Tanaman Tomato

Tanaman Tomato

Pengenalan

Tomato adalah sejenis sayuran jenis buah yang mempunyai jangka hayat yang singkat. Ia

menjadi makanan kepada manusia di serata dunia. Ia berasal dari Amerika Selatan dan

kini penanamannya telah meluas ke semua negara beriklim tropika.

Pengeluaran utama tomato di Malaysia ialah di kawasan Cameron Highland. Kawasan di

tanah rendah yang menanam tomato ialah di negeri Johor.

Sebahagian besar tanaman adalah untuk permintaan dalam negeri dan sedikit sahaja

dieksport ke Singapura. Negara juga mengimport 4000 tan produk berasaskan tomato.

Pengeluaran tempatan hanya mencukupi untuk kegunaan segar.

Botani Tanaman

Nama saintifik bagi tomato ialah Lycopersicon cycopersicum (L). Dari famili Solanaceae.

Pokok tomato dibahagikan kepada dua kumpulan besar iaitu yang tumbuh menegak

(determinate) dan yang tumbuh menjalar (indeterminate). Perbezaan juga terdapat pada

ciri-ciri buah yang menjadi asas perbezaan kulvitar-kulvitarnya. Ciri-ciri am pokok

adalah seperti :-

Akar - akar tunjang yang kuat dan banyak akar- akar serabut

Batang - warna hijau, bercabang dan berbuku

Daun - berbulu dan terdapat banyak bentuk

Bunga - berwarna kuning dan berukuran lebih 1cm

Buah - banyak perbezaan warna, saiz, bentuk dan rasa

Benih - berwarna kuning perang dan beratnya 2.5g/biji

Cara pendebungan - persenyawaan sendiri

Keperluan Asas Tanaman

Faktor Iklim

Tomato lebih sesuai ditanam di kawasan tanah tinggi. Walaubagaimana terdapat juga

kultivar tomato yang sesuai di tanam di tanah rendah. Suhu yang sesuai adalah 18 – 32oc.

Jumlah hujan pula ialah sebanyak 460mm untuk pertumbuhan yang baik.

Faktor Tanah

Tanaman tomato sesuai di tanam di pelbagai jenis tanah termasuk tanah pasir ( BRIS dan

bekas lombong ) dan tanah gambut. Yang paling penting bagi tanaman tomato adalah

saliran serta pengudaraan yang baik. Tanah yang mempunyai nilai pH 5.5 – 8.0 adalah

amat sesuai. Keperluan topografi adalah seperti berikut.

Sifat – sifat tanah dan kesesuaian untuk tanaman tomato

Sifat Tanah

Kesesuaian untuk tanaman tomato

Sesuai Sederhana sesuai

Kecerunan 0 – 60 6 - 120

Saliran Tak sempurna salir ke salir Kurang salir dan agak sangat

salir ke sangat salir

Kedalaman tanah yang berkesan > 50 cm 25 – 50 cm

Tekstur dan struktur Selain dari pasir Pasir yang tak berstruktur

berstruktur dan lempung.

Kemasinan < 1 mmhos 1 – 2 mmhos

Kedalaman lapisan asid sulfat > 50 cm 0 – 50 cm

Ketebalan gambut Tidak menghalang -

Keberbatuan Tiada halangan pada 25 cm

kedalaman tanah

-

Ketidak seimbangan unsur Tiada keracunan kelebihan

mikro nutrien atau CEC

rendah

CEC rendah

Sumber : Wong ( 1986 )

Kultivar-kultivat yang disyorkan

Sifat

pokok

Kultivar

L 24 MT 1 MT 11 Serdang 2 King Kong ( F1)

Tabiat

pokok

Tegak, rimbun

dan berterusan

( indeterminate)

Tegak, rimbun,

sederhana besar,

separa berterusan

(semideterminate)

Rimbun,

separa

berterusan

(indeterminate)

Tegak, rimbun,

sepera

berterusan

(indeterminate)

Tegak, separa

berterusan

( indeterminate)

Berat Besar

(lebih 60 g/biji)

Kecil

(25-30 g/biji)

Sederhana

(40-80 g/biji)

Sederhana

(40-80 g/biji)

Besar

(100-150g/biji)

Warna Merah Merah cerah Merah Merah Merah

Kegunaan Segar Segar/proses Segar Segar Segar

Hasil 18-30 tan/ha 15-25 tan/ha 15-28 tan/ha 20-25 tan/ha 25-30 tan/ha

Amalan Kultur

Program Kerja

Program gerak kerja bagi tomato terdapat seperti jadual berikut.

Program Kerja Untuk Sehektar Tomato

Hari Aktiviti Input Catatan

Bahan Kadar

- 46 Penyediaan semaian (untuk lebih

kurang 10000 pokok)

a.kotak semaian

b. beg

plastik

c.batas

70

10000

5

Saiz 60X60cm

Saiz 12X12cm

Saiz 100X15cm

-40 Rawatan biji benih Racun Thiram 3g/1000g benih Benih ditanam

sedalam 0.5cm

-30 Menyembur baja daun Baja daun Ikut syor label Sembur seminggu

sekali hingga

mengubah

-26 Kawalan penyakit dan perosak Racun kimia Ikut syor label Sembur bila perlu

-16 Pembersihan kawasan trektor - -

-14 Pengapuran GML 3-5 tan/ha Kadar untu tanah

mineral

-7 Pembajaan asas Tahi ayam 5 tan/ha Digaul ke dalam

batas

-3 Layout, penyediaan batas,

menutup batas dengan plastik

Trektor

Plastik silver

shine

40 gulung -

0 Mengubah anak benih Anak pokok 1 pokok/ lubang Jarak 0.6 X 0.6m

7 Menyulam Anak pokok - -

14 Pembajaan i NPK 12:12:17:2 300 kg/ha Baja ditabur

sekeliling pokok

15 Kawalan Penyakit dan Perosak Racun Kimia Ikut syor label Kawalan pencegahan

jika perlu


jika perlu

28 Pembajaan ii NPK 12:12:17:2 600 kg/ha Baja ditabur

sekeliling pokok

30 Kawalan Rumpai Racun Kimia Ikut syor label Racun antara batas.

Gunakan penyembur

32 Memasang penyokong & dawai Penyokong kayu 16000 batang -


jika perlu

42 Mencantas - - Membuang tunas sisi

dan daun berlebihan.


jika perlu

55 Kawalan Rumpai Racun Kimia Ikut syor label Racun antara batas.

56 Pembajaan ii NPK 12:12:17:2 600 kg/ha Baja ditabur

sekeliling pokok

56-60 Hasil mula dipungut Bakul - Jangka masa kutipan

hasil 30-45 hari


jika perlu


jika perlu


jika perlu

Penyediaan Anak Benih

Gunakan biji benih yang bermutu tinggi. Jumlah biji benih yang digunakan adalah

300g/ha.biji benih dirawat dengan menggunakan racun kulat seperti thiram dengan kadar

3g/1000g biji benih. Biji beni perlu disemai sekurang – kurangnya 6 minggu sebelum

menanam dan sediakan 10% lebihan benih untuk aktiviri sulaman. Anak benih ditanam di

bawah jaring kalis serangga. Semasa peingkat semaian, anak benih boleh boleh disembur

dengan baja daun (foliar) yang mengandungi unsur NPK mulai minggu ketiga. Sembur

racun serangga seperti chlorpyrifos jika terdapat tanda – tanda serangan perosak.

Terdapat tiga cara semaian yang disyorkan

i. Semaian batas

ii. Semaian polibeg

iii. Semaian kotak

i. Semaian batas

Campuran tanah 7:3:2 ( tanah, bahan organik, pasir ) digunakan bagi batas semaian

berukuran 1m lebar X 15cm tinggi.

Semai biji benih sedalam 0.5cm dalam jalur dengan jarak 5cm. Tabur tanah kering yang

halus sepanjang jalur untuk menutup biji benih.siram batas dan tutup dengan teduhan

yang dibuat dari plastik lutsinar.

ii. Semaian Polibeg

Isi polibeg berukuran 12cm X 20cm X 1mm dengan tanah campuran 7:3:2. Tanam 2-3

biji benih sedalam 0.2cm. Tinggalkan hanya satu pokok apabila mempunyai 2-3 helai

daun. Letakkan polibeg dibawah teduhan yang didirikan daripada plastik lutsinar dan

jaring kalis serangga.

iii. Semaian kotak

Kotak yang dibuat daripada kayu atau plastik berukuran 60cm X 60cm diisi dengan tanah

campuran 7:3:2. Kotak semaian yang digunakan perlu mempunyai lubang di bahagian

bawah supaya air tidak bertakung. Biji benih ditanah sedalam 0.5cm dan tabut tanah

halus diatasnya.

Kotak semaian diatur di atas meja panjang di dalam bangsal semaian. Bangsal semian

boleh ditutup dengan kepingan plastik sebagai atap. Dinding bangsal boleh ditutup

dengan jaring untuk mengawal kemasukan serangga. Pengairan oleh dilakukan dengan

menyiram atau menggunakan sistem pengairan renjis.

Penyediaan Kawasan

Penyedian kawasan merangkumi kerja-kerja pembersihan tanah pembajakan dan

pembinaan batas. Tanah dibajak dan digembukan sedalam 15cm-22cm. Batas dibentuk

selebar 1.2m lebar X 20-30cm tinggi.

Pengapuran perlu dilakukan sebelum penanaman dibuat sekiranya pH tanah kurang

daripada 5. pengapuran dilakukan semasa kerja-kerja pembajakan tanah dijalankan dan

sebaik-baiknya dibuat 1-2 bulan sebelum anak benih ditanam. Bahan kapur yang selalu

digunakan ialah Ground Megnesium Limestone ( GML ) dengan kada 3-5 tan/ha.

Penanaman di Ladang

Anak benih diubah ke ladang ketika berumur 5-6 minggu. Hanya anak benih yang sihat

sahaja dipilh. Sebelum mengubah, anak benih perlu mengalami proses pengerasan

dengan cara mendedahkan kepada cahaya matahari beransur-ansur. Ubah anak benih

ketika cuaca redup atau pada waktu petang duikuti dengan siraman air. Jarak tanaman

yang disyorkan ialah 60cm X 60cm.

Penggunaan sungkupan plastik silver shine digalakkan untuk mengawal rumpai dan

mengurangkan serangan kutu daun. Pilih kawasan yang belum ditanam dengan tanaman

jenis Solanaceae. Satu minggu selepas menanam, anak benih yang mati ataupun kurang

disahat perlu disulam.

Penyediaan Sokangan

Sebulan selepas mengubah, sokong anak pokok dengan pancang kayu atau buluh.

Penyokong ini boleh dibuat dengan menggunakan dua batang kayu yang dipacak pada

hujung setiap batas. Rentang dawai pada kedua-dua kayu dan ikat tiap-tiap pokok tomato

di batas kepada dawai.. biasanya tinggi penyokong ialah 50-70cm.

Pembajaan

Kadar pembajaan tanaman tomato berbeza mengikut jenis tanah.

Jadual dibawah menunjukkan kadar baja yang disyorkan untuk tanaman tomato.

Kadar pembajaan tanaman tomato bersungkupan plastik bagi beberapa jenis tanah

Jenis Tanah Baja

Jenis Kadar

(Tan / ha /

musim)

Masa (MLT)

Minggu

Lepas Tuai

Cara

BRIS

- Rudua

- Baging

Tahi Ayam

NPK 12:12:17:2

Tahi Ayam

NPK 12:12:17:2

10

2

25

3

-1*

2,4 & 8

-1*

2,4 & 8

Gaul dalam tanah

Keliling pokok

Gaul dalam tanah

Keliling pokok

Bekas Lombong

- Pasir

Tahi Ayam

NPK 12:12:17:2

25

2

-1*

2,4 & 8

Gaul dalam tanah

Keliling pokok

Gambut NPK 12:12:17:2 2 2,4 & 8 Keliling pokok

Mineral Tahi Ayam

NPK 12:12:17:2

5

1.5

-1*

2,4 & 8

Gaul dalam tanah

Keliling pokok

Pemangkasan

Pemangkasan disyorkan untuk kultivar tomato yang bertabiat rimbun. Tunas-tunas sisi

dan daun-daun berlebihan perlu dibuang untuk menggalakkan pengudaraan yang baik.

Pengurusan Air

Pengairan boleh dilakukan dengan menyiram atau menggunakan sistem pengairan renjis.

Sistem pengairan renjis mempunyai kecekapan pengairan 65-75% dan keperluan tenaga

kerja yang rendah. Kos bahan bagi sistem ini adalah diantara RM5000 – R 8000 sehektar.

Jenis perenjis yang sesuai digunakan mempunyai julat tekanan operasi yang rendah

antara 1.5 – 2.5 kg/cm2 dengan kadar alir perenjis 0.3 – 1.0 liter/ saat dan garis pusat

siraman liputan 25-30 m.

Pengurusan Perosak

Kawalan Penyakit dan Serangga

Kawalan Serangga

Nama perosak : Ulat pengorek buah (Chloridea obsoleta F.)

Bahagian serangan : Buah, daun, tunas dan bunga

Peringkat serangan : Peringkat berbunga dan buah

Simptom : Buah berlubang dan busuk, pucuk muda dan bunga

dimakan ulat

Kawalan : Sembur pokok dengan Bacillus thuringiensis, permethrin

atau acephate selang 14 hari.

Kutip buah yang diserang dan musnahkan.

Nama perosak : Lalat buah (Bactrocera sp)

Bahagian serangan : Buah

Peringkat serangan : Peringkat berbuah

Simptom : Buah berlubang dan reput. Buah gugur atau busuk

sebelum matang

Kawalan : Kutip buah yang diserang dan musnahkan secara tanam

atau bakar

Sebagai kawalan gunakan attractant seperti methyleugenol

Nama perosak : Hamama merah (tetranychus truncatus)

Bahagian serangan : Daun dan bunga

Peringkat serangan : Semua peringkat

Simptom : Daun – daun yang diserang berkerekot dan bertompok

kuning. Pertumbuhan terbantut dan bunga tidak

terbentuk

Kawalan : Sembur pokok dengan racun serangga seperti dicofol atau

propagite

Kawalan Penyakit

Penyakit : Hawar Phytophthora

Penyebab : Phytophthora infestans (kulat)

Bahagian diserang : Daun dan Buah

Cara merebak : Tanah dan air

Simpton : Daun bertompok perang dan hitam. Daun tua berair di bahagian

hujung. Bahagian belakang daun bertompok putih. Pada buah,

terdapat bintik lecuh (water soak), bahagian yang diserang

berkedut. Pokok akan mati pada akhirnya.

Kawalan

– Sembur racun kulat – maneb, mancozeb, captafol atau cuprous oxide.

– Bakar bahagian berpenyakit.

– Pastikan kawasan tanaman bersaliran baik.

– Jaga kebersihan kawasan tanaman.

Penyakit : Antraknos buah

Penyebab : Colletotrichum sp

Bahagian diserang : Buah

Cara merebak : Biji benih dan angin

Simpton : Jangkitan awal kelihatan lekuk yang kemudian membesar

menjadi tompok perang kehitaman.

Serangan menyebabkan buah reput.

Kawalan

- Guna biji benih yang sihat.

- Bajak reput relai ke dalam tanah semasa penyediaan tanah

Jika terdapat serangan

- Musnahkan buah-buah yang berpenyakit

- Sembur buah dengan racun kulat seperti mancozeb.

Penyakit : Hawar alternaria

Penyebab : Alternaria solani

Bahagian diserang : Batang, daun dan buah

Cara merebak : Angin

Simptom : Terdapat bintik berwarna perang pada bstsng dan daun tua.

Bintik kemudian membesar menjadi tompok pusar hitam

Tisu daun di keliling tompok bertukar menjadi kuning

Buah yang diserang mempunyai bintik lekuk dan dipenuhi

dengan spora hitam.

Kawalan

- Sembur dengan racun kulat – cooper oxychloride, mancozeb atau

chlorothalonil

- Bakar bahagian yang berpenyakit

Penyakit : Reput Pangkal

Penyebab : Sclerotium rolfsii / Rhizoctonia sp

Bahagian diserang : Pangkal pokok

Cara merebak : Tanah

Simptom : Daun-daun kelihatan layu

Terdapat masalah putih pada pangkal pokok

Akhirnya pangkal akan menjadi hitam dan reput

Kawalan

- Pastikan kawasan tanaman bersaliran baik.

- Musnahkan pokok yang diserang.

Penyemburan racun perosak hendaklah diberhentikan sebelum mengutip hasil. Ini

berpandukan kepada tempoh larangan mengutip hasil (TDMH) yang telah ditetapkan bagi

racun-racun perosak yang berkenaan. Jadual dibawah adalah panduan tempoh mengutip

hasil.

Panduan tempoh dilarang mengutip hasil

(TDMH) racun perosak yang disyorkan bagi tomato

Racun Perosak TDMH ( Bil. Hari )

acephate 21

benomyl 3

Bacillus Thuringiensis Tiada

captafol 14

carbendazim 3

cuprous oxide Tiada

chlorothalonil 7

dicofol 7

malathion 3

mancozeb 14

maneb 14

permethrin 5

propagite 7

Panduan pengiraan racun perosak tanaman adalah bertujuan untuk menjaga keselamatan

pengguna supaya racun yang digunakan pada kadar yang disyorkan tanpa pembaziran

dan ia juga dapat mengelakkan dari pencemaran udara.

Syor berdasarkan % bahan aktif

Formula :

V1 x C1 = V2 x C2

V1 = V2 x C2

C1

Di mana :

V1 = Isipadu ( volume ) racun perosak kormesil

C1 = Kepekatan bahan aktif racun perosak kormesil

V2 = Jumlah isipadu semburan ( spray volume ) racun perosak dan air

C2 = Kepekatan bahan aktif racun perosak yang disyorkan

Contoh Pengiraan

450 liter isipadu semburan racun malathion ( kandungan bahan aktif 52% ) disyorkan

untuk mengawal kepinding dengan kadar 0.1% bahan aktif. Berapa banyakkah (liter)

racun malathion diperlukan?

Menggunakan formula di atas :

V2 = 450 liter

C1 = 52%

C2 = 0.1%

V1 = 450 liter X 0.1 %

52 %

= 0.86 liter ( 860 ml )

Jawapan : Gunakan 0.86 liter ( 860 ml ) racun malathion dengan isupadu senburan

450 liter

Kawalan Rumpai

Rumpai bersaing untuk mendapatkan zat makanan, air dan cahaya. Rumpai yang tumbuh

di atas batas perlu di cabut dengan menggunakan tangan, cangkul atau dikawal

menggunakan sungkupan. Sungkupan dengan menggunakan plastik silver shine adalah

teknik sungkupan yang paling berkesan. Bagi rumpai yang tumbuh di antara batas boleh

dikawal dengan menggunakan racun rumpai seperti glufosinate-ammonium (0.5 kg/ha)

atau glyphosate (0.6 kg/ha) sebelum peringkat berbuah. Ketika menyembur, gunakan

penyembur bertudung bagi mengelakkan tempias semburan dari terkena tanaman.

Kematangan dan Pengutipan Hasil

Hasil boleh dipungut lebih kurang 8-9 minggu selepas mengubah. Buah akan masak 30

selepas berbunga dan tempoh mengeluarkan hasil adalah 30 – 45 hari selepas kutipan

pertama. Buah boleh dipungut bila masih berwarna hijau tetapi cukup matang. Pungutan

buah yang masih hijau atau hijau kekuningan dibuat untuk mengelakkan buah dari pecah.

Buah-buah dipetik dengan menggunakan tangan sebiji demi sebiji dengan memastikan

kulit buah tidak tercedera. Buah yang telah dipetik dimasukkan ke dalam bakul yang

beralas kertas dengan muatan tidak melebihi 30kg. Dalam keadaan ambien, buah tomato

masak boleh disimpan selama 2 hari. Jangka masa penyimpanan boleh ditingkatkan ke 1-

2 minggu jika disimpan di bilik sejuk pada sushu 5-100c dengan kelembapan di antara 90-

95%.

Kualiti buah yang dikehendaki di pasaran adalah seperti berikut:-

Ukuran – Saiz Garis Pusat (cm)

Besar - >6 cm

Sederhana - 5-6 cm

Kecil - <5 cm

Bentuk - bulat dan tidak cacat

Warna - 90% warna hijau dan 10% kuning

Tekstur - lembut, bila dibelah terdapat rongga udara

Keadaan - Bebas dari serangan penyakit, kerosakan dan kekotoran

Ekonomi Pengeluaran

Kos Perbelanjaan

Pada umumnya anggaran kos perbelanjaan tanaman tomato boleh dibahagikan kepada

kos tetap, kos bahan dan kos tenaga kerja.

Kos tetap

Kos tetap merangkumi perbelanjaan bagi cukai dan alat-alat pengairan. Anggaran kos

tetap bagi sehektar tanaman tomato ialah sebanyak RM756.25.

Kos Bahan

Jumlah kos bahan untuk pengeluaran sehektar tanaman tomato ialah sebanykan

RM6529.30. perbelanjaan ini adalah diperlukan untuk bahan seperti benih, baja, racun

dan alat-alat ladang.

Kos Tenaga

Kos tanaga kerja untuk mengusahakan sehektar tanaman tomato ialah sebanyak

RM1910.00 semusim. Perbelanjaan yang paling tinggi adalah kos tenaga kerja untuk

memungut hasil iaitu RM450.00.

Anggaran Kos Pengeluaran Tomato Seluas Sehektar

Butir - butir Kuantiti Kos ( RM )

Kos Bahan Input

i. Benih

ii. Baja

- Tahi ayam

- Kapur

- NPK 12:12:17:2

iii. Racun Kimia

iv. Plastik silver shine

v. Kayu penyokong

vi. Dawai

vii. Tali rafia

viii.Kontigensi

0.3 kg @ RM250

5 tan @ RM120

2.5 tan @ RM100

30 bag @ RM43

8% dari jmlah kos bahan

40 gulung @ RM70

16000 batang @ RM0.40

15 gulung @ RM43

6 gulung @ RM4.50

10% dari jumlah kos bahan

75.00

600.00

250.00

1290.00

439.00

2800.00

320.00*

134.00**

27.00

593.00

Jumlah kecil I 6529.30

Kos Input Tenaga hari (t.h)@ RM15.00

i. Penyediaan tanah

ii. Membuat batas

iii. Menanam

iv. Memasang penyokong dan dawai

v. Menyiram

vi. Mengawal rumpai

vii. Membaja

viii.Menjalarkan pokok

ix. Mengawal serangga/penyakit

x. Memungut hasil

Kontrak

12 tenaga hari

8 tenaga hari

20 tenaga hari

16 tenaga hari

8 tenaga hari

8 tenaga hari

6 tenaga hari

4 tenaga hari

30 tenaga hari

230.00

180.00

120.00

300.00

240.00

120.00

120.00

90.00

60.00

450.00

Jumlah kecil II 1910.00

Kos Tetap

i. Cukai tanah

ii. Alat-alat pengairan

5 bulan @ RM 15/tahun

5 bulan @ RM 1800/tahun

6.25

750.00

Jumlah kecil III 756.00

Jumlah Kos Pengeluaran ( I+II+III ) 9195.55

kayu penyokong boleh digunakan selama 2 musim. Kos semusim : RM 640/2 = RM 320

Dawai boleh digunakan selama 2 tahun. Kos semusim : RM 645/24 X 5 = RM 134.30

Anggaran pendapatan petani dan harga pulangan modal

( Andaian : Hasil 16000kg/ha dan harga pada RM0.80/kg )

Perkara Menggunakan tenaga

keluarga (RM)

Menggunakan tenaga

upah (RM)

a. Pendapatan kasar

b. Kos Pengeluaran

c. Pendapatan bersih

d. Pulangan bagi setiap RM pelaburan

e. Harga pulangan modal

( kos pengeluaran/kg)

12800.00

7515.85*

5284.15

1.70

0.47

12800.00

9195.00

3604.15

1.39

0.57

* Tidak termasuk kos input tenaga hari yang terlibat dalam aktiviti II b hingga II j

tetapi termasuk kos penyediaan tanah secara kontrak ( aktiviti II a )

Pendapatan bersih mengikut perubahan hasil dan tenaga

Jenis tenaga Harga / kg

( RM )

Hasil

8000 16000 25000

Tenaga

Keluarga

0.60

0.80

1.00

2715.85

1115.85

484.15

2084.15

5284.15

8481.15

7484.15

12484.15

17484.15

Tenaga Upah 0.60

0.80

1.00

4395.85

2795.85

1195.85

404.15

3604.15

6804.15

5804.15

10804.15

15804.15

Rujukan

1. FAMA, (1990). Pengendalian Lepas Tuai Sayur- Sayuran. Nota Kursus No.7.

Kuala Lumpur : FAMA.

2. Jabatan Pertanian, (1985). Tomato Tanah Pamah. Risalah Pertanian Bil. 6. Kuala

Lumpur : Jabatan Pertanian Semenanjung Malaysia.

3. MARDI, (1990). Panduan Pengeluaran Sayur-Sayuran. Kuala Lumpur : MARDI

4. Vimala P. Dan S.K. Chan, (1990) Tanah dan Pembajaan. Panduan Pengeluaran

Sayur-Sayuran, Kuala Lumpur : MARDI.

5. Jabatan Pertanian, (1995). Perangkaan Keluasan Tanaman Semenanjung

Malaysia 1994. Kuala Lumpur : Jabatan Pertanian Semenanjung Malaysia.

LAMPIRAN

Penyakit yang biasa menyerang tomato

Lalat buah ketidakseragaman saiz

Serangan pada bunga Serangan pada daun

Serangan daun Serangan daun

LAMPIRAN

Penanaman Tomato

LAMPIRAN

Hasil dan pemprosesan tomato sebelum dipasarkan

LAMPIRAN

Kerja Pembungkusan tomato

Tanaman Tomato

Business

Transcript of Tanaman Tomato