TÜRKIYE DIYANET VAKFI YAYIN LARI/264

Türk Kültüründe iz Bırakan

İskilipli Alimler (Sempozyum: 23-25 Mayıs 1997 • İsldlip)

Yayma Hazırlayan Yrd. Doç. Dr. Mevlüt Uyanık

ANKARA

1998

4. Milli Mücadelede İskilip Müftüsü İsmail Hakkı Efendi

Doç.Dr. Ali SARIKOYUNCU

Sayın Başkan. degerli hocalarım, sevgili İskiliplilerl HepiniZi saygıyla se­lamlarım.

Sözlerime başlamadan önce, bir husus belirtmek istiyorum: Program­da, herhalde, zuhulen yazıldı, benim tebligim "Milli Mücadelede İskilip Müf­tüsü İsmail Hakkı Efendi" olacaktır; arz ediyorum.

Bana tanınan süre içerisinde size bir şey aktarabilmek için hemen ko­numa geçiyorum.

GİRİŞ

Milli Mücadele, Türk ulusunun varlıgını ve bagrmsıılıgını korumak için maddi maneVi bütün olanaklarını seferber ettigi fevkalade önemli bir döne­mı içerir. Zira Avrupa, Anadolu'nun 1071 'de Alparslan tarafından fethedil­mesini, daha sonra da Türkleştirilmesini ve Müslümanlaştırılmasını bir tür­lü içine sindirememiştir. Bu yüzden Mondros Ateşkesi (mütakerekesi) (30 Ekim 1918) sonrasında Batı, hemen faaliyete geçti. Başka bir ifadeyle, iç­dış ihanet odakları elele vererek, nihayet 9 asır süren bir mücadelenin so­nunda anayurdumuz, Anadolumuz, İngilizlerin, Fransızların, İtalyanların ve Yunanlıların işgaline ugramıştır.

Böyle bir anda milletin ruhunda ve benliginde mevcut olan direnme gü­cünü ateşleyen hocalar, müftüler, din adamları Milli Mücadele fikrinin do­guşunda önemli bir faktör olmuşlardır. Ölüm-kalım mücadelesinin ilk gün­lerinde halk, Mustafa Kemal Paşa'nın da belirttigi gibi "hakiki vaıiyeti anla­mamışlardı. Fikirlerde karışıklık vardı. Dimaglar adeta durgun bir haldey­di..." Pek çok dim adamı yine Mustafa Kemal Paşa'nın ifadesiyle; "hakikatı halka izah ettiler... dogru yolu gösteren vaaı ve nasihatlerden sonra herkes çalışmaya başladı"ıı 1•

Bu cümleden olarak, İzmir'in işgalinden sadece dört saat gibi kısa bir süre sonra düzenledigi mitingte; "işgal edilen memleket halkının silaha sa­rılması dini bir görevdir" diyen Müftü Ahmet H~lusi Efendi'nin etrafında Denizli'liler hemen birleşmişlerdir121•

( 1) Atatürk"ün Söylev ve Demeçler!. Atatürk Araştırma Merkezi Yayını Ankara. 1989. C. I-ll. s. 208. (2) Denizli Müftüsü Ahmet Hulusı Efendi. İzmır'in İşgallnden (15 Mayıs 1919) dört saat son­

ra. başka bir ifadeyle Mustafa Kemal Paşa'nın Samsun'a çıkışından dört gün önce düzen-

397

Din adamları Milli Mücadele kıvılcımını ateşlemekle kalmadılar. Kimile­ri ellerinde silah. beldelerini de korumuşlardır. Örneğin, Isparta'dan Hafız İbrahim Efendi. DEMİRALAY; Afyonkarahisar'da da Hoca İsmail Şükrü, ÇE­LİKALAY adlarında gönüllülerden alaylar teşkil etmişlerdir131•

Öte yandan hiçbir Müdafaa-i Hukuk Cemiyet! yoktur ki. onun içinde veya başında bir din adamı bulunmasın. Bilindiği üzere TBMM, bu kuruluş­ların üzerine bina edilmiştir141• Yine Mustafa Kemal Paşa. 19 Mayıs l919'da Anadolu toprakİarına ayak bastığında, O'nu karşılayanların başında din adamları ön saflarda yer almışlardırr51•

Kısaca ilk direniş fetvasını veren ve örgütünü kuran Denizli Müftüsü Ahmet Hulusi Efendi'denı61 , İzmir Valisi İzzet Bey'in Yunan işgaline karşı çıkılınaması emri üzerine; "Vali Bey ... bu sakalım kanımla kızarabilir, ama bu alına Yunan al çağını sükünetle selamlamış olmanın karasını sü­rerek huzur-u ilahiye çıkarnam" diye haykıran İzmir Müftüsü RahmetuZ­lah Efendim, Mustafa Kemal Paşa'ya "Paşam! Bütün Amasya emrinizde­dir" diyen Müftü Hacı Ter.ifik Efendi'ded81 Milli Mücadele'nin meşru oldu-

!ediği mitingte düşmana karşı savaşınanın dini bir görev oldugunu ilan etmiştir. O. bu ta­rihi konuşmasında şöyle diyordu: ''Muhterem Denizlililer! .. Bugün sabahın erken saatlerinde İzmir. Yunanlılar tarafından işgal edilmiştir. Bu tecavüze karşı hareketsiz kalmak. din ve devlete ihanettir. vatana lcarşı irtilcô.b edilecek cürümlerin Allah ve Tarih önünde q[fı imicansız günahtır. Cihad, tam manasıyla te­şelclcül etmiş dinifarize olarak karşımızdadır. Hemşehrilerim. karşımıza çıkarılan dünkü te­beamız Yunan·a biz mağlup olmadık. Onlar. öteki düşmanlarımızın vasıtasıdır. Yunan'ın bir Türk beldesini ellerine geçirmelerinin ne manaya geldiğini. İzmir'de şu bir kaç saat içinde ir­tilcô.p edilen cinayet.ler gösteriyor. Silahmuz olmıyabilir; topsuz-tüfeksiz sapan taşları ile de düşmanın karşısına çıkacağız. İstiklal aşkı, vatan sevgisi, haysiyet şuurumuz ve kalbimiz­deki iman ile mücadelemizin sonunda zaferi kazanacağız. Bu uğurda canını verenler şehit. kalanlar gazidir. Bu mutlak olarak cihad-ı mukaddestir. Sizlere vatanımızı düşmana teslim etmenin çaresiz olduğunu söyleyenler; düşman esô.reti altında olanlardır. Onlar irô.de ve ka­rarlarına sahip değildirler. Bu vaziyette olanların emri ve fetvası aklen ve şer'an caiz, malc­bul ve muteber değildir. Meşru olan münhasıran vatan müdafaası ve İstilclal uğruna cihad­dır. Korlcmayınız ... Meyus almayınız ... Bu livay-ı hamd'in altında toplanımı ve mücadeleye hazırlanın ız. Miiftünüz olarale CİHAD-I MUKADDES FETVASINI ilan ve tebliğ ediyorum .... Eli­nizde hiçbir silahınız olmasa dahi üçer taş alarak düşman üzerine atmak suretiyle mutlaka

jlili mulcabelede bulununuz ... " (Cemal Ku tay, Kurtuluşun ve Cumhuriyetin Manevi Mimar­ları, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayın, Ankara, 1973, s. 51-52: Ali Sarıkoyuncu. "Milli Müca­dele'de Denizli Müftüsü Ahmet Hulusi Efendi" Diyanet İlın! Dergi C. Il. 27, Sayı: 4, s. 248) Sadi Borak. "Sarıklı Bir Mücahit" Hayat Tarih Mecmuası. Sayı: 9. s. 13).

(3) "Demiralay" ve "Çelikalay" hakkında bkz .. C. Kutay age. s . 207-219: Kadir Mısıroğlu. Kur­tuluş SavaşındaSarıklı MücahiUer; 2. baskı İstanbul 1969. s. 239-253: Ali Sarıkoyuncu. Milli Mücadele'de Din Adamları. Diyanet İşleri Başkanlığı Yayını. Ankara, 1995, s. 45-49.

(4) Bkz .. C. Ku tay. age. s. 119-120: Belgelerle Türlc Tarihi Dergisi. Sayı: 19 (Eylül 1986): A. Sa­rıkoyuncu, age. s. 49-57.

(5) Bkz .. A. Sarıkoyuncu, age. s. 29-35. (6) Ahmet Hulusi Efendi'nin Milli Mücadele'deki hizmetleri için bkz .. A. Sarıkoyuncu. "Milli

Mücadele'de Denizli Müftüsü" Diyanet İlın! Dergi. Cilt: 27. Sayı: 4. s. 245-288. (7) Ali Sarıkoyuncu. "Milli Mücadele'de AfYon Müftüsü Hüseyin (Bayık) Efendi'' 3. Afyonkara­

hisar Araştırmaları Sempozyumu. Afyon 1994. s. 74. (8) C. Ku tay. age. s. 253. Ayrıca Müftü Hacı Tevfik Efendi'nin Milli Mücadele'deki Hizmetleri için

bkz .. "Milli Mücadele'de Amasya Müftüleri" Diyanet İlmi Dergi. Cilt: 31. Sayı: 2. s. 62-81.

398

ğuna dair fetva veren Ankara Müftüsü M. Rifat Efendi191 ve daha nicele­ri1101. Mustafa Kemal Paşa'nın "Ya istilclal. ya ölüm" parolası etrafında birleş­mişlerdir.

Bununla birlikte. Milli Mücadele'de din adamları konusu yeterince in­celenmemiştir. Bu konudaki kitap ve araştırmalar da yok denecek kadar az­dır. Halbuki Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı. Cum­hurbaşkanlığı ve Osmanlı Arşivleri, onların kahramaniıkiarını dile getiren belgeler le doludur. Arıılan arşivlerdeki belgeler incelendiğinde, onların Hul- . leci piyesinde ortaya konan, yüzlerce tiyatro eserinde ve karikatürde hafife alınan uydurma kıyafetli, ürkek şahsiyetli ve kurnaz karakterli tipler olma­dıkları görülecektir. Ayrıca Hallde Edip Adıuar'ın Vurun Kahpeye isimli ese­rinde tahkir ve tezyif ettiği. karaladığı bir camianın büyük bir çoğunluğu­nun Anadolu harekatı yanında yer aldığı anlaşılacaktır. Tarafsız bir tarihçi gözüyle Milli Mücadele tarihini yazanlar. bu gerçeği göreceklerdir.

Öte yandan merhum Dr. Fethi Tevetoğlu'nun da belirttiği gibi "Türk Mil­li Mücadelesi'nin noksansız tarihini yazanların. eserin asıl sahibi büyük Türk Milletinden bu mücadeleye ufak-büyük hiZmeti geçmiş her Türk evla­dına, gördüğü milli hiZmet ölçüsünde yer ve değer vermeleri. hem ilmi bir zarlıret, hem de bir kadirbilirlik borcudur"1111•

Bu düşüncelerden hareketle, "Tür/c Kültüründe İz Bırakan İslcilipliler Sempozyumu"nda İskilip Müftüsü İsmail Hakkı Efendi'nin Milli Mücade­le'deki HiZmetlerinden söz etmeyi uygun bulduk. Amacımız. yeni nesillere. şimdiye değin kendilerinden pek söz edilmeyen millet kahramanlarını tanı­maktır. Böylece gençlerimiz, üzerinde yaşadıkları vatanın, sevinçlerini ve kaderlerini paylaştıkları toplumun teneffüs ettikleri hürriyet havasının, kı­saca sahip oldukları bütün değerlerin kimler tarafından nasıl ve hangi mü­cadelelerle elde edildiğini anlayacaklardır. Aynı zamanda Milli Mücadele'yi ve Türlc İstilclal Savaşını bir millet hareketi olmaktan çıkararak belirli sınıf ve zümrenin davranışları şeklinde yorumlayan. yazan ve yayınlara karşı da yakın geçmişlerini daha iyi öğrenmiş olacaklardır.

I. İSMAİL HAKKI EFENDi'NİN HAYATI

1859 (1275)'da İskilip Hacı Piri mahallesinde doğdu. Babası. İskilip Müftülerinden Mansunzade Mehmet Efendi'dir. İlk öğrenimini İskilip Sıb-

(9) MUII Mücadele'nin Meşru oldugtına dair Ankara Müftüsü Mehmet Rifat Efendi tarafından hazırlanan fetva için bkz.; Öğüt (19 Nisan 1336!1920): İrade-i Milliye (22 Nisan 1336/1920). Ayrıca. Mehmet Rifat Efendi'nin Milli Mücadele'deki hizmetleıi için bkz .. Ali Sarıkoyuncu. "Mehmet Rifat Efendi (Börekçi)'nin Milli Mücadele'deki Hizmetleri" DiyaneL ilmi Dergi, Cilt: 31. Sayı: 1 (Ocak-Şubat-Mart 1995) s. 79-102.

(10) Din adamlannın hizmetleri Için bkz .• K. Mısıroglu. age. s. 18 vd.: C. Kutay. age. s. 5 vd.; A. Sankoyuncu. age. s. 19 vd.

(1 1) Fethi Tevetoglu. Atatürk'le Samsun'a çıkanlar. Ankara. 1971. s. 9.

399

yan Mektebi'nde yaptı. Bu arada ilk dini bilgileri öğrendikten sonra. 1874 yılına kadar İskilip Köprübaşı Medresesi'ne devam etti. Bu medresede sarf ve Nahiv gibi Arapça dersler okudu. Daha sonra İstanbul'a giderek, Sultan Ah­met Medresesene kaydoldu. ll yıllık öğrenimden sonra. 1890'da tanınmış Dersifunlardan Ateşoğlu Mustafa Vehbi Efendi'den Müderrislik icazeti aldı.

Öğrenimi sonrasında memleketine dönen İsmail Hakkı Efendi, önce (27 Haztran ı904 taı;ihinde) vekaleten. ı Ocak ı909'da da asaleten İskilip Müf­tülüğüne tayin edildi. Bu arada ilave memuriyetlerde de bulundu. Bu cüm­leden olarak, 25 Mayıs ı904'te İskilip Maarif Komisyonu Başkanlığı'na geti­rildi. Bu görevi 2 Mart ı910 tarıhine kadar başarıyla yürüttü. Hükümetçe kazanın Nüfusunun yazınuna kadar verilmesi üzerine. ıo Temmuz 1904'te Nüfus Yazım Komisyonu Başkanlığına atandıll21 • Ancak görevden istifaen 15 Eylül ı904'te ayrıldı. Çok geçmeden bu kezde 20 Ocak 1905'te İslcilip Kaza­sı Şer'iye Mahkemesi Niyabetliğine vekaleten atandı1131 • Bu görevi de 7 Hazi­ran 1905 tarihine kadar yürüttü1141 1 Şubat 1906'da tekrar ikinci defa Niya­bet Vekilliğine atandı051 . İkinci Vekaleti birincisinden daha uzun sürdü. Asıl Niyabet'in gelmesiyle. ı 7 Şubat ı916'da ayrılabildi1161•

Müftü İsmail Hakkı Efendi İskilip Müftüsü iken. 8 Şubat 1922'de vefat etmiştir. Ailesi "Ünal" soyadını alrnıştırm1•

II. İsmail Hakkı Efendi 'nin Milli MÜcadele'deki Hizmetleri

Milli Mücadele başlarında İttihat ve Terakki Fırkası kendisini feshet­mışti. Onun yerini almak için kurulan Teceddüt Fırkası aktif bir rol oyna­yamıyordu. Bununla birlikte memleketin en güzide gücünü İttihatçılar oluşturuyordu. Ancak İttihatçıların baskısından kurtulan muhalefet, 19 ı 9 yılı Ocak ayında Hürriyet ve İtilaf Fırkası'nı yeniden kurmuşlardı1 181•

Memleketin ileri gelen asker ve sivil yöneticilerı ile eşraf bu iki parti ara­sında bölünmüştü. Ülkenin bir köşesi olan İskilip ve çevresinde de durum aynıydı. Çünkü bugürılerde İsküip kazasının bağlı bulunduğu Çorum liva­sının en üst seviyedeki idarecısı olan Samih Fethi (Tarihçi Turhan Tan) İs­tanbul Hükümeti yarılısı olarak, milli faaliyetlerin aleyhinde idi. O, Ankara Valisi Muhittin Paşa (o tarihlerde Çorum Ankara Vilayetine bağlıydı) ile bera­ber hareket ederek yöredeki teşkilatlanmaya mani olmaktaydı. Ayrıca bu ko­nuda Valirıin de tam desteğine sahipti. Öyle ki Vali Muhittin Paşa " ... Çorum'a gelerek orada bazı tertibat ve telkinatıcra etmek .. "le bizzat uğraşmıştıll!11• Kı-

(12) Bu göreve aylık 500 kuruş maaşla atanınışbr. (13) Bu göreVi 337.5 kuruş yanm maaşla atanmıştır. (14) Niyabet-i asılıngelmesiyle aynlmıştır.

'!151 Bu göreVi esnasındakimaaşı yine önceki gibi 337.5 kuruş ldl. (161 DİB Arş.D: 23-1664. (17) İskilip Nüfus İdaresinden Alınan BUgı . (18) Tarık Zafer Tunaya. Türkiye'de Siyasi Partiler: İstanbul. 1952. s. 447 vd. (19) İrade-ı Mllliye. 28 Eylül 1335 (1919) No: 4.

400

saca Ali Fuat Paşa'nın (Cebesoy) ifadesiyle "İstanbul Hükümeti buralarda (Ankara-Çorum) kendisine sadık kalmış Vali, mutasarrıfve bir alay kuman­danı ile hakim olmaya çalışıyordu"1201.

Öte yandan Sadrazam Mahmut Şevket Paşa'nın 1913 yılı ortalarında öl­dürülmesi sebebiyle, İktidardaki İttihat ve Tarakki mensupları, muhalif parti -Hürriyet ile İtilaf Fırkası- taraftarlarından, bu öldürülme olayına ka­nşmamış olanlar bile, sürgüne gönderilmişti1211 . "İçlerinden Refii Cevad (Ulunay)'ın da (Alemdar Gazetesi başyazarı) bulundugu elli kişilik muhalif bir grup, önce İstanbul'dan Sinop'a, I. Dünya Savaşı'nın başlaması ile de Çorum'a gönderilmiş, savaşın sona ermesi ile de yeniden İstanbul'a dön­müşlerdi". Ancak bu grup Çorum'da bulundukları süre içerisinde İttihat ve Terakki Partisi aleyhinde çalışma ve propaganda da bulunmuştu. Bu arada Refti Cevad'ın çıkardıgı "Alemdar" gazetesindeki milli harekat aleyhindeki yazıları ve özellikle bu harekatı başlatanların, eski ittihatcılar oldugunun ileri sürütmesi Çorum'da etkili oldu1221.

Ayrıca milli faaliyetlerin aleyhinde çalışan "Osmanlı Sulh ve Selamet Ce­miyett''nin1231 bir şubesi de Çorum'da açılmıştır. Üyelerinin çogu Rum ol­makla beraber Müslümanlardan bazı kimselerinde bulundugu bu cemiye­tin başkanlıgına, Lazarakl adında bir Rum getirilmişti. Bu arada Bu cemi­yet, Rum-Pontus örgütüyle ilişki içindeydi1241. Bu arada İskilip'te de Teaii-i İslam cemiyeti'nin bir şubesi açılınıştır1251.

Özetle belirWen nederılerden dolayı, Çorum Livasında; Anadolu'nun di­ger yörelerine göre, milli faaliyetlerin biraz daha geç başladıgını görüyo­ruz1261. Bu konuda örnek olarak Denizli Sancagını gösterebiliriz. Nitekim,

(20) Ali Fuat Cebesoy. Milli Mücadele Hatıralan, İstanbul, 1953. s. 192. (21) All Fuat Türkgeldi, Görüp İşltllklerlm. 3 Baskı. Ankara, 1984. s. 99'dan naklen Bayram Sa­

kallı. Ankara ue Çeuresinde Milli FaaliyeUer; Kültür Bakanlıgı Yayını. Ankara. 1988. s. 14. (22) B. Sakallı a.g.e., s. 14-15. (23) Bkz .. Yücel Özkaya. "Ulusal Bagımsızlı.k Savaşı Boyunca Yararlı ve Zararlı Dernek" Ata­

türk Araştırma Merkezi Dergisi. Cilt: IV. Sayı: 10 (Kasım 1087). s. 139-168. (241 B. Sakallı. a.g.e .. s. ıs. (25) İlk adı Cemiyet-i Müderrtsin (Medrese Ögretınenleri Dernegi) olan Teall-l İslam Cenıiyell.

Hürriyet ue İtilaf Fırkası'nı destekleyen bir cemiyetti. I<uva-yı Milliye aleyhindeki ili< blldl­rlslnl 16 Eylül 1919'da Ilcdam gazetesinde yayıniayan bu cemiyetin yönetim kurulunda, Şeyhulislam Mustafa Sabri (Başkan). İskilipli Mehmet Atıf Hoca (İkinci Başkan). Said-i I<urdi (İttihat-ı Muhaırunediye Cemiyet! önderlerinden) bulunuyordu. (Y. Özkaya. agm. s. 79; Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt (ATASEJ Arşivi. KI: 86. D: 144. Fh: 240). Anadolu'nun bir çok yerinde şubeler açan Teali-i İslam Cemiyet! özellikle Milli Mücade­le'nin ilk yıllarmda Anadolu harekatı aleyhindeki faaliyetlerini sürdürdü. Yayınladıgı bll­clirilerle halkın kafasım kanştırdı (Teali-i İslam'ın bildirileri için bkz .. Zekai Güner-Orhan Karataş. Milli Mücadele Dönemi Beyannameleri ue Basını. Atatürk Kültür. Dil ve Tarih Yüksek Kurulu Atatürk Kültür Merkezi Yayını. Ankara. 1990. s. 223-227).

(26) Bu konuda Mustafa Kemal Paşa. "Çonıın livası bir taraftan Dahiliye Nezareti.nin ınüteına­dlyen teşvikat ve tehdldatı diger taraftan Ankara Valisi MulıiddJn Paşa'nın igfalatıyla son zamana kadar cereyan-ı milliyeden fıilen mahrum bir halde bulurunal<ta idi..." demekte­dir. (B. Sakallı. a.g.e .. s. 17).

401

Yunanlıların İzmir'e asker çıkardığını öğrenen127ı DeniZli Mutasarrıfı Faik Bey; Askerlik Şubesi Başkanı Tevfik Bey'i Müftü Ahmet Hulusi Efendi'yi, Belediye Başkanı Hacı Tevfik Bey'i ve eşraftan bazı kimseleri yanına çağıra­rak, hemen durumu görüşüp bir miting tertiplerneye karar vermişlerdi. 15 Mayıs 1919'dayapılan mitingde de düşmana silahlakarşı konulması karar­laştırıldı. Aynı şekilde, 16-17 Mayıs günlerinde de DeniZli'nin Acıpayam. Çal, Sarayköy ve Tavas İlçelerinde mitingler yapılmıştır128ı.

Görüldüğü üzere, Denizli ve İlçelerinde yöneticilerle halk el ele vermiş­lerdir. Fakat yukarıda da belirttiğimiz gibi bu birlik ve beraberliği Milli Mü­cadele'nin ilk günlerinde Çorum'da gör mek mümkün olmamıştır1291• Ancak İskilip'te milli mücadele fikrinin doğuşu gecikmedi. Denizli'de Müftü Ahmet Hulusi Efendi'rıin, İlçelerde de Müftü Hasan (Acıpayam) Müftü Ahmet İzzet (Çal) Müftü Ahmet Şükrü (Sarayköy) ve Müftü Cennetzade Tahir (Tavas) Efendilerin yaptığı önderliği130ı İskilip'de de Müftü İsmail, Hakkı Efendi üst­lenmiştir. O Milli Mücadele'nin başlamasıyla, milli harekatın yanındayer al­dı. Bu konudaki vaazlarıyla İskilip halkını aydınlattı. İslcilip Müdajaa-i Hu­lculc Cemiyeti'nin kuruluşunda ve faaliyetlerinde görev aldı13 ıı.

Müftü İsmail Hakkı Efendi'nin ve müdafaa-i Hukuk Cemiyeti'nin çalış­maları. sayesinde1321 İskilip halkı, -Çorum merkezinin aksine- milli faaliyet­leri desteklenmiştir. Bu arada Sivas Kongresi kararlarına da bağlılıklarını bildirmişlerdir133ı. Kısaca İskilip halkı iJ!k gününden itibaren Milli harekatın yanında yer almıştır. Nitekim bu durum; İskilip Müdafaa-i Hukuk Cemiye­ti Başkanı Necmettin, Müftü İsmail Hakkı, Belediye Başkanı Ali, Aza; Tahir, Mustafa, Şükrü ve Sabri imzalarıyla TBMM'ne çekilen 30 Nisan 1920 tarih­li telgrafta da dile getirilmektedir. Bu telgraf şöyledir:

(27) 14!15 Mayıs gecesi sabaha dogru Yunan askerleri İzmir nhtunına ayak basmaya başla­dıkları an. İzmir Redd-i İlhak Heyeti ve Belediyesi yurdun her tarafına oldugu gibi Deniz­li"ye de Yunan işgalinin başladıgıru gösteren telgrafı çekmişti (Bkz .. Türk İstlkldl Harbi C. II. Kısım I. Genelkurmay Basımevi, Ankara. 1963. s. 63).

(28) Bkz. M. Akif Tütenk. Milli Mücadele'de Denizli. İzmir. 1949. s. 6 vd: Ali Sankoyuncu. a.g.e .. s. 19-20.

(29) "Çorum'daki milli mücadele aleyhindeki faaliyetlerin uzun sürmesi: bölgedeki diger vila­yet. liva ve kazaların Çorum'dan önce. milli harekete katılmış olması ve bazı sebeplerdir ki: Mustafa Kemal Paşa'ya -O dönemı anlatırken -"Çorum tertibi hainanesi" kullandırmış­lı (B. Sakallı. a.g.e .. s. 15).

(30) Bkz .. A. Sarıkoyuncu, a.g.e .. s. 19 vd. (3 1 l İski/ip Müdajaa-1 Hukuk Cemiye li üyeleri şu kişilerdi: Necmettin Bey Başkan. Üyeler: Müf­

tü İsmail Hakkı. Belediye Reisi Ali. Şülcrü Mustafa ve Tahir Efendi ve Beyler. (32) Ali Fuat Paşa'nın (Cebesoy) da Çorum ve çevresinde milli faaliyetlerin artması ve teşkilat­

lanma çalışınalannın hızlanması konusunda etkisi olmuştur. A. F. Cebesoy. a.g.e .. s. 70. 77: Fatih Rıfi<ı Atay. Çankaya. İstanbul. 1980, s. 179).

(33) "Kongrenin mukarrerat-ı müttehizisenin (kabul edilen kararların) buraya tebligi üzerine iskiJip memurin ve ahalisinin dahi kongre mukarreratını bittasvip ettigi ve İstanbul'daki hükümetin. Anadolu'daki milli faaliyetin aleyhinde olması sebebiyle. itimat etmeyecekle­ri Kaymakam Tahsin vasıtasıyla açıklanıyordu" (B. Sakallı. a.g.e .. s . 18). İslcllip Kayma­Jcamlığı yazısının tam metni için bkz .. İrade-i Milliye. 28 Eylül 1335 (1919). Numara: 4.

402

"Ankara'da Meclisi Milli-iKebir Riyasetine

Kazamız ahalisi tabidayeti teşekkülünden beri Kuva-yı Milliye'nin meş­rutiyetini takdir ve Heyet-i Temsiliye'nin neşriyat ve beyanatı hayırbahane­

sini layıkı veçhile idrak ve inkiyad edip iki gün evvel kazamızı teşrif eden Kaymakam Vekili Mahir Beyefendinin ifadet-ı mühimmesi efkan umumiye­yi bir kat daha tenVir etmiş ve bu suretle devatanın tahlisi ernelindeki ga­yede İskilip kazası ahalisi bir kütle haline gelerek Meclisi Mill-i Kebirimizin bütün harekatı meşruuna tarnamiyle zahir bulunmuş oldugunu ve hiç bir fasidin bu kazada lerayı fesadına bundan böyle müsaade edecek bir ferd ta­savvufr edilemiyecegini teminen arz ile dahil oldugumuz badtre-i uzmadan muvaffakiyetle istihlasımızı (kurtuluşumuzu) Cenab-ı Hak'tan niyaz ve ya­rından itibaren teşkilatı milliyemizin nevahi (Nahiyeler) ve kuraya (Köylere) teşmiline mübaderet olunacağını arzeyleriz1341.

Daha sonraki günlerde İskilip halkı milli harekat için maddi destekte yapmıştır. TBMM. binasının yapımı için İskilip Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti önderliginde 24.067 kuruş 20 para yardımda bulunulmuştur1351.

Mutasarnfın istanbul Hükümeti taraftarı olması yüzünden, Çorumlu vatan severlerin Sivas Kongresine gizli olarak delege gönderdikleri hatırla­nırsa13ıı1, Çorum'un bir ilçesi olan İskilip'in önemi daha da artır. Hiç kuşku­suz halkın milli harekat yanında yer almasında Müftü İsmail Hakkı Efen­di'nin unutulmaz hizmetleri olmuştur. Özellikle onun, Şeyhülislam Dürri­zade Abdullah'ın fetvasına karşı Anadolu uleması tarafından hazırlanan An­lcara Fetvası'nı, tastik etmesi başlı başına bir cesaret örnegidir, vatan ve millet sevgisidir. Çorum'un merkez ve diger ilçeleri din adamları içinde yan­lız Müftü İsmail Hakkı Efendi fetvayı imzalamıştır!371.

Üçüncü Cumhurbaşkanımız Celal Bayar'ın da belirttigi gibi "Bu yapılan şeyler bugün için basit imiş gibi telakki olunabilir. Fakat aslında çok önem­lidir. Düşünmeli ki, hükümetin baskısı, mukavemet aleyhtarı olan muhalif­lerin ve İngiliz dostlugu ve himayesi politikası güden Hürriyet ve İtilaf Par­tisi'nin propagandası yüzünden tek kişinin "Müdajaa" fikrini özel surette söylemesi dahi bir mesele iken, camilerde, meydanlarda böyle alen! surette

(34) TBMM Zabıt Cerldesi. 2. Baskı Ankara. 1940. C. I. s. 219. (35) İskilip en çok yardımda bulunan ilçedir. Bkz .. Ankara Müdajaa-1 Hukuk Cemiyetinin He­

sap Defterine göre gelirleri için. Neşit Hakkı uıug. Hemşehrimiz Atatürk. 2. baskı İstanbul. 1973. s. 288·302.

(36) "O günlerde Sivas'ta kurulacak kongreye delege gönderebilmek ve delege olarak gidebil­mek adeta sagıam yürek. milli bir heyecan ve vatan perverlik olacaktı. Aksi hal bittabi fe­lal<etler felaketi idi. İşte Sivas kongresine Çorum'dan ilti delege gönderildi... Birisi ömrünü Çorum Müt:tüsü olarak tamamlayan Tevfık Ergun Bey ile -Abdurrahman Dursun Bey'lerdir. (Çorum Il Yıl­Iığı. 1969. s. 96-97: Hil<ınet Denizli. Sivas Kongresi Delegeleri ve Heyet-i Temsiliye üyele­ri. Ankara. 1996, s. 108).

(37) Bkz .. Hakimiyet-i Mi/liye. 5 Mayıs 1336. No: 27.

403

silaha sarılmaktan başka çare kalmamış demenin değeri büyük tü. Söyle­nenler için fedakarlıktı"1381 Müftü İsmail Hakkı Efendi, fetvay ı imzalamakla ne büyükfedakarlıkta bulunduğu izahtan varestedir.

SONUÇ

107l'de Anadolu'nun kapısının miDetimize açılmasından, son Kurtuluş 1

Savaşımıza kadar, millet hayatımızın her safhasında manevi mimarların alınteri, gönül harcı, emeği vardır. Anadolu bu harç, bu emek, bu dua ile Türk ve Müslüman yurdu olmuştur. Öyle de kalacaktır. Bunda hiç kimse­nin şüphesi olmasın.

Dün Sarıca Hocalar, Şeyh Ebadiler Dursun Fakihler, Mevlanalar, Yu­nuslar, Hacı Bektaş ve Hacı Bayram Vehler, Akşemsettinler, Müftü Ahmet Hulusiler. Müftü İsmail Hakkılar ve daha nice mana er ve ererılerin bu top­rakların Türk ve Müslüman yurdu yapılması ve öyle kalması için verdikleri mücadeleyi bu gün de arıların oğulları, torurıları olan din görevilieri sürdür­mektedir. Orılar, kirnilerin iddialarının aksine, yine vatanın bölünmezliği, milletin birlik ve beraberlife içerisinde olması için çalışmaktadırlar.

Milli Mücadele'nin ilk gürılerinde Amasya Vaizi Kamil Efendi'nin kendi­sine sağladığı desteği Mustafa Kemal Paşa şöyle açıklar: "Efendiler; bundan beş sene evvel buraya geldim zaman bu şehir halin da bütün millet gibi ha­

lcilci vaziyeti anlamamışlardı. Fikirlerde karışıldık vardı. Dimağlar adeta dur­gun bir haldeydi. Ben burda bir çok zevatla beraber Kamil Efendi Hazretle­riyle de görüştüm. Bir camii şerifte hakikat-ı halica izah ettiler. Efendi Hazret­leri halTea dedi ki:

Milletin şereji, haysiyeti, hürriyeti, istilclali haleilcaten tehlikeye düş­müştür. Bufelaketten kurtulmak icabederse vatanın sonferdinekadar ölme­yi göze almak lazımdır. Hiçbir şahıs ve makamın mevcudiyeti kalmamıştır. Tek kurtuluş çaresi, halkın doğrudan doğruya hakimiyeti ele alması ve irade­sini kullanmasıdır.

İşte Efendi hazretlerinin bu yolu gösteren vaaz ve nasihatinden sonra herkes çalışmaya başladı. Bu münasebetle Müftü Kamil Efendi hazretlerini takdirle yadediyorum. Ve genç Cumhuriyetimiz bu gibi bilginlerle iftihar eder"1391

•

Konumuzu Milli Mücadele'nin önde gelen isimlerinden Albay Büsarnet­tin Ertürk'üul401 şu özlü ifadeleriyle bitirelim:

(38) Celal Bayar. Ben de Yazdım. istanbul, 1969. C. 8. s. 2595-2596. (39) Atatürlc'ün Söylev ve Demeçleri, s. 208-209 (Kısmi sadeleştirilıniştir). (40) Albay Hüsaınettin Ertürk. Osmanlı Devleti'nin son günlerinde Teşkilatı Mahsusa'da bu­

ltınmuş ve Milli Mücadele'de ise, Milli Müdafaa grubunun başl<anlıgını üstlenmiştir.

404

" ... Milli Mücadeleye katılmış herkes. kendi gücü nisbetinde bu savaşta yer almıştır. Bu çetin yılların hikayeleri. hatıraları ne aniatmakla ve ne de yazmakla ögrenilir. Bililis onu her gün bir cepheden tetkik etmek, bir sa­hifesini çevirmek, burada gizli kalmış kahramanları tanınmak, her Türk'e düşen bir vazifedir ...

Mütareke yıllarının isimsiz kahramanları içine başı sarıklı din adamla­rını. imam ve müezzinlerini. kürsü vaizlerini. tekke mensuplarını, medrese hocalarını da ithal (dahil) etmek mecburiyetindeyiz. Bunlar dini mefküreler sevkiyle Milli Mücadele'nin muvaffakiyetine canü gönülden çalışmışlar, kav­len ve fiilen bu ugurda ellerinden geleni yapmışlardır ... "14 ıı.

Biz de aynı duygulara içtenlikle katılıyoruz. Bu arada Anadolu'yu Türk ve Müslüman yurdu yapan ve öyle kalması için mücadele verenlerin tümü­nü saygı ve rahmet! e anıyoruz. Tabii Müftü İsmail Hakkı Efendi'yi de ...

(41} Hüsamettin Ertürk. İl Devrln Perde Arkası. İstanbul. 1957, s. 520-521.

405