melayu merujuk kepada karya-karya kesusasteraan yang ditulis dalam bahasa Melayu. 

Manakala, cerita rakyat terbahagi kepada tiga subgenre: cerita jenaka, cerita binatang dan cerita dongeng. Kesemua genre dan subgenre yang telah disebutkan itu mempunyai bentuk, ciri dan fungsi yang tersendiri.

2.1.1 Mitos

Mitos ialah naratif lisan yang paling tua di dalam mana-mana masyarakat di dunia ini. Genre ini mengandungi cerita tentang dewa-dewi, berunsur keagamaan dan dianggap benar oleh masyarakat yang melahirkannya. Di samping itu, mitos mengandungi unsur-unsur ajaib, “supernatural”, tidak berdasarkan logik dan tidak cenderung kepada sejarah. Namun demikian, isi-isinya dianggap kudus oleh pendukungnya. 

Sebagai contoh, Gunung Jerai dikatakan berasal daripada sebuah kapal yang membawa Tuan Puteri Jerai. Teguran Sang Gedembai telah menyebabkan kesemuanya menjadi gunung. Hikayat Banjar mengisahkan Tuan Puteri Tanjung berasal daripada buih. Sejarah Melayu mengaitkan jurai keturunan raja-raja Melayu dengan Iskandar Zulkarnain daripada Makadonia. Kulit keras pada tapak kambing dikatakan berasal daripada kasut ayam yang enggan dipulangkan. Sebab itulah ayam selalu berkokok seolah-olah menyebut “Pulangkan kasut aku”. Nama negeri Melaka dikatakan diambil daripada nama pokok tempat Raja Iskandar bersandar semasa menyaksikan anjing perburuan baginda ditendang oleh pelanduk putih sehingga jatuh ke dalam air. 

Walau bagaimanapun, mitos tidak wujud lagi di dalam Kesusasteraan Melayu Tradisional pada masa ini. Perkara ini berlaku semenjak orang Melayu memeluk agama Islam. Mereka tidak lagi mempercayai dewa-dewi dan semua kejadian yang dianggap tahyul. Jika ada sekalipun, kehadirannya dianggap sebagai cerita dongeng tinggalan zaman pra-Islam.

2.1.2 Legenda

Legenda ialah cerita tentang watak manusia yang pernah hidup atau dipercayai pernah hidup dan ada hubungan dengan sejarah. Perwatakan tokoh-tokoh di dalam cerita ini dilebih-lebihkan.

Genre ini dianggap benar kerana ada tanda-tanda di muka alam yang menyamai cerita yang disampaikan. Contohnya batu berbentuk manusia di Sumatera yang dikatakan Malim Kundang (setelah disumpah ibunya).

Legenda pendosa menceritakan anak derhaka yang disumpah ibu sehingga menjadi batu. Contoh-contohnya ialah Cerita Nakhoda Tanggang dan Malim Kundang. Memorat mengandungi cerita hantu dan makhluk halus. Di dalam masyarakat Melayu terdapat cerita-cerita lisan tentang langsuir, toyol, pelesit, pontianak dan hantu raya. Legenda tokoh ternama mengisahkan tokoh agama 

dan tokoh sejarah. Tokoh sejarah terbahagi kepada dua, iaitu tokoh sejarah setempat dan tokoh sejarah menjelajah. Tokoh sejarah setempat yang paling popular ialah Hang Tuah. Cerita tokoh sejarah menjelajah ialah legenda yang dibawa masuk daripada negeri asing ke Alam Melayu. Tokoh sejarah menjelajah yang terkenal di seluruh dunia ialah Iskandar Zulkarnain. Legenda tempat pula menceritakan asal usul nama sesuatu tempat. Misalnya, Samudera mendapat nama setelah rajanya terlihat semut besar. 

2.1.3 Cerita Rakyat

Cerita rakyat merupakan rekaan dan disampaikan secara lisan daripada satu generasi ke satu generasi. Cerita jenis ini merupakan hasil tinggalan nenek moyang, tidak diketahui penciptanya dan dianggap sebagai milik bersama. Corak masyarakat yang melahirkan cerita rakyat ialah masyarakat kecil yang hampir tertutup dan terpencil seperti masyarakat tani atau nelayan yang tinggal di pedalaman atau pesisir pantai. Cerita jenis ini menjadi sumber hiburan, bahan pengajaran, alat untuk mengenali warisan nenek moyang dan alat komunikasi. 

Cerita Jenaka 

Anak anda atau mungkin juga anda sendiri akan ketawa terbahak-bahak apabila menonton aksi lucu lakonan Allahyarham Tan Sri P. Ramlee di dalam filem Nujum Pak Belalang. Begitu juga apabila menonton lakonan yang serupa oleh Allahyarham A.R. Tompel dalam filem Abu Nawas. Kedua-duanya diadaptasi daripada cerita jenaka yang terdapat dalam khazanah Kesusasteraan Melayu Tradisional. 

Cerita jenaka berlatarkan rakyat biasa. Watak-watak utamanya ialah manusia biasa, bukan golongan bangsawan atau raja-raja. Latar tempatnya ialah kawasan perdesaan. Masyarakat Melayu lama menjadi latar masyarakat cerita jenaka. Subgenre ini mengisahkan tindakan-tindakan watak yang menimbulkan kelucuan. 

Antara faktor yang menimbulkan kelucuan ialah:

i. Sifat watak yang terlalu bodoh atau terlalu pintar. Contohnya, Pak Pandir dan Pak Belalang.

ii. Kewujudan unsur-unsur kebetulan di dalam cerita.iii. Kelucuan yang ditimbulkan plot cerita.iv. Kewujudan permainan kata-kata yang melucukan.

Cerita-cerita jenaka Melayu ialah Pak Pandir, Pak Kadok, Lebai Malang, Pak Belalang dan Mat Jenin. Cerita-cerita yang dipinjam daripada luar atau disadur ke bahasa Melayu ialah Abu Nawas dan Musang Berjanggut. 

Subgenre ini berperanan sebagai alat yang berfungsi untuk menghibur, mengkritik masyarakat, memberi pengajaran dan menggambarkan sistem sosial di dalam masyarakat Melayu lama. 

Cerita Binatang

Cerita binatang ialah cerita teladan yang secara tersirat mengandungi pengajaran. Haiwan yang diberi sifat-sifat manusia menjadi watak utama di dalam cerita jenis ini. Terdapat tiga jenis cerita binatang di dalam Kesusasteraan Melayu Tradisional, iaitu: 

I) Cerita Asal UsulKita diberitahu tentang asal usul harimau, beruang dan lain-lain. Kesemuanya diambil daripada cerita-cerita mitos. Tujuannya untuk memberi pengetahuan dan pendidikan kepada masyarakat di samping memberi hiburan.

II) FableCerita binatang jenis ini bertujuan untuk memberi teladan dan pengajaran serta nasihat yang berguna kepada kanak-kanak dan juga orang dewasa. Dengan menggunakan watak-watak dan perwatakan yang diberikan kepada binatang-binatang tertentu, kritikan dihamburkan kepada sifat-sifat manusia yang tamak, malas, penipu, kejam, dan sebagainya. Contoh-contohnya ialah ‘cerita anjing dengan bayang-bayang’ dan ‘arnab berlumba dengan kura-kura’

III) Beast EpicCerita jenis ini merupakan cerita binatang yang paling popular di dalam sesebuah masyarakat. Ceritanya berpusat kepada satu pelaku atau watak utama sahaja. Dalam Epik Binatang Melayu, Sang Kancil atau pelanduk merupakan watak utamanya. Dua buah epik binatang yang terkenal di dalam masyarakat Melayu ialah Hikayat Sang Kancil dan Hikayat Pelanduk Jenaka.

Cerita Dongeng

Sastera rakyat Melayu berbentuk naratif yang terkenal ialah cerita dongeng. Cerita dongeng bermaksud cerita yang diada-adakan kejadiannya. Cerita dongeng terbahagi kepada dua jenis, iaitu:

i. lipur lara,danii. cerita teladan.

Lipur lara ditakrifkan sebagai roman rakyat. Lipur bermaksud ‘hibur’. Orang yang menghibur disebut penglipur. Lara bermaksud sedih. Oleh itu, maksud istilah itu ialah menghiburkan orang yang bersedih.

Isi lipur lara merupakan naratif rekaan semata-mata. Kesemuanya disampaikan secara lisan dan diturunkan dari satu generasi ke satu generasi yang lain. Lipur lara ialah warisan nenek moyang orang Melayu. Pengarangnya tidak diketahui. Anggota masyarakat menganggapnya sebagai milik bersama. Cerita-cerita jenis ini lahir di dalam masyarakat yang bersifat tertutup dan terpencil. Kandungannya berpusat pada golongan bangsawan. Kewujudannya terdedah kepada pengubahsuaian sama ada di dalam bentuk penambahan, pengurangan, atau pembuangan. 

Tema utama lipur lara ialah pengembaraan. Tema-tema yang lain ialah percintaan dan peperangan. Watak-watak utamanya ialah putera dan puteri raja. Fokus pengkisahan ialah pengembaraan putera raja selaku wira dan puteri raja selaku wirawati. Walau apa pun yang berlaku, cerita pasti berakhir dengan  ‘happy ending’. 

Struktur lipur lara terbahagi kepada tiga bahagian iaitu; pengenalan, perkembangan dan peleraian. Bahagian pengenalan terisi dengan kelahiran luar biasa wira dan wirawati. Bahagian perkembangan terisi dengan pengembaraan dan pertarungan. Pertarungan melibatkan penggunaan alat magis seperti pedang sakti. Bahagian peleraian mengisahkan kejayaan wira. 

Dari segi watak dan perwatakan, wira memiliki paras yang tampan dan memiliki alat magis. Manakala wirawati memiliki wajah yang cantik. Mereka mempunyai pengikut atau pembantu yang setia. Pengikut setia wira dipanggil Bujang Selamat. Pembantu wirawati dipanggil Si Kembang Cina. Di samping itu terdapat seorang perempuan tua yang selalu menghulurkan pertolongan. Dia dipanggil Nenek Kebayan. 

Pantun, gurindam, seloka, talibun, serta bahasa berirama digunakan di dalam bahagian-bahagian tertentu lipur lara. Puisi-puisi tersebut digunakan untuk menggambarkan kebesaran dan kemuliaan golongan istana, kemeriahan majlis, dan kegagahan wira yang luar biasa. 

Antara cerita-cerita lipur lara yang dikenali ramai ialah Hikayat Malim Deman, Hikayat Malim Dewa, Hikayat Raja Muda, dan Hikayat Awang Sulung Merah Muda. 

Cerita Teladan mempunyai struktur yang sama dengan lipur lara. Perbezaan terletak pada tema dan persoalannya. Oleh sebab itu, plotnya terhidang dengan maksud memberi contoh teladan kepada khalayak.

Misalnya, jangan sekali-kali mengguris hati ibu kerana akibatnya amat buruk. Ibu yang terguris hatinya ‘dimakan’ batu di dalam cerita Batu Belah Batu Bertangkup. Cerita ini juga mengajar khalayak mengenang jasa orang lain seperti yang dilakukan oleh Melur. Teladan yang lain ialah penganiayaan membawa bencana. Hal termaklum terhidang di dalam cerita Bawang Putih Bawang Merah. 

2.2 NARATIF TULISAN

Naratif tulisan wujud di dalam bahasa Melayu setelah Islam menganugerahkan tulisan Jawi. Sungguhpun sebelum Islam sudah ada tulisan, tetapi penggunaannya tidak meluas. Karya di dalam kumpulan ini terbahagi kepada tiga genre, iaitu sastera hikayat, sastera epik dan sastera sejarah. Sastera Hikayat pula terbahagi kepada lima subgenre, iaitu hikayat romantik, hikayat tentang Nabi Muhammad, hikayat nabi-nabi, hikayat tokoh-tokoh agama dan hikayat berbingkai. Sastera Epik terbahagi kepada dua subgenre, iaitu epik Melayu-Islam dan epik kebangsaan. Kesemuanya akan dibicarakan kemudian.

2.2.1 Sastera HikayatKata ‘hikayat’ berasal daripada kata ‘haka’ di dalam bahasa Arab atau ‘hekaye’ di dalam bahasa Parsi. Maksudnya ialah cerita panjang berbentuk prosa dan isinya ialah cerita rekaan, legenda dan sebagainya. 

Genre ini tidak diketahui pengarangnya, tarikh dikarang atau disalin, dan menggunakan kata-kata ‘sahibu’l-hikayat’ atau ‘yang empunya cerita’ atau ‘kata yang empunya cerita’ sebagai rujukan pengarang. 

Hikayat mengisahkan golongan bangsawan, pembesar-pembesar, atau para pedagang. Pada peringkat awal, hikayat disadur atau diterjemah daripada bahasa Arab atau Parsi. Struktur ceritanya bermula dengan pengenalan, diikuti dengan perkembangan dan diakhiri dengan peleraian yang berbentuk happy ending. 

Sastera boleh dibahagikan kepada lima subgenre, iaitu: 

Hikayat tentang Nabi Muhammad 

Subgenre ini merupakan bentuk yang mula-mula sekali berkembang di Alam Melayu. Aktiviti-aktiviti budaya seperti sambutan maulid, membaca kisah mikraj, dan sambutan awal Muharram menyumbang kepada perkembangannya. Contoh-contohnya ialah Hikayat Bulan Berbelah dan Hikayat Nabi Wafat. Hikayat yang pertama antaranya menceritakan anak raja mendapat semula kaki dan tangannya yang hilang. Antara cerita di dalam hikayat kedua ialah wajah orang yang mencium pusat Rasulullah menjadi berseri-seri. Unsur-unsur itu sebenarnya mitos, legenda dan khayalan pengarangnya sahaja. 

Hikayat Nabi-Nabi 

Hikayat jenis ini didasarkan kepada kisah-kisah yang terdapat dalam Al-Qur’an. Kisahnya bermula daripada Nabi Adam hingga Nabi Isa. Sebahagian isinya menyampaikan ajaran tauhid. Amanatnya menekankan pentingnya mengamalkan ajaran Islam. Namun demikian, kisah-kisah yang dimaksudkan itu menggunakan latar belakang sejarah tetapi diolah dengan menggunakan daya kreatif melalui mitos dan legenda serta memasukkan unsur-unsur keindahan untuk menarik perhatian khalayak. Oleh sebab itu, cerita jenis ini hanya baik untuk dikaji tetapi tidak boleh dijadikan pegangan. 

Hikayat Tokoh Islam 

Subgenre ini mengandungi kisah sahabat Rasulullah dan orang-orang soleh. Contoh-contohnya ialah Hikayat Tamim al-Dari, Hikayat Ali Kahwin dan Hikayat Sultan Ibrahim bin Adham. Hikayat yang pertama berunsur dakwah. Isinya memberi gambaran tentang alam akhirat, menyatakan balasan perbuatan baik dan jahat, serta hukum-hukum Islam. 

Hikayat yang kedua berunsur syiah. Isinya menggambarkan Tuhan memberi wahyu menyuruh Rasulullah menikahkan Fatimah dengan Ali. Hal ini dilakukan pengarang berfahaman syiah untuk meninggikan status Saidina Ali. 

Hikayat ketiga menceritakan tokoh yang mengamalkan ajaran sufi. Oleh itu, beliau digambarkan menolak keduniaan untuk mencari ketakwaan.

Hikayat Romantik 

Hikayat Romantik bermaksud roman atau cerita yang menggambarkan pengembaraan dan/atau percintaan antara watak-watak utamanya. Fokus pengkisahannya ialah golongan bangsawan atau saudagar. Strukturnya terbahagi kepada tiga, iaitu pengenalan, perkembangan, dan peleraian yang biasanya berakhir dengan kegembiraan atau ‘happy ending’. Hikayat romantik dalam bahasa Melayu kebanyakannya diterjemah daripada karya-karya Arab-Parsi. Termasuk di dalamnya ialah Hikayat Jauhar Manikam, Hikayat Qamar al-Zaman, Hikayat Hasan Damsyik dan Hikayat Amir Arab. 

Hikayat Berbingkai 

Hikayat berbingkai berasal daripada Kesusasteraan Hindu yang dipanggil ‘akhyayika’. Maksudnya ialah percakapan yang menyenangkan. Bentuk ini meresap ke dalam Kesusasteraan Arab dan Kesusasteraan Parsi kemudian masuk ke dalam Kesusasteraan Melayu melalui penterjemahan. 

Hikayat ini dimulakan dengan cerita induk. Cerita-cerita yang disampaikan oleh watak utama cerita induk dipanggil cerita-cerita sisipan. Jika dalam cerita sisipan itu ada lagi cerita lain, cerita itu dipanggil cerita sisipan terbitan. Setelah selesai, peleraiannya kembali kepada cerita induk. Cerita induk menjadi bingkai hikayat itu. 

Antara karya yang tergolong di dalam hikayat berbingkai ialah Hikayat Bayan Budiman, Hikayat Kalilah dan Dimnah, Hikayat Seribu Satu Malam, dan Hikayat Ghulam. 

Hikayat berbingkai berperanan sebagai alat yang berfungsi untuk memberi nasihat, pengajaran, dan membentuk moral yang baik.

2.2.2 Sastera Sejarah

Sastera sejarah dikenali juga sebagai historiografi. Oleh sebab historiografi dikategorikan sebagai karya sastera, maka kandungannya terisi dengan unsur-unsur sejarah dan unsur-unsur kesusasteraan. Oleh sebab itu, konsep sejarah di dalam karya-karya sastera sejarah tidak sama dengan sejarah yang difahami pada masa ini, iaitu peristiwa yang sahih fakta-faktanya. 

Walau bagaimanapun, jika dirujuk kepada catatan-catatan oleh pengembara Barat dan China, ternyata bahawa fakta-fakta tentang budaya bangsa Melayu, proses pengislaman dan dasar politik Kesultanan Melayu Melaka memang benar. Karya-karya di dalam genre ini menggunakan perkataan ‘hikayat’, ‘salasilah’, ‘silsilah’, ‘tawarikh’, ‘misa’, dan sebagainya. Contoh-contohnya ialah Hikayat Raja-Raja Pasai, Silsilah Melayu dan Bugis, Tawarikh Salasilah Negeri Kedah, dan Misa Melayu.Terdapat juga karya yang menggunakan judul dalam bahasa Arab. Misalnya, Sulalatus Salatin (Salasilah Raja-Raja) dan Tuhfat al-Nafis (Hadiah yang Berharga). 

Sastera sejarah ada dua bentuk, iaitu prosa dan puisi. Prosanya mengisahkan sejarah sesebuah negeri untuk jangka masa lebih dari seratus tahun. Contoh-contohnya ialah Hikayat Merong Mahawangsa dan Sejarah Melayu. Puisinya terhad kepada penceritaan tentang sesuatu peristiwa, tempat atau tokoh tertentu. Contoh-contohnya ialah Syair Perang Makasar dan Syair Sultan Maulana. 

Isi kandungan sesebuah karya yang termasuk dalam sastera sejarah ialah:

a. Asal usul keturunan raja;b. Asal usul pembukaan negeri;c. Asal usul kedatangan agama Islam;d. Salasilah raja-raja yang diceritakan; dane. Kejatuhan kerajaan yang diceritakan.

Kesemua hal yang dikisahkan dalam sastera sejarah ditulis oleh pujangga istana. Oleh sebab itu, kita dapat membaca pernyataan-pernyataan yang mengagung-agungkan raja di dalamnya. Aspek tersebut disampaikan melalui mitos dan legenda. 

Walau bagaimanapun, unsur-unsur tersebut turut digunakan untuk mengkritik golongan bangsawan secara tersirat. Misalnya, raja digambarkan kurang bijaksana apabila menitahkan rakyat berkubukan betis semasa Singapura dilanggar todak. Sultan Mahmud digambarkan sebagai raja yang mementingkan diri sendiri apabila mahu mengambil darah puteranya Raja Ahmad semasa mengisahkan peminangan Puteri Gunung Ledang.

2.2.3 Sastera Epik

Genre ini dikenali juga sebagai Sastera Kepahlawanan. Fokus utamanya ialah nilai-nilai kepahlawanan dan keperibadian mulia seseorang watak. Genre ini boleh dibahagikan kepada dua jenis, iaitu:

i. Epik Kebangsaan; dan

ii. Epik Melayu-Islam.

Satu-satunya epik kebangsaan ialah Hikayat Hang Tuah. Di dalam karya tersebut Hang Tuah digambarkan sebagai pahlawan Melayu yang gagah perkasa dan setia kepada rajanya. Watak ini terus diingati hingga kini. 

Epik Melayu-Islam diwakili oleh Hikayat Muhammad Hanafiah dan Hikayat Amir Hamzah. Kedua-dua epik itu disebut di dalam Sejarah Melayu, cetera ke-34. Cetera itu mengisahkan pahlawan Melaka meminta Hikayat Muhammad Hanafiah untuk dibaca bagi menaikkan semangat mereka semasa menghadapi serangan Portugis. Sultan Ahmad memberikan Hikayat Amir Hamzah supaya mereka berani seperti Amir Hamzah. 

Cerita-cerita jenis ini dikarang untuk membangkitkan semangat cintakan negara, agama dan bangsa. Namun demikian, unsur-unsur mitos dan legenda masih melekat dalam sastera sejarah.

2.3 PROSA TULISAN BUKAN NARATIF

Prosa tulisan bukan naratif bermaksud karya prosa yang menggunakan bahasa Melayu lama tetapi kadar naratifnya amat sedikit. Ada empat genre di dalam kategori ini, iaitu:Sastera Kitab;Sastera Ketatanegaraan;Sastera Undang-Undang; danSastera Sufi.

2.3.1 Sastera Kitab

Sejak Islam masuk ke Alam Melayu, Kitab Jawi atau Kitab Kuning dijadikan bahan pengajaran di dalam majlis-majlis mengaji kitab. Tradisi itu berterusan hingga kini di masjid dan surau. Kitab-kitab yang menjadi bahan pengajaran dan pengajian itu terdiri daripada kitab ilmu fikah, tauhid, tasawuf, tafsir, akhlak dan sejarah Nabi. 

Kitab-kitab tersebut digolongkan sebagai karya kesusasteraan kerana pengarang memasukkan unsur-unsur sastera ke dalamnya. Antaranya ialah naratif, dialog, dan hiperbola. Selainnya ialah bahasa-bahasa kiasan seperti simile, metafora, dan personifikasi. Contoh-contohnya ialah seksaan di dalam neraka yang dinyatakan amat dahsyat sehingga tidak terjangkau oleh pemikiran manusia biasa. Begitu juga halnya dengan pernyataan tentang burung merak malu kepada Allah S.W.T. 

Harus diingat bahawa di dalam sejarah perkembangannya, sastera kitab yang bermula dengan terjemahan kitab-kitab di dalam bahasa Arab ke bahasa Melayu itu ditangani oleh pengarang karya-karya kesusasteraan. Walaupun mereka amat ghairah, namun keterbatasan pengetahuan di dalam bidang ilmu Islam menyebabkan idea keislaman yang dikemukakan terpesong. Oleh sebab itu, ada unsur syirik, bidaah dan khurafat di dalamnya. Sungguhpun demikian, Kitab Jawi yang dihasilkan pada abad ke-16 dan 17 Masihi oleh ulama Acheh khasnya dan Nusantara amnya dianggap sebagai karya-karya yang unggul dan murni. 

Sejarah Melayu menceritakan sebuah kitab agama yang berjudul al-Dur al-Manzum. Kitab ini dibawa oleh Maulana Abu Bakar dari Makkah ke Melaka. Pokok pembicaraannya ialah ilmu tasawuf. Sultan Mansur Syah menitahkan kitab ini dibawa ke Pasai untuk diterjemah dan disalinkan ke bahasa Melayu. 

Kitab Jawi yang pertama di dalam bentuk cetak ialah Babu Khalq al-Samawat wa al-Ard (Bab Kejadian Langit dan Bumi) dikarang oleh Syeikh Nuruddin al-Raniri. Syeikh Ahmad bin Muhammad Zain al-Fatani menulis kitab Hadiqat al-Azhar wa al-Rayahin.

2.3.2 Sastera Ketatanegaraan

Sastera Ketatanegaraan bermaksud karya sastera yang mengandungi unsur aturan, kaedah dan cara-cara yang penting dalam pemerintahan dan kerajaan. Genre ini juga membicarakan kewajipan raja dan para pembesar dalam menjalankan pentadbiran negara. Sehubungan itu, genre ini membicarakan tanggungjawab raja, menteri, hulubalang dan rakyat. Oleh sebab itu, genre tersebut bolehlah ditakrifkan sebagai karya yang mengetengahkan tatacara pentadbiran negara yang perlu

dijadikan panduan oleh raja, pembesar dan rakyat. 

Pada zaman Acheh, terdapat dua buah karya yang berjudul Taj al-Salatin karangan Bukhari al-Jauhari dan Bustanus Salatin karya Syeikh Nuruddin al-Raniri. Kedua-duanya mencatatkan tanggungjawab pemerintah seperti raja, para pembesar dan pegawai-pegawai lain. Turut dinyatakan ialah sejarah kerajaan-kerajaan Islam di Asia Barat dan di Nusantara. Selainnya ialah hukum-hakam agama Islam.

Di samping itu, ada sebuah lagi karya yang tergolong di dalam kategori ini. Judulnya ialah Kitab Nasihat Segala Raja-Raja. Kitab yang dihasilkan oleh Sultan Zainal Abidin III yang memerintah negeri Terengganu itu disadur daripada versi Arab yang dikarang oleh Syed Abdul Qadir.

2.3.3 Sastera Undang-UndangUndang-undang ialah keseluruhan peraturan yang digubal oleh kerajaan dan mesti dipatuhi oleh masyarakat yang berkenaan. Bagi memastikan peraturan-peraturan itu dipatuhi, kerajaan mengadakan pasukan polis, mahkamah dan badan-badan lain. 

Walau bagaimanapun, Undang-Undang Melayu Lama tidak boleh disamakan dengan undang-undang yang ditakrifkan di atas. Undang-undang itu pada mulanya berbentuk lisan. Isinya digubal dan disusun oleh para pembesar dengan persetujuan raja. Teksnya hanya ditulis sesudah tulisan Jawi yang sistematik terhasil. 

Oleh sebab itu, Undang-Undang Melayu Lama merupakan satu lagi genre selain historiografi yang mengesahkan kekuasaan dan kedudukan raja. Raja berkuasa penuh sama ada melaksanakan peraturan yang ditetapkan ataupun mengetepikannya. Peraturan tersebut merupakan adat resam yang dipusakai secara turun-temurun bagi menjaga negara dan kedudukan raja. Oleh sebab itu, kewujudannya menandakan bahawa orang Melayu hidup berpandukan adat dan peraturan. 

Undang-Undang Melayu Lama boleh dibahagikan kepada tiga jenis, iaitu:

i. Adat Perpatih yang digunakan di Negeri Sembilan dan Alor Gajah, Melaka.

ii. Adat Temenggung yang meliputi hukuman-hukuman jenayah, undang-undang laut serta pelabuhan yang terletak di bawah pentadbiran Raja-Raja Melayu.

iii. Undang-Undang Islam yang didasarkan kepada hukum fikah Mazhab Syafie tentang nikah-kahwin, cerai-talak dan pembahagian harta pusaka.

Antara karya-karya yang tergolong dalam genre ini ialah Hukum Kanun Melaka, Undang-Undang Laut Melaka, Hukum Kanun Johor dan Undang-Undang Kedah.

2.3.4 Sastera Sufi

Sastera Sufi ialah genre kesusasteraan yang dihasilkan oleh pengarang yang mengamalkan ajaran tasawuf. 

Ciri-ciri utamanya ialah:Berjiwa tinggi;Dalam maknanya;Khayalannya melayang jauh;Melukiskan sesuatu dengan menggunakan rumus yang pelik;Pernyataan-pernyataannya bersifat ketaksaan; danPatuh secara keseluruhannya kepada Allah.

Hasan Basri ialah zahid yang mula-mula sekali membicarakan ilmu kebatinan, kemurnian akhlak dan penyucian jiwa. Pandangan tasawuf beliau ialah selalu bersedih hati kerana takut tidak dapat menunaikan perintah dan larangan Allah. Rabiatul Adawiyah ialah

zahidah yang turut mengemukakan pandangan tasawuf, iaitu cinta suci murni kepada Allah dan tidak mengharapkan sebarang balasan daripada-Nya. Lain-lain tokoh tasawuf ialah Husin bin Mansur al-Hallaj, Ibnu Arabi dan Jalaluddin Rumi. 

Dua orang tokoh sufi di Alam Melayu ialah Hamzah Fansuri dan Syeikh Syamsuddin al-Sumatera-i. Antara karya sufi yang ditulis oleh Hamzah ialah al- Muntahi dan Syaraf al-Asyikin. Syeikh Syamsuddin menulis Miratul Muhaqiqin, Miratul Mukminin, dan lain-lain.

2.4 PUISI MELAYU TRADISIONALPuisi merupakan genre sastera paling awal bagi semua bangsa di dunia. 

Masyarakat Eropah menggunakan puisi untuk menghasilkan dua buah epik yang berjudul Iliad dan Odyssey. Masyarakat Hindu juga menggunakan puisi untuk melahirkan Mahabharata dan Ramayana. Kesusasteraan awal bangsa Arab tertulis di dalam bentuk puisi. Puisi-puisi yang terbaik digantung di Ka’abah pada Zaman Jahiliah. Orang Melayu berbangga dengan puisi milik mereka yang dinamakan pantun. 

Puisi Melayu Tradisional yang akan kita bincangkan terbahagi kepada dua kumpulan utama, iaitu:

i. Puisi Melayu Tradisional Warisan Melayu; danii. Puisi Melayu Tradisional Warisan Islam.

2.4.1 Puisi Melayu Tradisional Warisan MelayuPuisi dalam kumpulan ini terbahagi kepada dua bentuk, iaitu:Terikat: Pantun dan GurindamBebas: Seloka

Pantun Bentuk-bentuk pantun yang paling popular ialah pantun dua kerat dan pantun empat kerat.Contoh-contohnya ialah:Gendang gendut tali kecapi,Kenyang perut suka hati.

Pisang emas dibawa belayar,Masak sebiji di atas peti,Hutang emas boleh dibayar,Hutang budi dibawa mati.

Bentuk-bentuk yang lain ialah pantun enam kerat, pantun lapan kerat, dan pantun dua belas kerat.

Ciri-ciri Pantun

i. Setiap baris pantun mempunyai empat hingga lima patah perkataan.

ii. Setiap baris mempunyai lapan hingga dua belas suku kata.

iii. Baris pertama dan kedua pantun empat kerat dinamakan pembayang atau sampiran.

iv. Dua baris kemudiannya disebut maksud.v. Pantun empat kerat memakai skema rima a-b-a-b.vi. Setiap rangkap pantun melengkapkan satu idea yang

hendak disampaikan.vii. Pantun berkait memerlukan lebih daripada satu rangkap

untuk melengkapkan idea yang hendak disampaikanJenis2 pantunPantun kanak2/ pantun jenaka/ pantun budi/ pantun orang muda/ pantun teka-teki/ pantun kias barat

Peranan dan FungsiPantun memainkan peranan penting di dalam masyarakat Melayu seperti di dalam upacara meminang, majlis berbalas pantun, penghias ucapan dan sebagainya.Antara fungsinya ialah mendidik, menyindir, menyatakan perasaan, menyampaikan buah fikiran dan menghibur.

Gurindam Kata ‘gurindam’ berasal daripada bahasa Sanskrit. Genre puisi ini tergolong sebagai satu daripada Puisi Melayu Tradisional di dalam kategori bukan naratif. 

Ciri-ciri gurindam ialah:

i. Setiap untai mengandungi dua baris ayat.ii. Baris pertama disebut syarat, manakala baris kedua

disebut jawab.iii. Rima hujungnya sama, iaitu a-a.iv. Isinya ialah hal-hal yang berat dan serius.v. Puisi bertulis.

Contoh gurindam ialah: Barang siapa mengenal Allah,Suruh dan tegahnya tiada ia menyalah.Barang siapa tiada mengenal agama,Sekali-kali tiada boleh dibilangkan nama.

Peranan dan fungsi gurindam ialah:

Gurindam berperanan sebagai alat yang berfungsi untuk mendidik khalayak.

Unsur-unsur pendidikan yang diketengahkannya ialah iman dan moral yang baik.

Seloka 

Kata ‘seloka’ berasal daripada bahasa Sanskrit ‘shloka’. Puisi jenis ini digunakan di dalam epik Mahabharata dan Ramayana. Walau bagaimanapun, seloka Melayu tidak sama dengan seloka Sanskrit. 

Ciri-ciri seloka ialah:

i. Sejenis puisi bebas;ii. Rangkapnya tidak tetap;iii. Tidak tetap jumlah baris serangkap;iv. Tidak tetap jumlah perkataan sebaris; danv. Ada yang berima dan ada yang tidak berima.

Contoh seloka ialah:Baik budi emak Si Randang,Dagang lalu ditanakkan,Tiada berkayu rumah diruntuh,Anak pulang kelaparan,Anak di pangku diletakkan,Kera di hutan disusukan.

Peranan dan fungsi seloka ialah:

Seloka berperanan sebagai alat yang berfungsi untuk menyindir, mengejek, bergurau senda, atau berjenaka.

2.4.2 Puisi Melayu Tradisional Warisan IslamBahagian ini akan memfokuskan perbincangan kepada genre puisi yang paling popular, iaitu syair. Kata ‘syair’ berasal daripada kata ‘syi’r’ di dalam bahasa Arab yang bermaksud puisi.

Ciri-ciri syair ialah:

i. Sejenis puisi naratif di dalam bahasa Melayu;ii. Bentuknya berangkap-rangkap;iii. Setiap rangkap yang biasa ada empat baris;iv. Setiap baris mengandungi purata empat patah perkataan;v. Setiap baris mengandungi antara lapan hingga dua belas

suku kata;vi. Rima hujungnya sama, iaitu a-a-a-a;vii. Tidak mempunyai pembayang dan maksud seperti

pantun, danviii. Setiap rangkap syair tidak boleh berdiri sendiri kerana

memerlukan lebih daripada satu rangkap untuk melengkapkan sesuatu idea.

Syair Agama telah diperkenalkan oleh Hamzah Fansuri untuk menyampaikan hal-hal keagamaan. Contohnya ialah Syair Sidang Fakir dan Syair Perahu. 

Jenis-jenis syairSyair Agama/ sejarah/ romantic/ kiasan

Syair Romantik mempunyai struktur dan juga isinya yang sama dengan cerita dongeng. Contoh-contohnya ialah Syair Siti Zubaidah Perang China dan Syair Dandan Setia. Syair sejarah mengandungi kisah berunsur sejarah. Contoh-contohnya ialah Syair Singapura Terbakar dan Syair Sultan Maulana. Syair kiasan menggunakan watak binatang untuk menyedarkan khalayak melalui sindiran-sindiran tajam. Contohnya ialah Syair Burung Pungguk dan Syair Ikan Terubuk. 

Contoh serangkap syair: 

Peranan dan fungsi syair Ada kepada suatu hari,Saya ke pasar berlari-lari,Berjumpa dengan seekor nuri,Sangatlah bijak ia berperi

Syair berperanan sebagai alat yang berfungsi untuk memberi hiburan dan pendidikan.