Masyarakat Melayu Abad Ke-19

MasyarakatMelayuAhad Re-iD

Masyarakat

Abad Ke-iDJawatankuasa Kolokium,Jabatan Sejarah,Universiti Kebangsaan MaJaysia.

Rahmat Saripan — PengerusiMohd. Kamaruzaman Abd. Rahman — SetlausahaProf. Madya Dr. Nik Hassan Shuhaimi

Nik Abd. Rahman — BendahariDr. Mohd. Sarim Hj. Mustajab — AhIi JawatarikuasaSaJiha Haji Hassan — AhIi JawatankuasaAbd. Murat Mat Jan — Ahil Jawatankuasa

DEWAN BAHASA DAN PUSTAKAKEMENTERIAN PENDIDIKAN MALAYSIAKUALA LUMPUR1991

KK 930—49194101

ISBN 983—62—1895—5

CetakanPertama1991© Penyumbang1991

Hakciptaterpelihara.Tidakdibenarkanmengeluarulangmana-manabahagianartikel, ilustrasi,danisi kandunganbuku mi dalamapajugabentukdandengancaraapajuasamaadasecaraelektronik, fotokopi,mekanik, rakaman,ataucaralain sebelummendapatizin bertulisdaripadaKetuaPengarah,DewanBahasadan Pustaka,Kuata Lumpur. Perundingantertakiukkepadaperkiraanroyalti

atauhonorarium.

DiaturHurufolehQalamKreatifMukaTaip Tcks TimesRomanSaizTaip Teks:10/12poin

DicetakolehPercetakariSaufiNo. 82, WismaRajaBot,KampungBaru,50300 KualaLumpur.$ 14.00

KandunganPrakata vii

SepatahKata Xi

1. SemenanjungTanahMelayupadaAbadke-19:SuatuTinjauan Ekonomi. 1Dr. AmarjitKaur

2. KeadaanEkonomidanStrukturMasyarakatMelayuKelantanpadaAbadke-19. 18Dr. IshakShaari

3. Undang-undangKedabdenganTumpuanKhususkepadaPengawalanHakMilik Tanah. 56Dr. KhooKay fin

4. PerangdanDamai:Politik MelayuAbadke-19denganRujukanKhaskepadaPerangMuar 1897—1880. 87Dr. AbdullahZakariaGhazali

5. HubunganSiam-Kedah:PenstabilanPentadbiranTradisionalKedahpadaAbadke-19. 119Dr. KobkuaSuwannathat-Pian

6. PenyertaanOrangMelayu-IslamdalamPentadbiranSarawakdanSabahpadaAbadke-19. 132Dr. SabihahOsman

V

KANDUNGAN

7. PerananUlamadanKesannyaterhadapSikapAnti-penjajahandenganRujukanpadaPengajaranTasawwufSayidAbdul Rahmanbin Muhammad(Tok Ku Paloh)BerasaskanKarangannyaMa’arij A1-Lahfan. 185ShafieAbuBakar

8. Konsep,PeranandanInstitusi “Penasihat”di Terengganu,KedabdanJohorpadaAkhir Abadke-19 daripadaPerspektifIslam. 212RahmatSaripan

Indeks 227

vi

Prakata

Kertaskerjayang terkandungdalambuku mi telahdibentangkanda-lam Kolokium MasyarakatMelayu Abad Ke-19 yang telah diadakanpada26 Oktober 1985 di Universiti KebangsaanMalaysia,Bangi. Pe-nerbitanmi memangdicita-citakandanmerupakansatuusahaJabatanSejarahyangakanditeruskan,dansayaberharap,usahami dapatme-mupukdanmenujuke arahkecemerlanganakademik.

SayasungguhgembirakeranaJabatanSejarahdapatmeneruskankegiatanmeningkatkansumbangannyauntukmemantapkanlagi bidangpengajiansejarah.Kolokium itu diadakanbagi memenuhitiga hasrat:

1. Mendedahkanhasil kajian sejarah masyarakatMelayu padaabadke-19.

2. Menggalakkanperbincangandi kalanganpengkajisejarahma-syarakatMelayu, khususnyatentangmasyarakatMelayu padaabadke-19.

3. Mendokumentasikanperkembanganpengajiansejarahmasyara-kat Melayu padaabad ke-19 yang telah diketengahkanolehpengkaji.

Di sampingitu pula, kolokium itu dapatmenemukanparapengkajidanmembincangkanhasil kajianmerekasecarailmiah. Justeruitu da-patlahdinilai bersama-samaperkembanganpenyelidikanyang telahdi-jalankandanmengaturstrategibarubagimemenuhikekosongandalamsejarahmasyarakatMelayupadaabadke-19.

Vii

PRAKATA

Perbincanganilmiah di kalanganparaahli sejarahdalampertemu-an mi merupakanlanjutan daripadakegiatanintelektual yang telahmenjadi tradisi kegiatanJabatanSejarah,Universiti KebangsaanMa-laysia,yangtelahdimulakansejakditubuhkanlima belastahundahulu.

Dalamusianyayangmudaitu, Jabatanmi telahmelibatkantenagaakademiknyadanparapelajardalampelbagaikegiatan ilmiah sepertimengadakanseminar,persidangan,dankongresdi sampingmenggalak-kan penyelidikan.Tenagaakademikdi JabatanSejarahtelahbanyakmenyumbangkantenaga dan kepakarandalam beberapapertemuanilmiah tentangsejarahdanarkeologidi peringkattempatandanantara-bangsayang telah diadakan di Universiti KebangsaanMalaysia danjuga di luar universiti. Padatahun 1976,JabatanSejarahsecaralang-sungtelah terlibat dalam “SeminarSejarahMelaka” anjuranKerajaanNegeriMelaka. Padatahun1978,jabatanmi telahmenjadi tuanrumah“Kongres SejarahMalaysia” bersempenamenyambutJubli Perak,Per-satuanSejarahMalaysia.Padatahun 1980,JabatanSejarahtelahber-jayamenganjurkanPersidanganInternationalAssociationofHistoriansofAsia(JAHA)yangkelapan.

Dalamhal penyelidikanpula, JabatanSejarahtelahberjayameng-gerakkantenagapengajamyadanjugaparapelajardalamtahunkepuji-an.Hasratutamajabatanmi dalampenyelidikanialah untuk mengkajisejarah,terutamanyasejarahMalaysia secaraseimbang,menyeluruhsertamendalam.Kajiannyameliputi pelbagaibidang: sejarahpolitik,sosioekonomidanbudayamelalui maklumatyangdiperolehdaripadasejarahlisan, arkeologi, perpustakaan,arkib danjabatan-jabatankera-jaan.Jabatanmi mempunyaitenagapengajaryangberpengalamandal-ambidangkajianarkeologidansejarahlisan.

Satudaripadaprojekpenyelidikanjabatanmi yangbesarialahpro-jek sejarahnegeridi Malaysia.Setiaptahunsebuahnegeridipilih untukdijadikankawasanpenyelidikanbagi pelajar-pelajarsejarahdalamta-hun kepujian.Pelbagaibidangsejarahdanzamandahuluhinggaseka-rangdikaji secaramikro. Matlamatnyaialah untuk memperlengkapkanmaklumatdandata tentangsejarahMalaysia. Hasil daripadakegiatanmi makaterkumpullahsebanyak451 buahlatihanilmiah sehinggakini.Dan segi mutu, terdapatbeberapabuahlatihan ilmiah yangagakmem-uaskan.Jabatanmi telahmengenalpastidan telahberusahauntuk me-nerbitkanlatihan ilmiah yang baik. Diharapkandenganmenerbitkanlatihan ilmiali itu makadapatlahdimanfaatkanolehmasyarakatdanne-

Vii’

PRAKATA

gara.Latihanilmiah yangtelahditerbitkari ialah:

1. Ghazalibin Mahayuddin,JohorSemasaPendudukanJepun1942—1945.

2. Md. Sallehbin Md. Ghaus,PolitikMelayuPulauPinang1945—1957.

3. Nabirbin Haji Abdullah,MaahadII IhyaAssyarifGunungSemanggol1934—1959.

4. OsmanMamat,Darurat di Terengganu1948—1960.5. Sabri Haji Said,MadrasahAl-UlumAl- Syari’ah

Perak1 937—1977:SatuKajianPendidikanIslam.6. TimahHamzah,PemberontakanTani 1928diTerengganu.7. Zulkipli bin Mahmud,Warta Malaya:PenyambungLidah

BangsaMelayu1930—1941.

Sememangnyamenjadihasratjabatanmi untukmenerbitkankese-mualatihanilmiab yangbermutuuntuk menyebarkanilmu kepadama-syarakattetapi masalahutamayang dihadapi ialah kurangnyatenagapenyuntingdanperuntukankewangan.

Penyelidikanyangtelahdijalankanolehtenagapengajarpulatelahmembuahkanbeberapatesisdi peringkatsarjanadan doktor falsafah.Antaratesistersebutyangtelahditerbitkan,ialah:

1. KhazinMohdTamrin,OrangJawadiSelangor:Penghijrahandan Penempatan1880—1940.

2. RahmatSaripan, PerkembanganPolitik Melayu TradisionalKelantan1776—1842.

Selainmenerbitkanlatihanilmiahdalambentukbuku,hasil penye-lidikantersebutjugaditerbitkandalamjumaljabatan,Jebatataudalamjumal akademikyang lain di Universiti KebangsaanMalaysiaataudiluaruniversiti.

Kegiatanmenerbitkanhasil penyelidikanialahsatudaripadalang-kali positif untuk memberimotiVasi dan merangsangkanminat untukbergiatdalampenyelidikan.JabatanSejarahjugaberharapkolokium mimenjadisalahsatu tenagapenggerakke arabpencapaianmatlamatdanhasratjabatanyangutamaitu.

ix

PRAKATA

Sayamengharapkankolokium mi berjayamenghasilkanideatulendalampenulisansejarahkeranaia amatperlu danwajibmemandangkantimbulnyahasratuntukmelahirkansecarapraktik pensejarahan“Malay-sia centric” atau“SoutheastAsia centric” yangbanyakdiperkatakanpa-da tahun1960-anekorandanpadalahirnyahasil penasejarahJ.C. VanLeurdankemudiannyaB. Schrieke.Ketulenanideaitu samaadadalamaspekstruktur sejarahyanghams dikaji atau rangkasejarahmestilahberdasarkanfaktasejarahyangkebanyakannyadiperolehdaripadasum-ber tempatandanditafsirkanmelalui kacamatasetempat.Sehubungandenganmi kita amatmemerlukanahlm fikir sejarahMalaysiaatauseja-rah Asia Tenggarayang dapat menampilkanpensejarahanMalaysiayangash dantidak mengikutsahajabentuksejarahyangdilahirkanolehahli sejarahpadamasa-masayang lepas. Kita mngmn mehihatkelahiranprofesorsejarahyang dapatmembenidentiti kepadapensejarahanMa-laysia.

Akhir kata, sayaingin menyampaikanucapanterimakasihkepadaSyarikatEssoMalaysiaSdn Bhd yangtelahmenajakolokium mi. Ju-gatidakketinggalansayaingin mengucapkanribuanterimakasihkepa-da penderma, juga khususnya kepada JawatankuasaPersidanganFakulti SainsKemasyarakatandanKemanusiaan,Universiti Kebang-saanMalaysia, Pusat Teknologm U.K.M., serta individu yang telahmembantumenjayakankolokium danseterusnyakepadapenulisker-ins kerja, parapesertadanpihak akhbaryang telah membuatliputan.SeterusnyasayamengucapkanterimakasihkepadaDewanBahasadanPustakakeranakesudiannyamenerbitkanbukumi.

Diharapkansemogakolokium danpenerbitanyangdihasilkanmidapatmemberikanmanfaatkepadapeminat sejarah,pusat pengajiantinggi, masyarakatdannegara.

Prof. Madya.Dr. Nik HassanShuhaimibin Nik Abdul Rabman,KetuaJabatanSejarah,Universiti KebangsaanMalaysia.1987.

X

Sepatah KataSayasebagaiPengerusiJawatankuasaKerja Kolokium MasyarakatMe-layu JabatanSejarah,Universiti KebangsaanMalaysia, bersyukurkehadrat Allah s.w.t. yang telah mengizinkankita semuamenjayakankolokium SejarahMalaysiayangtelahmenumpukanpenelitiankepadamasyarakatMelayuabadkesembilanbelas.

Sayasangatberterimakasihkeranatelahdiberi kepercayaanuntukmengendahikansatukegiatanilmiah JabatanSejanahyang melibatkanahli-ahli akademikyang telah membuatpenyehidikanmasing-masingmengenaimasyarakatMelayu abadkesembilanbelaskhususnyadansegi persejarahan.Kolokium mi dilaksanakansebagamsatu aktivitiintelek yang penting dan bermaknadalam kontekspembangunanJa-batanSejarahsebagaisebuahpusatpengajiansejarahtanahairyangber-mutudanberjaya.

Syukur kita kepadaIlahi keranakolokium telahberjalan denganjayanya dan telah mendapatperhatian yangmendalambukan sahajadaripadapengkaji-pengkajisejarah,malahanjuga danipadapemmnat-pemmnatsejarahtanahain.Sementelahanadapengkaji-pengkajiyangbu-kan mengkhususdalamdisiplin sejarahtelahmenyertaikolokium danmemberikansumbanganyangbenmaknasamaadadalambentukkertaskerjamahupundalamperbincanganyang segardanhangat.Justeruitu,kolokium mi telahmengeratkanlagi hubungandi kalanganparaakade-mik yangberminatdalammasyarakatMelayupadaabadyanglalu, ter-istimewa dalam bidang-bidang perekonomian dan pemerintahanMelayu. Usahauntuk menjayakankolokium memerlukankerjasamayangeratdaripadasemuatenagadi JabatanSejarahyangterhibatsecaralangsung.Tanpakerjasamaseumpamaitu, di sampingpengorbanandan

Xi

SEPATAH KATA

segi masa,tenagadanmaterial,segalausahatidak mungkinmencapaimatlamatyangdicita-citakan.

Idea untuk mengadakankolokium mi telahdiutarakansemasaDr.KhasnorJohanmenyandangjawatanKetuaJabatanSejarah.Behiaume-rupakanpenggerakyang selalumengingatkanahhi-ahli yangberminatbekerjasamamenjayakannya.Oleh itu, cadangandikemukakandalammesyuaratJabatanSejarahsupayakolokium pertamayangmenumpu-kan kepadamasyarakatMelayu abadkesembilanbelasdiadakanpadapertengahantahun1985 tetapi oleh sebabbeberapahalangan yangti-dak dapatdielakkan,makakolokium mi telah diadakanpadaakhir ta-hun tersebut.Kejayaankolokium mengumpulkanahhi-ahhi akademikmengemukakankertas kerja berasaskanbidang kepakaranmasing-masing,di sampingpenyertaantenagaakademiklain yangdapatme-nyumbangkanbuah fikiran dan pandanganyang bernas,merupakansuatu mercukepuasanyang sangatmemberangsangkan.KepuasanmibukansahajadirasakanolehsemuaAhhi JawatankuasaKerja Kolokiumtetapijugaohehmenekayangterhibat secaralangsungdalampengenda-hiannya.Justeruitu, kami bercadangdanbersediauntuk mengadakansatu lagi kolokium mengenaimasyarakatMelayu dan berharapdapatmencapaimatlamatyang telahdigariskanoleh pihak JabatanSejarahdaHsegi memantapkanbidangpengajiansejarahtanahair.

Abad kesembilanbelas telah dipilih sebagairangka masaper-bincangankolokium disebabkanahhi-ahhisejarahyangdianggappakaryang telah membuatkajiselidik mengenaimasyarakatMelayu padaza-man itu adalab hebih ramai jika dibandingkandenganzaman-zamansebelumdanselepasnya.Tema“PerekonomiandanPemerintahanMe-layu” telah dipihih bagi menarik minat peserta-pesertadanpadaahhiKaji Masyarakat, Sains Politik dan Ekonomi menyentainya danmenyumbangkanpengetahuanmereka dalam perbincangankertaskerja. Alhamduhillah, kolokium mi telah berjalan denganlancardanberhasil.

Walau bagaimanapun,bagi tujuan penerbitankertaskerja, makaJawatankuasatehah bersidangtidak kurang daripadatiga kahi untukmenyeiaraskanpenyuntingan.Sebenarnyatidak semuakertaskerjate-hahdiperakukanuntuk penerbitan.Ada kertaskerjayangmemerlukanrombakandanpenulisansemula.Ohehitu, penyuntingantelahmengam-bil masayang agakpanjangkeranakerjasamadan persefahamariyangrapatperlu wujud bukansahajadi kalanganahhi jawatankuasatetapi

xii

SEPATAI-I KATA

lebih utamaadalahdi kalanganpenuliskertaskerja. Tanpakerjasamamereka,hasil penulisanmerekaagaksukardisempumakanuntukpener-bitan. Seterusnya,dalam semangatsetiakawanberlandaskanlunasmemberisertamenerima,makaprosespenyuntingandapatdilancarkantanpamenghadapibanyakrintangandankebuntuansehinggamengaki-batkankertaskerjakolokium itu terbengkalai.

Sayayakin, segalabahanyang telahditulis oleh ahhi-ahli yangmenyertaikolokium itu boleh nienyumbangterhadapperbendaharaanrujukanbagi penuntutdanpenyelidik di semuainstitusi danagensidiMalaysiadandi luarnegeri.Merekatelahmenulisdan kacamataanak-anakwargaMalaysiayang tidak syak lagi dapatmenggambarkanimejkegemilangansertakeagunganagama,bangsadannegara.

Rahmatbin Saripan,PengerusiJawatankuasaKerja Kolokium,JabatanSejarah,Universiti KebangsaanMalaysia,Bangi,SelangorDaml Ehsan.l4Februari1991.

xlii

1

SEMENANJUNG TANAH MELAYU PADA ABADKE-19: SUATU TINJAUAN EKONOMI*

Dr. Amarfit Kaur

Abadke-19merupakantitik perubahandalamsejarahSemenanjungTa-nah Melayu. Ia menandakankemasukannegeri-negeriMelayu ke da-lam sistemkapitalisdankemudiannyamenjadipembekalkepadapemo-dat antarabangsadanBritish. Kajianmi meninjausistemsosioekonomiorangMelayusebelumbergabungdalamduniamoden.

LatarBelakangPolitik

Struktur geografi SemenanjungTanah Melayu memainkanperananpenting menentukanperkembangansejarah dan politiknya. Banjarangunung-ganangyang menjadi tulang belakang Semenanjungtelahmembentuklegehyangpenting.Hujanlebatdanseratamembentukja-ringansungaiyangmerentasihutanhujan khatulistiwa. Sungai-sungaimi pula mengalirmerintangibanjaranmembentukjalan perhubungansemulajadi dan terdapatkawasanpetempatanasal. Sempadan-sem-

*penuiis terhutangbudi kepadaDr. Shahrii Talib Robertkeranamembenarkanbeiiaumerujuktulisanyangbelum diterbitkan“NineteenthCenturyMalaySociety”.

1

MASYARAKAT MELAYU ABAD KE-i9

padankawasanbeberapabuahnegeriadalahberkaitandengansusunangeografilembangansungai-sungaitersebut.Setiapnegeri,biasanyater-diii daripadasatu ataulebih lembangansungai.Kemudahanperjalanandan perhubunganyang didapati daripadasungai dan cawangannyamempermudahkantuntutankawalanpolitik. Oleh itu pemerintahsese-buah negeri Melayu (yang memakaigelaransultan) memilih tempatstrategikbagi diii danpengikutnyasamaadadi muarasungai ataudisungaitemu-kualayangpenting. Dan sinilah bolehdiawasipergerakankeluar dan masuk, mempertahankankawasannyadaripadaseranganluardanbolehmengenakancukaike atasperdaganganyangkeluarma-suknegerinya.Diajugamenggunakanpengaruhmengawalpetempatankecil di kawasanpedalamanhulu sungai melalui pengikutnya,ketuakampungdanpembesardaerah.Kuasapeganganparapembesardaerahditauliahkanoleh pemerintah,hakmengawalke atassesebuahkawasantertentudanjugaberkuasamemunguthasil dan kawasanyang merekatadbir. Petempatankecil menjadi asaspembentukansesebuahdaerahdalam sesebuahnegeni. Sesebuahdaerah pula ialah kawasanyangmenganjurdi sebelahataukeduabelah sungai yangbertemudengansungai besar,danbentukrupanyaditentukanoleh penggunaansungaisebagalalat perhubungan.Sebuahbentengdi hujunghum sungaisese-buahdaerahdapatmemberikanpengawasanpolitik yangamatberke-san.Daerahmengandungibeberapabuahkampung,unit politik yangkecil terletakdi tebing-tebingsungai.Ukurandantempatnyapulaben-gantung padakeupayaansokongan sungai. Kampungdiketuai olehpenghuluatauketuakampung,danmenekatertakiukkepadaparapem-besardaerah.Susunlapis politik rasmiberbeza-bezadi antaranegeni-negeri Melayu yang benlainan.Dalam sesebuahnegeni yang terdapatprasaranaekonomitertentuyangdisediakandalambentuksistempeng-airan,makakawalanyanglebih berkesanke ataspetempatanpenduduktetap,kuasacondongke arahpemusatanyangberkesan,biasanyaben-adadi tangansultan.tGolonganpemenmntahbiasanyamendapatkanha-sil melalui kutipan cukai ke ataspemiagaandi kawasansungai. Ke-dudukan terpencarpam pembesardi titik-titik strategik sepanjangsungaibermaknapemencaranwibawadi negeni-negeriitu.

Rangka Sosial dan Ekonomi

MasyarakatMelayu boleh dibahagikankepadadua iaitu golonganpe-merintahdanyangdipenintah.Golonganpemenintahmemegangkuasa

2

SEMENANJUNG TANAI-l MELAYU PADA ABAD KE-i9

politik danmenuntutcukai, ufti danbunih paksadaripadarakyatnya.Dalamgolonganmi terdapatpenbezaan.J.M. Gullick dalamkajiannyatentangsistempolitik bumiputeraTanahMelayu menyatakanadatigaunsunsosial dalam golonganpemerintahiaitu kerabatdinaja, kerabatamdanrakyat.Kerabatdinajadankerabatammendapatkedudukandan-padaketununan,sedangkannakyat terdiri daripadaorangkeistimewaanyangmemegangjawatantertentu,danulama.2

Golongannakyatadalahjumlah tenbesarpenduduk,danbolehdi-bahagikankepadabebenapakumpulan.Pertama,golonganpetaniyangtendiri danipadapenanam,nelayandan utas. Perbezaansosial ketiga-tiga kelompok mi benkait napatdenganperbezaanpekerjaanmereka.Walaupunbegitu masyanakattani tidak ditakrifkan statikdankejun ke-ranamisalnyapenanambolehdenganmudahberpindahpekerjaanmen-jadi seorangutas.Kelompoklain yangtidak dapatdikenali denganmu-dah ialah golonganpedagang.Golonganmi tidak wujud dalamsemuanegeniMelayu danbenkemungkinanbesarmemainkanperananyangle-bih pentingdalamnegeniKelantan.

Unsurketiga dalam golongannakyat ialah hamba.Golonganmiadalahketaralebih nendahdanipadagolonganmendeheka.Penhambaanadalah institusiyangkukuh di TanahMelayu. Secararingkas,terdapatdua jenis hambaiaitu abdi atau hambadan hambaberhutang.Abdidiperolehmelaluipelbagaicana.Salahsatucarayangutamaialahmela-liii tawananpenang.Tawananperanglelaki yangdewasabiasanyadi-jadikanhulubalangoleh tuannya.Di sampingitu terdapatjugamerekayangditawandalamserbuanatauoleh lanundandijual sebagaihamba.Abdi Negro pula dibawa dan Afrika. Pembunuhdan banduanyangmelakukankesalahanbenatjuga dijadikan abdi. Faktor lain yangme-nyumbangkepadakewujudanhambaialah ikrar sukarelaseseonangdanorang yang bengantungpada orang kaya kenana balasandi atassumbanganmakanandanpenlindungan.Oleh kenanaonangIslamtidakboleh mempenhambakanonangIslam yang lain, makahambaabdi da-lam masyanakatMelayu tendini daripadaorangAfrika, pendudukashdanonangBatak dan Sumatena.Hambaberhutangdiperolehakibatda-nipadahutangmenekadanterpaksabenkhidmatkepadasi pemiutangSe-hinggasegalahutangmenekadijelaskan.3Tendapatpenbezaandi antanahambaabdi denganhambaberhutangkeranahambaberhutangdiakuisebagaiahhi dalammasyanakatsepentituannya,manakalahambaabditidak begitu.4 Walaupunbilanganhambabenbezadalamnegeni-negeri

3

MASYARAKAT MELAYU ABAD KE-19

Melayudan dan semasake semasatetapi golonganhambaadalahmen-jadi sebahagianpentingdalamsusunlapis sosialpadaabadke-19.

AsaskuasaekonomigolonganpemerintahterletakpadasistemCu-kal. Hakmenuntutcukaidankhidmatdaripadarakyatnyatelahlamadi-peroleh oleh golongan pemerintah sejak perkembangansejarahmasyarakatMelayu. Terdapattiga sumberutamapendapatanatauke-kayaanbagi golonganpemerintah.Pertamaialahkawalantenagamanu-sia untukburuh perkhidmatanpepenangan.Kedua,daripadapendagang-an danketiga,daripadahash tanah.Dalamkategonitenagamanusiaha-lah penkhidmatanburuh kerah,perkhidmatanpepenangandanpungutancukai. Dalamtuntutankerah,permintaanpembesarkadangkalamelam-paul batasankesabaranpetani, mengakibatkanpetani meninggalkantanahmerekadanberhijrahke kawasanbarn.PerkhidmatanburuhWa-jib termasuklahpembinaanpnojek kerjaawam,seperfipantdanjalan,dan menanamtanamanuntuk pembesar.Selain itu petani juga me-nyumbangtenagadalampeperanganuntuk golonganpemerintahataumempertahankandaerahdanipadaseranganluar. Hamba menjadi ke-lompok buruh yang penting dalamkategori mi. Di kawasanperlom-bongan,petanibolehdisuruhbekerjapadamasa-masatententu.5

Cukaikepaladipungutpadasetiaptahunatautiga tahunsekali.Iabenbezadi antaranegenidengannegeni,pemenintahdenganpemenintahdanmenurutperubahanmasa.HughClifford jugamenyebutbentukcu-kai lain iaitu senah,di manapemenmntahmenghantarbarangankinimanke sesebuahkampung tententu dan menuntutbayaranyang melebihihargapasanan.Kadangkaladia menghantarsejumlahwangtententuSe-bagaipendahuluanbagi jumlahhasilhutanyangditetapkanyangdiwa-jibkan ke atassesebuahkampung.Dalamkedua-duapenkanaml peng-huluakanmelaksanakanpenintah.6

Dalambidang perdagangan,padateorinya sultanadalahpemihiksemuahasil dalamnegeni.Pungutanhasil dilakukanoleh pegawainya.Satu cara ialah sistempajak, iaitu satu cara kutipan hasil yang telahlamawujud di Asia. Di bawah sistemin seonangwakil yangberbezadenganseonangpegawaidilantik untukmemunguthash bagipihaksul-tan. Wakil mi membayansewauntuk mengunuskanpungutanhasiltensebut.Cana keduaialah pajakanmonopohiataukeistimewaanyangdiberikanoleh pemerintah,di manamenekayang mendapatkanmono-poli ataukeistimewaanmi akanmembayarjumlah tententuyangdite-tapkankepadasultan untuk mendapathak menguruskanpemiagaan

4

SEMENANJUNG TANAH MELAYU PADA ABAD KE-19

monopohidiraja. Antara bananganmonopohidiraja ialah ganam,temba-kaudancandu.7

Sumbenketigakekayaanbagigolonganpemerintahadalahberasas-kan tanah.Padaabadke-19 terdapatpenaturanadatMelayu yangtelahlamawujud dan diamalkanbenhubungdenganpengambilan,penggu-naandanpengurusantanahpertanian.Menurutpenatunantensebut,hak-hak tertinggi danhak menanamke atastanahadalahdi tangansultan.Setiap anggotamasyanakatmempunyaihak untuk mengerjakantanahselagi tanahitu tidak diusahakanoleh onanglain. Hubunganantarago-longanpemenintahdenganrakyatdi setiapnegeriadalahberbezaantarasatudenganlain.

PendudukPadaabadke-19, jumlahbesarpendudukMelayutertumpudi kawasanyangterbentangdan Kedah di banatlaut,ke Kelantandi timur laut danselatanke TerengganudanPahang.Negeni-negenimi mempunyaiseja-rah yang lamatentangpetempatantetapyang benasaskantanamanpadisawah. T. J. Newbold yang menuhis pada tahun 1830-an meng-anggarkanjumlahpendudukdi negeri-negeriMelayusepertiberikut:

Jadual 1

PendudukNegeri-negeriMelayu padaTahun 1835—1836

Negeri Penduduk Negeri Penduduk

Patani 54000* Selangor 12 000

KedahdanLigor 50000 Rembau 9 000

Keiantan 5 000 Sen Menanti 8 000

Pahang 40000 Jeiebu 3 750

Perak 35 000 SungaiUjong 3 600

Terengganu 30000 Johoi 2080

Johor 25 000 Jempui 2 000

Sumber: Thomas John Newbold, 1971. British Settlements in the Straits of Malacca,Singapore,OxfordUniversityPress:passim.* Angka mi adaiahuntuktahun i 832.

Padatahun1870-ancorakmi bertenusan.Pendudukdi Perakpadatahun l~70berjumlahkira-kina 30 000 orang; Selangorpada tahun1874, 5 000 orang dan Negeri Sembilanpadatahun 1884, di antara

5


30 000 hingga40 000 onang.8 Kelantan mempunyai 100 000 orang.SementaraTerengganu pula mempunyai jumlah penduduk seba-nyak 70 000 onang.9PendudukMelayu di Pahangpadaakhin tahun1880-andianggarkanberjumlah48 000 orang.’°JumlahpendudukJo-hor padatahun1884dianggarkanseramai100000orang.”

Negeri-negeniMelayu pantaibanatmencatatkanpentambahanpen-duduk yang besanmenjelangakhin dekad abadke-19 sebagaimanaditunjukkandalamJadual2 di bawah.

Jadual2

Sumber: Emily Sadka, 1970. The Protected Malay State 1874—1895. Kuala Lumpun: Uni-versity of MalayaPress,him 414.

BanciNegeni-negeriNaunganTahun 1891

Perak Seiangon Sungai Negeni Pahang JumiahUjong SembiiandanJelebu

OrangEropah 365 190 46 15 102 719

Serani 289 167 40 28 41 565

Cina 94345 50844 9880 5511 3241 153821

Meiayudananaknegenidan gugusanpulau,termasukpendudukash 103 992 26578 12532 35948 53 122 232 172

Tamil dananaknegeriIndia 14885 3592 1 037 80 583 20 177

Lain-lain 377 221 67 35 373 .1 073

214254 81592 23602 41617 57462 418527

6


Pertambahanbesarmi disebabkanolehkemasukanpendatangdankepulauanIndonesiadan negaraChina. Pentambahanpendudukmimempunyaihubunganlangsungdenganpenkembangankegiatanme-lombongbijih timahdankemasukanmodal.

Oleh itu, menjelangakhinabadke-19,conakpendudukSemenan-jungTanahMelayumengalamipenubahan.Padaawalabadke-19,pusatutamapendudukialahKedah,Kelantan,TerengganudanPahang.Padaakhin abadke-19.Negeni-negeriMelayu PantaiBaratmempunyaijum-lah pendudukyang bôsan,walaupunonangasing lebih namaidaripadapenduduktempatan.

Pertanian

MenunutJamesLow, padatahun1820-an,SemenanjungTanahMelayutenbahagikepadaduabahagian— pentaniandankelautan.Dalambalm-gianpentanian,yangterdini danipadanegeni-negeniKedah,Perak,PatanidanTerengganu,terdapatpendudukyangbengantun~tetappadapenta-nian.Dalambidangkelautanataupendagangan,ia tidaklahpenting.Na-mun begitu Low tidak menyatakannegeni-negeniyang lebih menaruhminatterhadappenclagangan.’2Sesungguhnya,padaabadke-19kegiat-an utama masyarakatMelayu adalah pentanian.MasyanakatMelayumengusahakanduabentuk tanamaniaitu humadan sawah. Tanamanhumamelibatkanpembensihanhutanuntuk satuatauduamusimtanam-an; kemudiannyaditinggalkan menjadihutansemula.Tanamansawahataubendangmehibatkantanamanpadi dansayur-sayunansertapokokbuah-buahandi kawasantanahyangberdekatan.Masyarakatyangpe-tempatannyahanyamengusahakantanamansawahtenletakdi tanahpa-mah pensisinanpantaiataukawasanpensisiranpantai di SemenanjungTanahMelayu. Deltabesandansubundi Kedah danKelantan mempu-nyai sejanahawalpetempatanpetaniyangberasaskantanamansawah.

EkonomimasyanakatMelayu adalahbenasaskansaradiii. Ia me-ngandungikelompokkecil petaniyang tinggal di kampungdanmeng-usahakankegiatanpentanian,penburuandanperikanan.Kehidupanpe-tani bertumpudi tebing sungai,hutandan kawasankecil tanahyangbenhampinandengantempattinggal meneka.Tanahyang merekamihikiadahahkecil dandi setengah-setengahnegeni punatanyaduaekar. Ke-penluanpetaniadalahsedenhanadanmenekamenitikbenatkankepenluanasas.Lebihanjarangtendapat,dankalauadapun merekabiasanyame-nukarkan denganbaranganlain di kampungsendiri. Sementaraitu

7


kampung-kampungmembentukunit sosial danpentadbinanyangber-beza.Unit asaspengurusanpengeluananialah keluanga,walaupunSe-ningkahi atausesekalikegiatanbersamakerapdilakukan secarabesar-besanan,kadangkalaia dilakukan di kampunguntuk tujuan tententu.Pembensihantanahdanpembinaanprasarana,misalnyalebihcenderungke arahpengurusanbersama,kerapkahidijalankandalambentukkerah.

Kegiatanasaspertanianialah tanamanpadi.Tidak semuanegerimenghasilkanlebihan.Hanyakawasanlembahyangsubunberupayamengeksportberaske kawasanjinan. MisalnyaKedah,membekalkanbenaske PulauPinangdannegeni-negenijiran. Padasuatuketika, Ke-dah, mengekspont2 000 koyanbenaske PulauPinang,tetapi selepastahun 1820 ekspontnyajatuhkira-kira 100 koyanpadi dan 50 koyanbenas.13 Ketika lawatan Frank Swettenhamke Kedah padatahun1889, behiau menyatakanbahawasawahpadinya adalahlebih luasberbandingdengandi negeri-negenilain yang pemahdilihatnya diSemenanjung.Di seluruhnegeni Kedahhinggake Penisbanyakkawa-sannyaditanamidenganpadi.’4 Tentangkepentinganbenasdalam eko-nomi Kedahbukan sahajaboleh dilihat dan pendaganganeksportnyatetapi dalam Undang-undangKedah.Daripadaempatkanun,dua Se-cara langsungmencerminkantumpuankepadapertaniannegeni. Se-sungguhnya,kanunkedua( Undang-undangDatuk Sen PadukaTuan—

tahun 1667) menyentuhtentangpelbagaiaspekpertanian,khususnyamengenaitanamanpadi sawah.Di sampingitu, penekananke ataspem-binaanterusanyangpentinguntuktujuanpengairan.jugamenunjukkankepentinganmi.’5

Dataran Kelantan adalah sebuahlagi kawasanpenting tanamanpadi. Pada tahun 1837, Abdullah bin Abdul Kadir Munsyi, penulisKisahPelayaranAbdullah,menyebutbahawatanamanpadi yangbaikdipenolehi setiap tahun dan dataranpersisiranpantai yang luas diKelantan.Datananmi tenbentangluas danmendatansertamengandungitanahlanan yang subur.Pengeluaranpadi di Kelantan bukan sahajamencukupikepenluannya,tetapi jugamengeksportberaske Singapuna.Petani juga mentemakbinatangdan dieksportterus ke Thailand danSingapura)6 Negeri-negeni lain yang juga mengeluarkanlebihankeluananpadaabadke-19 ialah Perakdan Terengganu.Walau bagai-manapunpadaakhin abadke-19, pengeluananpadinya merosot.DiPerak, penmmntaan melebihi bekalan, sedangkan di Tenengganumenghadapikekurangantanah dan pertambahanpesat pendudukdiIembahTerengganu.’7

8


Sehinggapertengahanabadke-19, Selangonmempunyaibekalanbenasyang banyak dan tidak penlu mengimportnya.Pencapaianmiadalahusahapemenintah(SultanMuhammad1826—1857)yangmewa-jibkan nakyatnyamenanampadi.’8Walaubagaimanapun,penangsauda-na yangmeletuspadatahun 1866—73mengakibatkankerosakansawahpadi dankehilanganbesannyawayangmembawakepadakemerosotanpengeluaran.

Majoriti penanampadi mengusahakantanamanmerekabenasaskansarahidup. Untuk menambahkanmakanan,merekamenternakayam-itik, menanampokok buab-buahandantanamanlain di dusunmeneka.Tanamantensebuttermasuklahpisang,tebu, ubi kayu,kelapa danpi-nang.Dalamusahauntuk mendapatkankepenluanasassepentikain, ga-ram dan tembakau,petanimemunguthasil hutansepenti notan,buluhdandamar; kemudiannyamenekajual bananganmi di pasarataupasarmalam.Dan hutanjuga merekamendapatbahanapi,bahan-bahanun-tuk membuatpagandanatapsentadaun-daununtukmembuatbakuldanmenganyamtikar.

Mengapakabonang Melayu bengantungpada tanamansecukuphidup?Banyakalasantelahdikemukakanolehparapemenhatidansan-janauntukmenjelaskankedudukanmi. Salahsatupenjelasanialah ke-kunanganatauterhadnyatenagabunuh di kalanganpetani.Sebagaimanayangtelahdisentuhsebelummi bahawaunit asasburuhialahkeluarga.Akibatnya, petani tidak boleh mengusahakantanamanmelebihi keu-payaandiii meneka.Penjelasanlain, ialahketiadaanternakandalamne-geni yangboleh melakukankenjapembajakanyangberat.Lembuhanyamulamenjadi pentingapabilaadanyapengenalankenetalembu ekonandaripadapenkembanganpesatbijih timah padasukuakhin abadke-19.Alasanketigaialah bebankenjakenahyangdituntutoleh golonganpe-menintah.Dalambidangpenlombonganpula,petanimisalnyahanyabe-kenjapath masa-masayang ditentukan.Maka petani-petanimi tidakdapatmenentukankewajipanmenekadanmi melemahkansemangatun-tuk menambahkantanaman.Akhimya,walaupundi kebanyakannegeni,nakyatdikehendakimenyenahkansepensepuluhdanipadahasil menekakepadapembesan,sebagaimemenuhitanggungjawabtnadisi, kebim-banganmasihada,bahawahasil tanamanyanglebih boleh mendonongpembesarmenjaditamakdanmembuattuntutanyangbenlebihan.’9

Selain kebunbuah-buahandan tanamansayun-sayunan,tanamandaganganjugadiusahakantetapitidakmemberisumbanganpentingke-

9


padaekonomi.Di Kedah, tanamanubi kayudimonopoli olehorangCi-nadandiusahakandi sekitarkawasanpenlombongan.2°

Di Tenengganu,tanamanlada hitam diusahakandandimonopolioleh orang Cina.2’ Di selatanpula, MaharajaAbu Bakar (1862—95)menjemputpetani Cina dan Singapunauntuk mengusahakantanamanlath hitamdan gambindi bawah SistemKangcu.Petani-petanimi di-benikanulunanuntuk membukakawasanlembahsungai di pedalamandanmemonopolitanamantensebut.22Selain itu SultanAbu BakarjugamembukadaenahMuardanmenggalakkankemasukanonangluan, ten-utamanyadan Jawa,Sumatenadan Thailand. Muar menjadi kawasanpengeluananutamapinang,kelapa,gambin, lada hitam, ubi kayu danbuah-buahan.Gambir, ladahitam danubi kayu dimonopoli oleh onangCina di pedalamanSungaiMuan.Pmnang,kelapa,padi danbuah-buahandiusahakanoleh pendatangdan Indonesia.Hasil keluaranmi biasanyadihantartenuske Singapunadengantongkangyangtiba padawaktunyadi petempatankecil pesismnanpantaiuntuk mengambilbarangan.23Wa-laupundemikian,tanamanmi diusahakansecanakecil-kecilandankena-naha dimonopolikanolehorangCina, makaia tidak membenikesankeatasekonomionangMelayu.

Padaumumnya,bentukasassistemtanahorangMelayupadaabadke-19adalahsebagaifaktor pengeluananekonomisaradin, danbukansebagaibaranganuntuk dijual atauditukankan.

Ramai di antanapetani adalahjuga utas danmenekabergantungpadapenedaranmusim.Sebagaikelompoksosial,tendapathanyasedikitgolonganutassepenuhmasa,tidak termasukmenekayangbenkhidmatdenganistanadanmenjadi penginingpembesarbenkuasa.Utas miskindibiayaiolehcinangkayadanmenekatinggalsertamengusahakanpertu-kangandi kawasanyang dikhaskan.Padatahun 1874,FrankSwetten-hamdanJamesBirch mencatatkanbahawakampungSungaiSiput,Pe-nak, tenkenaldenganhasil pentukangan,sepentilembingdanpisau,danalat-alat mi diusahakanoleh enamatautujuh orang utasdankeluangamereka.24Di negeni-negeniMelayu utaradanTerengganuterkenalde-nganperkampunganutas,pekerjalogam dan tukangkayu.Banyaksen-jata dihasilkanuntuk dijual seperti kenis, lembing,pedang,pisau dankapak.KaumwanitaTerengganupula terkenaldengankemahiranben-tenun.Merekamenghasilkantenunankain suteradansarung.Hash per-tukanganlain ialah pertukangankayu dan tembaga.25Kelantanjugaterkenaldenganpengeluarankain sarung,logam danukinan kayu dan

10

SEMENANJUNG TANAH MELAYU PADA ABAD KE-l9

peniuk belangadanipadatanah.26Satulagi pekenjaanpenting tenutama-nya di Tenengganu,Kelantandan Pahangialah membuatpenahu;mimenunjukkanbahawanelayanadalahpekenjaanutamadi negeni-negenimi. Penahu-penahumi jugabenulang-alikdi sungai-sungaiutamamem-bawaberasdanmakananke kampung-kampungdi hulu danmembawabanangandani pedalaman.27

Perikanan

Sungai,tasik danlaut membekalkanmakanantambahankepadapetani.Ikan,kadangkalasegar,tetapibiasanyakening atau masinyangselalumenjadilauk kepadapetani.Masyarakatyangtinggalbenhampinanden-gansungai mendapatbekalanikan yangmencukupi.KeadaanpingginpantaiSemenanjungTanahMelayu yang tidak adapenghujungnyate-lah melahinkanpei~bezaanonganisasisosial danekonomi yangsemata-matabengantungpadapenikanan.Penkampungannelayanadalahkecildanberpencar.Carapenangkapanikan benbeza-beza,daniabengantungpadakeadaansetempat,laut danjenis ikan yang ditangkap.Tali kail,bubu,jala danpukat adalahdi antarakaedahpenangkapanyangbiasadigunakan.Alat-alattangkapan,walaupundibuatdaripadabahan-bahanyang dipenolehi dan sekitar kampung,tetapi ia menggambarkanke-upayaanmodal yangboleh dikumpulkanoleh seseonangataukeluarganelayan.Kebanyakandaripadacara-carapenangkapanmemenlukanken-jasamanelayaniaitu denganmendayungpenahuatau menarikpukat.Kedua-duafakton mi benkait napatiaitu kepenluanmenggunakanalatdanbekerjasamayangmembawake arabmembentukkenjasamakepadaekonomi perkampungannelayan.Sebahagiantertentukelompoknela-yan mengusahakansendiri penangkapanmeneka,tetapi adajuga pe-nangkapantensebutdiketuai oleh seseorang.Kadangkalapemilihanke-tua tensebutberasaskanpadajumlah modalnyayang disumbangkan;tetapiyangselalunyapemilihandilakukanberdasarkankebolehandankemahinan,pengalaman,kebolehanmenentukanpengenakanikan danmengawalnoh laut. Dalain bidangpemasaranjuga kerapkali tendapatperkongsian,di mana pembahagiantugas mencenminkanpengunusanyang numit benasaskanmasa,penbelanjaanmodal dankemahinan.Pe-ngeningandan memasinkanikan dilakukan oleh wanita dan kanak-kanak. KualaTenengganu,bandarperdaganganyang tenbesardi PantaiTimun adalahjuga pusatpendaganganikan.28 Kampung-kampungne-layan, walaupunkekunanganbenastetapi menghasilkanbaranganyang

11


diperlukan oleh kampung-kampungyang mengusahakanpertanianpadi. Denganitu nelayanmenukarkanikan denganbenas,dan kam-pung-kampungyangmengusahakantanamanpadidi kawasanpedalam-an.Nelayan-nelayanmembawaikan basahatauikan kening dansambalikan ke hulu sungai atau sepanjangpantaike kampung-kampunglainataukepasandanpekansehani.Musim menangkapikan benmulaapabi-la terdapatbanyakperahudi sepanjangpantai.

Perlombongan

Sebelumabad ke-19 lagi perlombonganbijih timah adalahkegiatanpenningdi SemenanjungTanahMelayu. PadamasapemenmntahanKe-sultananMelayu Melaka, parapedagangdan selunuhAsia datangkepelabuhanentneportMelaka untuk membeli bijih timah. Bijih timahjuga menjadi bahanpersembahanpenting dani kawasan-kawasansu-ngai-sungaidi utarayang menjadi naunganMelaka, kepadasultan-sultanMelaka. Padaabadke-19,kawasantenpentingbijih timah ialahdi Perak,SelangordanSungaiUjong. Di negeri-negenimi, peganganpembesandaenahdipenolehimelalui surattauliahdanipadapemenintah,hak mengawal kawasantententu dan memunguthasil dani kawasanyangditadbir. Puncapendapatanutamamerekaialah bijih timah. Pe-lombongadalahpenduduktempatanyangbekerjasepanjangtahun,te-tapi padaumumnyabekerjadanpukul 5.00pagi hingga10.00pagi dandani pukul 3.00 petanghingga 6.00 petang.Peruntukanmasadibuatsedemikianuntuk membolehkanmenekamengusahakantanahpertani-an.Kaedahperlombonganyangmerekagunakanadalahsederhana.Pe-kenja lombong terdini danipadakaum lelaki dan penempuan.Bagikebanyakannya,pekerjaanmi adalabsebahagiandaripadatugaskewa-jipan kepadapembesanmeneka.2’

Di kawasanhulu sungai,bijih timahdileburkanmenjadijongkongseberatkira-kira lima puluh paundandihantarke hilir sungai.Perda-ganganbijih timah dijalankandi bawahpengawasanpembesardaerahyangmembekalkankepenluanpenbelanjaan.Sultanmenenimabahagian-nya melalui hasil daripadapendaganganbijih timah. SelepasBritishmembentukNegeni-negeniSelatdanmengunuskanpendagangan; sauda-gar-saudagardi Negeni-negeriSelat mengalih pandanganke negeri-negeni Melayu sebagaitapak pelabunanmereka.Senentakdenganituparapembesarmencanisaudagardanpemodaluntukmendapatkansum-benmodaldantenagamanusia.

12


Padaperingkatpenmulaan,saudagar-saudaganmembenipinjamankepadapembesarMelayu untuk mengunuskankegiatanperlombongan.Didapati bahawabunuh kenahtidak mencukupimenguruskankegiatanpenlombonganbagi memenuhipentambahanpenmintaandunia.Denganitu pembesanMelayumengupahpelombongCina untuk mengusahakanpenlombongan.Sebagaibayaran,menekamemperolehibijih timahyangdiekspontmelalui pembesan.Sehinggatahun1850-an,kelaspemenmntahMelayu memonopoliekspont bijih timah. Pelombong-pelombongdi-anahkanmenjual hasil bijih timah kepadakelas pemerintahMelayudengankadan$33.00 satu bahara.3°Oleh itu pelombongdibenarkanmengeksportbijih timah yangmerekausahakanbendasarkanperaturanbaruyangdibuatdi antarapelombongdenganpembesar.Peraturanbarumi membawaperkembanganpenusahaanbijih timah,penambahanmo-dal dalampenusahaandanpenananpembesardalampenusahaanbijih ti-mali semakinluput. Keadaanmi mencetuskanpensaingandi antanapanapembesanMelayuke ataspemilikansesuatukawasanyangkayadenganbijih danmi menyebabkankeadaanpolitik tidak stabilyangmenyebab-kancampuntanganBritish di Semenanjung.

Pengeluananbijih timahdi negeri-negerilain tidak begitu penting.Jadual3 menunjukkananggaranpengeluananbijih timah di Semenan-jungpadatahun1839.

Jadual3

PengeiuaranBijih Timahdi SemenanjungTanahMeiayupadaTahun1839

PantaiBarat Pikui PantaiTimur PikuiSungaiUjong 7 000Perak 7500Kedah 600UjongSalang 1 500Pungah 1 500Seiangor 3 600

Pahang 1 000Kemaman& Terengganu 7000Keiantan 3 000Patani 1 000

Jumiah 22 600 Jumiah 12 000

Sumber:TJ. Newbold.The British Settlements in the Straits ofMalacca, him 424—425.

Terengganuadalahnegeni keduaselepasPenakyangmempunyaijumlah besardalampenniagaanbijih timah, sedangkanKedah hanyapadapertengahanabadke-19, iaitu apabilakemasukanburuh danpe-

13

MASYARAKAT MELAYU ABAD KE-t9

modal Cinabarulahia berkembang.Walaupunbegitupathakhir abadke-19 keluaranbijih timah di negeni-negeripantai baratbertambahdenganipesatnyaberbaridingdengannegeni-negeriMelayu yang lain.Pada tahun 1888, Perakmengeluarkan218 839 pikul, dan Selangor135 735 pikul.3’

Perlombonganemasjugadiusahakandi PahangdanKelantan.Per-usahaanmi dikendalikanolehpemenintabyangbergantungpadamodaldanburuh Cina. Walaupunbijih timah menjadibahaneksportterpen-ting tetapiia tidakmemberikesanke ataskehidupanparapetani.

Perdagangan

Perdaganganmemainkanperananpentingdalam sistemekonomima-syarakatMelayu. Ekonominegeri-negeriMelayu adalahterbuka,jugatidaklah sepenuhnyasaradiii. Urusanperdagangandikendalikanolehkelaspemerintahdansaudagar-saudagaryang terdiri daripadalapisankecil dalam masyarakat.Pedagang-pedagangMelayu adalah terkenaldan mempunyaihubunganperdaganganyang lama dengannegeri-negericli Asia Tenggara,China, IndiadanTimur Tengah.Denganben-tambahnyakepentinganSelat Melaka pada abadke-19, pusat-pusatperdaganganpentingmunculdi KualaTerengganudanKota BharuseT-ta mewujudkanhubunganperdagangandenganSingapuradan PulauPinang.Tentangperdaganganmi, T. J. Newboldmenyatakanbahawasemuaimportdan pantaitimur (Semenanjung)setakatmi adalahpalingpenting. Nilai debu emasyang didagangkandan sana, padatahun1835—6, sahajaberjumlahsehingga14840 ringgit Sepanyol,dan danpantaibaratsehingga1 200 ninggit. Eksportlain ialahbijih timah, lathhitamdanputih, suteradankapas,kain Melayu,guladanrotan; sebagaitukaranuntuk beras,tembakau,candu, ikan masin,senjata,perkakasbesidankelengkapanpertanian,barangandan EropahdanIndia, kapas,pilin dan lain-lain. Pelabuhanutamadi pantaitimur ialah Pahang,Te-rengganu,KelantandanSangota.Debuemasyangdibawadan Pahangadalah tulendanmendapathargayang tinggi di antara28 hingga28,5ringgit Sepanyolsebungkal.Kain, bijih timah dan lada hitam teruta-manyadatangdan TerengganudanKelantan,adalahsetaradengande-bu emas.Import utamadan pantaibaratialahbijih timah dan Linggi,SungaiUjong, negeri-negeripedalamanMelaka,Lukut, SelangordanPerak;madulebah,gadinggajah,ebony,kulit haiwan,rotan, sagu,kayulakka, mata wang (ringgit), sayur-sayuran,buah-buahan,lembu dan

14

SEMENANJUNG TANAH MELAYU PADA ABAD KE-h9

ayamitik dani Johor,Pontian,Umbai,BatuPahat,Muan,Kesang,danSungaiBarn.Eksportke tempat-tempatmi adalahsamajenisnyasepentike pantai timur. Hampir kesemuapendaganganmenggunakanperahu-penahuanaknegeri,danpenahukecil yangdipanggilsampanpukat.Im-port dan pantaitimun Semenanjungsahajapunatanyamelebihi300 000ringgit Sepanyolsetahun,danekspontnyalebih kunangsama.32

Dalam perdagangandalaman,catatanmenunjukkanbahawaja-ringan hubunganpemiagaanwujud di antanakawasanpantaidenganpedalaman,tanahpamahdengantanahtinggi danbahagianbanatde-nganbahagiantimun. Sungaimenjadipenhubunganpenningdan kawa-sanpedalamanke kualasungai.Misalnya,sudahlamawujud hubungandi antaraPahangdenganMelaka, melalui NegeniSembilanmenerusiSungai Berah, Sungai Senting, Sungai Jempul dan Sungai Muan.KekerapankunjunganpedagangPahangmi adalahjelas benkait rapatdenganbilanganpokok duniandankelapa yangmenekatanamdi ba-hagiantertentudi sepanjangsungaimi. Di sungaimi puladibina rumahcukai untuk membolehkanpembesandaenahmemungutcukai ke atascandu,tembakau,kain, penalatanbesi, ganamdanbaranganlain yangmelalui Jempulke Pahangdanjugadebuemasdankain suteraPahangke Melaka.33Pendagangandi sepanjangsungaimi terhentidi pentengah-an abad ke-19 kerana kekacauanpolitik dan pembukaanSingapuna,yangsetenusnyamenjalin perdaganganlangsungdengannegeni-negenidi pantaitimur. Di kampung-kampung,bananganbiasanyaditukankandi pasarataupekansehani.

Selain pedagangMelayu terdapatjuga pedagangCina, India danArab. PedagangCinamewujudkanhubunganpendaganganyang lebihluas dan berulang-alik denganmenggunakanperahudan bandarkekampungdansehinggakekawasanpedalamanyangtenpencil.

Menjelangakhin-abadke-19,melalui dasarpemiagaanmonopoli,pelabuhanNegeni-negeniSelat menjadi satu-satunyasaluran importpenting sampaike negeni-negeriMelayu danekspontnegeni-negenimike dunia luar. Akibatnyapelabuhandi negeni-negeniMelayu bengan-tung padapendaganganSingapuradanPulauPmnang.

KesimpulanPadasukuakhin abadke-19,pemodalasing telahmenembusiekonomiMelayu. Peningkatanpelaburandi negeni-negeniMelayu dan peng-hijrahanonangCinauntukmengusahakanpenlombonganbijih timah te-

15


lah menyebabkanberlakunyakekacauandalampolitik Melayu. Di ne-geni-negenipantai baratberlakupersaingandi antarapembesaruntukmenguasaikawasanyangkayadenganbijih timah. Keadaanhuru-haradanpersengketaandi antarakongsi-kongsigelap,pentingnyaSemenan-jung bagi kuasa-kuasaBarat akibat pembukaanTerusanSueztelahmembawakepadacampurtanganBritish. Penembusanekonomi tern-patan,mengakibatkanketeguhanpolitik di negeni-negeripantai baratmenjelangakhir abadke-19. Padaawal abadke-20 pengaruhBritishbentambahluasdengankemasukanKelantan,Terengganu,Kedah,Per-lis danJohorke dalamperlindunganBritish. Denganitu ekonomiSe-menanjungmenjadisebahagiandaripadasistemekonomiduniadandi-jelmakanke dalamekonomipenjajahan.

Nota

Sebagaicontoh, lihat Shanom Ahmat, 1984. “Tradition and Changein a MalayState : A Study of the Economicand Political 1878—1923,MBRAS Monograf No.12.KualaLumpun,MalaysianBranchof theRoyalAsiatic Society”.2J.M. Gullick, 1969. Indigenous Political Systems ofWestern Malaya. London, The

AthionePress,Bab3—4.

~Aminuddin b. Baki, “The Institutionof Debt Slaveryin Perak’,Peninjau Sejarah,Vol. 1, No.7,1966.

4Guilick, indigenous Political Systems, him 104.

5ibid., hIm 125. SharomAhmat,TraditionandChange,him 39—45.6 HughClifford, “A Journeythroughthe MalayStatesofTrengganuandKeiantan”,

The Geographical Journal, Vol.9, Pt. 1, (1897), him 18—19; H. Clifford, “Life in the Ma-lay PeninsulaAs it was and is”, Proceedings of the Royal Colonial Society, Vol. 30,(1898-99),him 383—384.

7Sebagaiconto~sila lihat Sharom Ahmat,TraditionandChange,him 25—28.8jamesLow, 1972. Settlement ofPenang , Singapore: Oxford UniversityPress,him6.

9LesiieRobert,1973. “The Kelantan1890—1939:Governmentin Transition”,Tesis

Sarjana,Universiti Malaya,KualaLumpur,him 41.

‘°SharomAhmat,TraditionandChange,hIm35—38.

~‘ Guliick, Indigenous Political Systems, hIm 6.

‘2Ibid., him 23.13 P.L. Burns and C.D, Cowan, 1975. Swettenham’s Journals 1874—1876, reprint,

KualaLumpur: OxfordUniversityPress,him 262—268.

‘4R.G. Cant, 1973. An Historical Geography of Pahang, MBRAS, Monograf No. 4,

KuaiaLumpur: MalaysianBranchof theRoyal Asiatic Society:him 33.15 A.M. Skinner, 1949. The Malay Peninsula, dan Malay - A Report on the 1947

16

SEMENANJUNGTANAH MELAYU PADA ABAD KE-19

Census of Population disusunolehM.V. del Tufo. KualaLumpur, GovernmentPrinter,him 30.

‘6JamesLow, 1972. Dissertation on the Soil and Agriculture of the British Settle-

ments of Penang or Prince of Wales Island in the Straits ofMalacca. Singapore:Singa-poreFreePress:1836. Reprint,KualaLumpur,OxfordUniversityPress,him 82,91.

‘7JamesLow,British Settlement ofPenang, him 155, 156.

‘8Dipetik daripadaSharomAhmat,Tradition and Change, him 17.

19Ibid him 19.

20BumsandCowan,Swettenham’s Malayan Journals, him 268.21RD Hiii, 1977. Rice in Malaya: A Study in Historical Geography. Kuala Lum-

pur:OxfordUniversityPress,him 69.22Khro Kay Kim, 1972. Western Malay States 1850-1873: The Effects ofCommer-

cial Development on Malay Politics. KuaiaLumpur: Oxford UniversityPress,him 41.

23Sebagaicontohlihat,SharomAhmat,Tradition and Change, him21.~Ibid., him 21.

25ShaJuiiTaiib Robert, 1984. After Its own Image —The Terengganu Experience

1881—1941. Singapore:OxfordUniversityPress,him 48.

26Keteranganlanjut mengenai SistemKangcu, iihat JamesC.Jackson,“ChineseAgricuiturai Pioneeringin Singaporeand Johore 1800-1917”,JMBRAS, Vol. 38, Pt.(1965),him 85—105; A.E. Coope,“The KangchuSystemin Johore”,JMBRAS, Vol. 14,Pt.3 (1936),him 247—263.

27Amarjit Kaur, “The Muar Railroad 1890-1921”,Journal of South Seas Society,Vol. 36 (June1981),him 69—78.

28BurnsandCowan,Swettenham’s Malayan Journals, him 68 andP.L. Burn, 1976.The Journal ofJ.W.W. Birch: First British Resident to Perak 1874-1875. KuaiaLumpur:OxfordUniversityPress,him 74.

29HughClifford, “A JourneythroughtheMalayStatesof TrengganuandKelantan”,him 27—30.

30Ibid., him 27. HughClifford, 1971. In Court and Kampong. London: GrantRi-chard,him 22—23.

3tBurnsandCowan,Swettenham’s Malayan Journals, him 268; LesiieRobert,“Ke-iantan1890—1939”,him 10.

32Lihat “Among theFisher Folk” dalamStories by Sir Hugh Cljfford, disuntingdan pengenaianoieh William Roff. Kuala Lumpur: Oxford University Press, 1966,him 186—200.

33KhooKay Kim, The Western Malay States, him 34.

34Ibid., him 75—6.35WongLin Ken, 1965. The Malayan Tin Industry to Tuscon, Universityof Arizona

Press,him90, 104

36T.J. Newbold,The British Settlements in the Straits ofMalacca, him 354—5.37KhooKay Kim, The Western Malay States, him 49.

17

2

KEADAAN EKONOMI DAN STRUKTUR MASYARAKATMELAYU KELANTAN PADA ABAD KE-~9’

Dr. IshakShaari

Pendahuluan

Perbincanganmi bertujuanuntuk menghuraikankeadaanekonomidanstruktur masyarakatMelayu di Kelantan padaabadke-19.Tajuk misememangnyaluas dantidak mungkindapatmembincangkankesemuaaspekdenganlengkap.Olehyangdemikian,perbincanganhanyaakanditumpukankepadabeberapaaspektertentusahaja.Antara aspekyangakandibincangkantermasuklahkegiatanekonomiutama,tarafperkem-bangantenagapengeluaran,sistempemilikan tanah danhubunganso-sial dalam masyarakatMelayu Kelantanpadazaman itu. Oleh keranaperkembanganekonomi dalam masyarakattradisional mempunyaikaitanrapatdenganstruktur politiknya, makaperbincanganmi akandimulakandenganmeninjausecararingkasperkembangandanstruk-tur politik di negeriitu padaabadke-19.

Perlu dinyatakanbahawapenulisanmi banyakbergantungpadabahan-bahanyangditulis olehbeberapaorangpengkajisejarahne-geri Kelantan.Tetapi,jumlah penulisanyangdapatdirujuk adalah

18

MASYARAKAT MELAYU KELANTAN

terhadkeranasehinggakini parapengkaji sejarahkurangmemberiperhatiankhususkepadasejarahnegeriKelantandalampensejarah-an Malaysia. BiasanyayangdibicarakanhanyalahtentangkedudukanKelantan dalam hubungandi antarapihak Inggeris dengankerajaanSiam. Selain itu, parasarjanayangmengkajisejarahKelantankurangmengutamakanunsur-unsuryang tidak bersifatpolitik, kecualibebera-paorangpenulis.2Olehyangdemikian,walaupunpenuliscubameleng-kapkanbahan-bahansejarahmi denganbahan-bahandaripadasumberash,namunyangdiperolehimasihbelummencukupiuntukmemboleh-kan penulismembuatanalisisyang menyeluruhtentangekonomi danstrukturmasyarakatKelantanpadazamantersebut.

PerkembanganPolitik KelantanpadaAbad ke-19Kajian3 tentangsejarahKelantansebelummi menunjukkanbahawadanawal abadke-17 sehinggapertengahanabadke-18, negeri itu adalahberpecahdan kuasapemerintahdibahagikanantarabeberapaorangpemerintahtempatanyangbertelingkahsesamasendiri untuk memper-olehi kuasapemermntahmutlak ke atas seluruhnegeriitu. Dengankatalain, selamalebih daripadasatu abad,Kelantandikatakantidak mem-punyai seorangpemenntahyangdapatmenguasaiseluruhnegeri itu.Tetapi, keadaanmi mula berubahsejak awal abadke-19. Di bawahpemerintahanSultanMuhammadI, yangberjayamenjadi Sultan Ke-lantansetelahberlakunyaperebutankuasadengankaum kerabatLongYunus padatahun1795,corak pentadbirannegeriKelantanmengalamiperubahan,iaitu satu struktur kuasayang lebih jelas telah dibentuk.Walaupunbeberapaorangpembesar,yangkebanyakannyaterdiri dan-padakerabatdiraja, dilantik memegangjawatan tertentudalamkera-jaan,sultancubamengukuhkankedudukannyadenganmewujudkanco-rak pemerintahanyangberasaskansistemberpusat,dansultanberadadipuncaknya.4Di sampingitu, negeriKelantanjuga dibahagikankepadabeberapaunit politik yanglebihkecil, yangdipanggildaerahataujajab-an. Di antarajajahan-jajahanitu termasuklahGalas,Bukit Merah,Le-bir, Panchor,KampungLaut danBanggul. Sempadanjajahanmi tidakditetapkansecarajelas dan biasanyaditentukanoleh lembah-lembahsungaidankakibukit sahaja.

Pemenintahandi tiap-tiapjajahanmi dibahagikandi kahanganke-rabatdiraja, yangdilantik untuk memegangjawatantertentudalamke-rajaan.5Padamasaitu, kerabatdirajayangmemerintahdi sesuatujajah-

19


anakanmendapathak ekonomidanhakke atastenagamanusiadahamjajahannya.Sesuatujajahanmemberikerabatdirajayangdilantik hakke atassumber-sumberekonomi termasuklahtenagamanusiadi jajahanberkenaan.6

Setenusnya,sesebuahjajahanitu dibahagikankepadamukim dansejak tahun 1860-an akibat pengaruhSiam, unit pohitik mi dikenalidenganpanggihankweng.Lazimnya,sesebuahmukim itu diketuaiolehseorangpenghuluyang dibantu oleh seorangimam. Sultan melantikpenghuludanimam daripadakalangannakyatdi mukim berkenaandanmerekamenjadi orangperantaraandi antaragolonganpemenintahde-nganrakyatjelata.Tugaspenghuluadalahuntuk memungutcukai dan-padarakyatdi mukimnya,di sampingmelaksanakanpenkhidmatan“ke-rah” sekiranyatenagarakyatdiperlukanohehpemerintah.

Walaupunpembesarjajahandan penghuhumukim dihantik ohehsultan,sebagaimanajugadi negeni-negeniMelayuyanglain, menekamimempunyaipengikut,hambaabdi danorangberhutangyang terpaksatundukkepadakekuasaanmerekadi kawasanmasing-masing.7Dalamkeadaandemikian,beberapapuakmuncul dan tiap-tiap satudaripadamereka,samaadasecarapersendinianataubekerjasamadenganpuak-puak tententu,cubameluaskankuasamasing-masing.Hal mi menupa-kan keadaanyangsukardiatasi oleh SultanMuhammadI. Oleh keranaitu, semasapemerintahanSultanMuhammadII, yangjugadigelarSul-tan Muhammad“Mulut Merah” (1838—1886),yangmenangdalampe-rangsaudarauntuk merebutpemerintaliannegeniKelantan,makacorakpentadbirandi Kelantantelah disusunsemula.8Sejak tahun1842,sete-lab penentangnyadisingkir, SultanMuhammadII membentuksusunanpentadbiranyangjelas memperlihatkancmi pemusatankuasapemerin-tahan di Kota Bharu. Akibatnya, kebanyakanpembesaryang terdinidaripadakerabatdiraja, tidak lagi mempunyaikuasake atasjajahan.Malahan,beberapaorangpembesaryang dibeni kuasamentadbirjajah-an yangjauhdaripadakerajaanpusat,jugaditetapkansupayatinggal diKota Bhanu.Justenuitu, pemerintahanSultanMuhammadII menjadi le-bih stabilsehinggamenjelangakhirabadke-19 “... tidak terdengarkha-bartentangpemberontakandi negeriitu selama35 tahun”.9

PenyatuannegeriKelantansejakpertengahanabadke-19 bukanlahmerupakanhasil usahaSultanMuhammadII sahajatetapi jugakeranatekananekonomidanpohitik yangmenjadikanKotaBharudankawasandatarandi sekelihingnyasebagaisatuunit politik yang tidak dapatdipi-

20

MASYARAKAT MELAYIJ KELANTAN

sah-pisahkan.’°Tekananpolitik yangdisebutkanmi datangnyadan uta-ra. Sejaktahun 1820-an,setelahberjayamematahkanseranganangka-tantenteraBurmaterhadapwilayahnya,pemerintahSiammengalihkantumpuannyake selatandenganmenaklukPatani,menyerangKedahdanmembuatpercubaanuntuk menjadikanKelantansebagainegeridi ba-wah naungannya.Denganitu negeriKelantantelahmenjadisebuahne-geni di bawahnaunganSiamsejakpemerintahanSultanMuhammadI.Sebagaitandapenaunganmi, pemenmntahKota Bharumenghantar“bu-ngamas”kepadaSiamsetiaptiga tahunsekali.PeranankerajaanSiamdalampergolakanpolitik Kelantan semakinmeningkatsejakberlaku-nya ‘perangsaudara’padatahun1838—39.Kesanperkembanganmi, pe-merintahKelantantelah meniru caraperlaksanaanpemenintahanSiam,khususnyadani segi pentadbiranjajahandankemudiannyasistempu-ngutancukai.

Di selatanpula,munculpengaruhekonomiyangbaru.Sejakpem-bukaanSingapurasebagaipusatperdaganganantarabangsa,perdagang-andi antaraSingapuradengannegeri-negeridi pantaitimur TanahMe-layu danSiamberkembangdenganpesat.Malahan,padapertengahanabadke-l9, sebahagianbesardaripadaperdagangandi antaraSemenan-jung TanahMelayu denganSingapuraadalahperdaganganyangdija-laukandengannegeri-negenidi pantaitimur termasukKelantan.” Ke-san perkembanganmi ke ataspolitik dan ekonomi Kelantan adalahbesar.Dan segikesanpolitik, perolehanhasil telahbertambahdanper-kembanganperdaganganmi membolehkanSultanMuhammadII me-ngukuhkankuasanyadenganmewujudkansistempentadbiranpusatdiKota Bharu.’2

Ekonomi Kelantan pada Abad ke-19

BerdasarkancatatansejarahdaripadabeberapaorangyangmelawatKe-lantan padaabad ke-l9, boleh dibuat satu huraiankasartentangke-adaanekonomiKelantanpadaabadke-19.Daripadasumber-sumbermididapatibahawapadazaman itu, kebanyakanpendudukdi Kelantante-mstemtumpudi kawasandatarannyayangmeliputijajahanKota Bharu,PasirMas,PasirPutih danTumpatyangmenupakanhanya10 peratusdanipadakeluasanselumuhnegeriKelantan.’3Menurutperangkaanter-awal tentangjumlahpendudukdi SemenanjungTanahMelayu, Kelan-tan mempunyaipendudukseramaikira-kira 50 000 orangpadatahun1835 danmemupakannegeriyang mempunyaipendudukpaling ramai.’4

21


mi keranaKelantan, seperti juga Kedah, Terengganudan Pahang,mempunyaikawasanlembahsungaiyang luas dansuburyangmenjaditumpuanpenduduk.’5Padatahun 1884,pendudukKelantan dianggar-kanseramai200 000 orang,manakalapadatahun1911,jumlahpendu-duknyadilaporkanmeningkatmenjadi 286 751 orang.’6 Tetapi, padaawal abadke-20, Kelantantidak lagi merupakannegeriyangmempu-nyai pendudukyangpaling ramaidi antananegeni-negeridi Semenan-jung.

Menunut Kessler,’7corakpetempatanpendudukdi Kelantanpadaabadke-19 masihmenyerupaicorak petempatanpendudukdi negeni-negeni di pantaibamatSemenanjung,walaupuntidak secaramenyelu-nih. Sebahagianbesarpenduduknyamasihmendinikanrumah merekadi tebingkii dankananSungaiKelantandananak-anaksungamnya.miadalahkeranasungaimemupakancamaperhubunganyang terpentingSe-jak zaman dahulu. Sungai-sungaiitu juga menupakansumber untukmendapatkanair bagi kegunaanhanian(sepertimemasak,membasuh,mandi,dansebagainya)danjugauntukpertanian.Rajadanorang-orangbesarKelantanjugaturutmendinikankubu-istanamerekadi tebing atauanak-anaksungainyauntuk memudahkanmerekamengutiphasil. Ke-mudahanperhubungandan bergerakmelalui sungai-sungaimi jugamembolehkanrajadanpara pembesarmeluaskankuasapememintahanmereka.SultanKelantanmendirikankubu-istanaberhampirandengankualaSungaiKelantandandan sinilahmerekadapatmenguasaipendu-duk pedalamandi sepanjangsungai itu.’t Kutipan cukai ke atasbijih,emasdanbarang-baranglain yang diekspomtsertabarang-barangyangdiimportke negeriitu merupakansumberutamapendapatanmereka.

Rakyatjugalebih cenderunguntuk tinggal di kawasanyangben-hampirandengankualasungai keranatanahnyalebih subur. Di sam-ping itu, hargabarangandi kawasanitu lebih murahjika dibandingkandenganhargabarangandi kawasanpedalamankeranaparapedagangtempaksamembayarcukai tambahanapabilamelalui kubu-istanadi Se-panjangsungai.

Walaupunbegitu,KesslerberpendapatbahawamasyarakatKelan-tan juga menyerupaimasyarakatpesisir th Jawa. Menurutnya,tidakkesemuapendudukdi negeniitu terpaksaberhubungmelalui Kelantan.Oleh keranaitu, penguasaanke atassungai tidaklah bermaknasultandapatmenguasaikeselumuhanpendudukdi kawasandatarantemutamasekali di sebelahtimum SungaiKelantan.Di sampingitu, keadaanterse-

22


butjuga membolehkanrakyatmengelakuntukmembayarcukaikepadasultan.

EkonominegeriKelantan pathabadke-l9 masihberasaskanke-giatanpentanian.Sepertijuga negemi-negeriMelayu yang lain, terdapatduajeniskegiatanpertanianyangdiusahakanolehrakyatKelantaniaitukegiatanpertaniantetap(sawah)dankegiatanpertanianpindah(huma/ladang).TetapikawasandataranKelantantelahlamamenjadikawasankegmatanpertaniantetap,sepertimenanampadi, kelapa,pinang,tanam-andusundansayur-sayuran.ApabilaMunsyiAbdullahmelawatKelan-tanpadatahun1838,beliausempatmencatatkantentangkeadaankam-pung Melayu di kawasandataranKelantan(di kawasanSabak)sepemtiberikut:

“Bermula,adalahkehidupanmerekaitu memukatikan danbertanampadi adanya.... sawahmerekaitu sepertilautan lagi denganlapang-nya sertasuci sawahitu daripadasegalakayu-kayu dan tunggul-tunggul. Maka adaiahisi kampungitu penuhdengannyiur dan pi-nangdanbuah-buahansahaja”~19

Catatannyami secararingkas membenikangambarantentangje-nis-jenistanamanyangdiusahakandi Kelantanpadamasaitu, danpadimerupakantanamanutama. Terdapattiga jenis padi yang ditanam dinegeri itu iaitu padi cedungan,padi tugalan dan path huma. Pathcedunganyangditanamdalamsawahyangberairditanamsetiaptahun,manakalapadi tugalanyangditanamdenganmenaburbiji-biji padi ditanahkering yang sudahditajak ditanam setiaptiga tahun.Padihumapula ditanamsecarapertanianpindah.Kebanyakanpetanidi kawasandataranKelantanlebih cenderunguntuk menanampadi tugalandani-pathpathcedungankeranatanamancedunganmemerlukansistemper-airanyangsempuma,yang hanyaterdapatdi kawasanyangberhampir-andengansungai.Bagi petaniyang tinggaljauhdani sungai,penanam-anpadicedunganakanmemerlukanbelanjadanusahayang lebihkera-na merekaterpaksamembinabatasuntuk menakungair hujandi tanahmereka.Di sampingitu, denganmengusahakanpadi tugalan,petani-petanijuga boleh menanamtanamanlain sepertijagung,ubi, keledekdansayur-sayuranuntuk memenuhikeperluanharianmereka.Amalanmi lebih sesuaidengancarahidup padamasaitu keranarakyatmeng-hasilkanhampirkesemuakeperluanhidup mereka.

Di sampingkegiatanpertanian,rakyat Kelantan padamasa itujugamenjadinelayan.Ikanmenupakanmakanankeduapentingnyasele-

23


pasberas,boleh didapatidan laut,sungaidanpaya.Nelayanyang ting-gal di sepanjangpantai negeni itu menangkapikan denganpelbagaicana.Munsyi Abdullah menerangkancaramenangkapikan yangdigu-nakanpadapertengahanabadke-19.Menurutnya:

suatuhairankepadasayameiihatkanperahupengailmerekaitubolehmuatempatlima koyan.Makaorangnyadalamsebuahperahuitu tiga empatpuiuh.Makadibawanyapukatnyaitu di tengah-tengahlaut dalamlimabelasduapuiuhdepa.Makaturunlahseorangdalambot itu melihat tempatikan banyakdan mendengarbunymnya.Makajikaiauadabanyakikan baharuiahia naik ke perahu.Makadibuang-nyapukatnyaitu, adanya”.2°

Danipadaketeranganyangdiberikanoleh MunsyiAbdullahmi di-dapatibahawanelayanKelantanpadamasaitu menggunakanpukatpa-yang2’untukmenangkapikan.

Unit asaspengeluanandi kalanganpetani padamasaitu ialah isirumah. Petanibiasanyamenggunakankeseluruhananggotaisi rumahmereka— lelaki danperempuan— untuk mengerjakantanahmereka.Disampingitu, kegiatansecarabekerjasamaataubergotong-royongjugadijalankanoleh pendudukkampunguntuk melaksanakankerja-kerjatertentu.Sebagaicontoh,apabilatiba waktumengerjakantanahsawah,kegiatangotong-royongberdasarkansistem“pinjaman” seningdijalan-kan.22Dalamsistemkerjasama“pinjaman” mi boleh dikatakanseluruhpendudukkampungakankeluanmenyertaigotong-royongyang diada-kan. Orangyang tidak bertanahjuga turut sertadalam kerjagotong-royong mi. Usahamerekami akandibalasdenganpemberianhasil ta-nabitu ataudalambentukzakat.23

Dalam pekerjaantertentupula, khususnyapekerjaanmenangkapikan yangmenggunakanpukat payang,usahami dijalankansecaraber-samadi antaraanggotamasyanakatdalamsesebuahkampung.

Tetapi, dalamkedua-duakegiatanpertaniandanmenangkapikan,penggunaanburuh upahanmasihbelum terdapatlagi padazaman itu.Menyentuhtentangkeadaannelayanpukatpayangdi Terengganu,padatahun 1895, Clifford menenangkanbahawapemilik perahudan pukatbiasamengambilbahagianyang aktif dalam usahamenangkapikan.Menurutnya:

“Bahagianyangdiperolehioieh nelayanyang bekerjadalamsesebu-ahhot, sertabahagianbeanpunyahot dan pukat,semuanyaditentu-kan oleh peraturanyang tidak berubahsejakbeberapaketurunan,

24


danyangdifahami sertaditerimaolehsemuapihakyangterlibatPemilik-pemilik bot dan pukat biasanyake laut bersama-samade-ngannelayan-nelayanlain dalamhot tnerekamasing-masing:padamasaitu belum terdapatgolongankapitalis yang mendapatpenda-patandenganhanyamemiliki bot sahaja”.

24

BesarkemungkinanbahawapeneranganClifford mi menggambarkanjugakeadaandi kalangannelayanpukatpayangdi Kelantanpadamasaitu.

Walaupunmerekayang melakukanpekerjaanpertanian,menang-kap ikan danbertemakmerupakangolonganmajoriti dalammasyanakatKelantanpadazamanitu, namunterdapatjugaindividu-individu dalamsesebuahkampungyangmenjalankankerja-kerjapertukangansepertibertenun,membuatpisau dan parang,menganyamtikar mengkuangdanmembuatbarang-banangperhiasanemasdan perak.25Di perkam-pungannelayanpula, terdapatindividu-individu yangmenjalankanker-jamembuatperahu,ptikatdanalat-alatlain untukmenangkapikan sertajugamembuatbududan ikan kering. Perusahaan-perusahaanmi padamulanyalebih merupakanperusahaandi kalangankeluargadanuntukkegunaansendiri.Tetapi, denganberkembangnyaperdagangandi anta-raKelantan dengandunia luan, melalui Singapura,banang-barangmimuladipasarkan.

Dalamkegiatanpengeluaranyangdisebutkandi atas, taraftekno-logi yangdigunakanmasihlagi mundur.26Padakeseluruhannyaper-ubahandalamteknik pengeluaranbergerakpadakadanyangamatperla-han. Oleh yang demikian, alat-alat yang digunakandalam pelbagaikegiatantidak banyakberubahdanzamansebelumnya.Di bidangper-tanian,sebagaieontoh,alat-alatyangdigunakantermasuklahtenggala(untuk membajaksawah),ketam dansabit(untuk menuaipadi), alat-alat pemukul untuk meleraikanpadi, lesungtangandan lesung‘induk’(untuk menumbukpadi), cangkul, parang,kapak,kandanan,cagakdan’sebagainya.Di antarakemajuanyangdicapaipadamasaitu termasuk-lah cara-caramembinasistemtali air yang lebih baik. Penanampadimenggalipant-pantuntuk mengalirkanair daripadaanak-anaksungai,kolam dansebagainyakolam dansawahmereka.Alat dancanauntukmenimbaair jugadirekaolehmereka.27Besankemungkinanbahawake-majuanteknologijugaberlakudalambidangpenangkapanikan kerana

• jenis-jenisperahudanalat-alatbarnyangbolehmenghasilkantangkap-anikan yanglebihbanyaktelahdiperkenalkanpadamasaitu.

25


Hsieh Ching-Kao adamenyebutdalam catatannyatentangkeda-tanganorangCinake Kelantanpathabadke-18 untuk mencaniemas.Menurutbeberapakajian,28didapatibahawakegiatanmelombongemasmi berterusanpadaabadke-l9, khususnyapertengahanpertamaabadtersebut.Malahan,DodgeberpendapatbahawaKelantanadalahnegenipengeksportemasyangutamadi Semenanjunguntuk beberapadekaddalambahagianpertamaabadke-19.Tetapi, selepastahun1850,akibatkekurangansumberemasdi negenitu, jumlahpengeluananemasdi Ke-lantantelahberkurangan.Laporan-laporanyangpemahditulis tentangperlombonganemasdi Kelantan padaabadke-19 membenmgambaranbahawakegiatan itu diusahakanoleh sekumpulankecil orang Cinayangberpindahdani satutempatke tempatlain bengantungpadajumlahemasyangadadi sesuatutempat.Apabila hasil emasdi sesuatukawa-sansudahmenosot,merekaakanberpindahke tempatlain yangdidapatimengandungiemas.29Kawasan-kawasanlombongemasyang terkenalpadamasaitu termasuklahdaerahSokordanGalas.Canaperlombong-anyangdijalankanbolehdikatakanmundur.3°NewbolddanCrawfurd3’jugaadamenyebuttentangperlombonganbijih timah di Kelantanpadatahun 1830-an.Menurut Newbold, Kelantan mengeluarkankira-kira179 tanbijih padatahun1835 danmenjadinegeripengeluarbijih yangkelima di Semenanjungiaitu selepasNegeri Sembilan,Perak,Tereng-ganudanSelangor.32Tetapi, selepastahun1850-an,denganpentambah-an pesatpengeluaranbijih di negeri-negeripantaibaratSemenanjung,minat pelombong-pelombongterhadapsumber-sumberbijih di pantaitimurtelabbenkurangan.

Daripadaperbincangansetakatmi, ekonomi masyarakatpetaniKelantanpadaabadke-19 bolehdianggapsebagaikegiatanpengeluan-anuntuk kegunaansendinidankegiatanpengeluaranuntuk tujuan per-daganganmasihamatterbatas.Dengankata lain, pengeluaranbanangansertapembahagiankerjadanpengkhususanmasihlagi terbatasdalamekonomiKelantanpadazamanitu. Secanakeseluruhannyapetanitidakmempunyaiinsentif untuk menghasilkanlebih danipadayangdiperlu-kan untukmembolehkandin dankeluangamerekaterushidup. SharomAhmat33 memberibeberapasebabkenapakeadaansedemikianwujuddalammasyarakatMelayu pnapenjajahan.Pentama,keranapetanipadaasasnyabergantungpadatenagakeluangauntuk mengusahakantanahatausawahmereka,makajumlahtenagaburuh yangbolehdigemblengadalah terhad. Di samping itu, kebanyakanpetani tidak mempunyai

26


kerbauuntukmembajaktanahmereka.Kedua-duanyamewujudkansis-ternkerahmemaksaoranglelakimengerjakankerja-kerjarajadanpem-besar tempatanapabila dipenintahkanberbuatdemikian. Selalunya,merekatidak tahu bila danberapalama merekaakandipanggil untukmenjalankankenja-kerjakerah.mi menghalangpetanimengusahakankawasanyang luas keranatakut keluargamemekatidak dapatmengha-biskankesemuakerjaapabilamerekadipanggiluntuk menjalankanken-ja-kerjakerah.MenurutSharomAhmat,faktorkeduami merupakanha-langanyanglebihbesardanipadafaktor pertama.

Ketiga, kebimbanganrakyatjelatabahawalebihan merekaakandmrampasolehrajaataupembesartempatan.KeresahanrakyatKelantantentangperkanami dicatatolehMunsyiAbdullahsebagaiberikut:

“Maka katanya(seorangrakyatbiasayang ditemui oleh Abdullah)Dan lagi baik perahuatautanam-tanamandanhidup-hidupansahajasekalian,jikalau dikehendakiraja diambilnya sahajadengantiadaberharga.Dan lagi, kaiau adaberhartadan anakperempuanyangbaik-baik,jikalau berkenaanraja, diambilnyajuga,tiada bolehdita-hankankehendakraja;danjikalau ditahankanatautiadadiberi, disu-ruhnyatikammati-mati sahaja”.

34

Walaupunbegitu,mi tidak bermaknabahawakegiatanperdagang-antidak wujud dalammasyarakatKelantanpadamasaitu. Terdapatba-nyak bukti yang menunjukkanbahawakegiatanpertukaranbarangandanperdagangandijalankandenganagakmeluasdi kalanganrakyatKelantansejak abadke-19. Perdagangandi Kelantanbennuladengancanabertukarbarangdansehinggaakhirabadke-19danawalabadke-20, masihterdapatsistembertukarbarangmi. Meskipunbegmtu,pendu-dukKelantandipercayaitelahmenggunakanmatawangdalamkegiatanperdagangansejakabadke-17lagi.35Pathabadke-19,penggunaanma-ta wangdalamkegiatanjual beli banangsemakinmeluas.36Padatahun1906, mata wang timah yang beradadalam edaranbernilai kira-kira$60000.~~

Sebenamya,perdaganganyangdijalankanoleh pendudukKelan-tanmempunyaitujuanyangberbeza.Sebahagiandanipadakegiatanper-tukananatauperdaganganitu dijalankandengantujuan untuk meleng-kapkan banang-banangyang diperlukan oleh sesebuahisi rumah.Biasanya,pendudukpesisirpantai akanmem1~awahasil laut sepertiikan danudangkering, yangdijunjung sejauhberbatu-batuke kawasanpedalamanuntuk menukarkanbarang-barangitu denganberas,sayur-

27

MASYARAKAT MELAYIJ ABAD KE-19

sayurandanbahan-bahanulam sepenti petaidan jering. Merekayangmenjalankankegiatanmi dikatakanberjalan berbatu-batu,dan awalpagi dan lewatpetangbarupulang,semata-matauntuk mencanipelang-gandi kawasanpedalaman.38

Selainmenjajake kawasanpedalaman,merekajugapergi menjualhasil di pasardalambandar,kota ataupunkampung.Merekami men-jual pelbagaijenis baranghasil keluaran merekadan kemudiannyamembelibarangyang merekaperlukan.Semasamelawatpasardi KotaBharu,MunsyiAbdullah membuatcatatantentangbarang-barangyangdijual di situ. Katanya:

“Maka sayalihat dalampasaritu adalahsegalajenisulam dan sayurdan sambaldan nasi gulai yang sudahsedia;tetapi yang sayalihatdalampasaritu kebanyakanperkaramakananyangbusuk-busukSe-perti pekasamdantempoyakdanikan asindansiputasin danjeringdanpetaidanbanyakjenissambal-sambalbelacandanikan danse-galakeranganlautdanpucuk-pucukkayu”.39

Denganperkembanganpemdagangandi antaraKelantan denganluar terutamanyaselepaspembukaan Singapurasebagaipusat per-daganganantarabangsa,golonganpemodalsemakinrarnaidanmemain-kan peranansebagaiorang perantaraandi antarapenduduktempatandengandunia luam. Merekamembeli barang-barangsepentikelapake-ring, ikan kering, hasil hutan,emasdansebagainyadaripadapenduduk

- tempatandanmenjualkannyakepadapedagangbesardi pelabuhanun-tuk dieksport.Padamasayang sama,merekajuga membeli bamang-barangyangdiimport untuk didagangkankepadaorangtempatan.Per-daganganitu kadangkaladijalankansecarasistembartendankadang-kala denganmenggunakanwang. Barang-bamangimport mi, sertaba-rang-barangtempatanyang lain, biasanyadibawa dan Kota Bharudenganmenggunakanperahuke beberapapusatperdagangandi kawa-san pedalaman(sepertiPulai yang merupakansebuahpusatmencanemas). Adakalanya,peniaga-peniagaitu tinggal sehingga berbulanlamanyadalamperahumerekadanpulangke Kota Bharusetelahba-rang-barangyangdibawaitu habisdijual danperahumerekapenuhdi-isi denganbarang-bamangtempatanuntukdijual di Kota Bhanu.4°

Hasil danipadaperkembanganmi, bandarKota BharumenjadiSe-buahbandarpelabuhanyangsibuk danpasarnyadipenuhidenganpel-bagaijenisbarangantempatandanbaranganimport. Padahujungabadke-19,Laidlaw melawatKota Bhanudanmembuatcatatanberikut:

28


“Saya kagum melihatpusatmembeli-belahdi bandarkecil itu. Disana, seseorangakan dapat melihat kain sarung buatan tempatanyang cantik-cantikserta juga kain benangkapas dan suterayangdiimport makananmanis yang diperbuatolehbarangtempatan;timah dan tembagadan Brunei, Terengganudan Birmingham; alatperkakasdan pisau dan Jepundan China; barangperhiasanemasyang dibuat oleh tukang tempatan;kotak sirih; buah-buahandanbinatang ternakan. Penmaga-peniaganyaterdiri danipadaberbagaikaum,Melayu,Cina, ArabdanIndia”.

4’

Danipadacatatanmi, jelaslahbahawaperkembanganperdagangandanjuga penggunaanwang dalamekonomi Kelantanpath abadke-19telahmembolehkanperkembanganmodaldagangan.

Sebagaisatuunit ekonomi,Kelantanjugamenupakansebuahne-gen yangdapatmengeluarkanbarang-bananguntuk memenuhikeper-luan sendini kecuali padatahun-tahuntertentu,khususnyapath tahun1880-andanawal tahun1890-an.Berasdan ikan yang dihasilkanolehpetani dan nelayannyacukup untuk memenuhikeperluantempatan.Malahan,Kelantanmengeksportsebahagiandanipadahasil ikan kenng-nya dan dalammusim yangbaik, turut jugamengekspontsebahagianberasnya.42

Namun begitu, sebagaimanadinyatakandi atas, Kelantan jugamempunyaihubunganperdagangandengandunia luan dan kegiatanperdaganganluamyasemakinbertarnbahpesatsejakpembukaanSinga-purasebagaisebuahpelabuhanbebasdi rantaumi. Malangnya,tidakterdapatdata khususyang dapatmenunjukkanperkembanganperda-ganganluarKelantanpadaabadyangke-19.Tetapi, untuk mendapatgambarantentangkeadaanketikaitu, kita boleh merujuk statistikjum-lab perdagangandi antanaSingapuradengannegeni-negeripantaitimur(iaitu Kelantan,TerengganudanPahang).Menurutkajian Wong LinKen, jumlah perdagangandi antaraSingapuradengannegeri-negenipantaitirnur meningkatdanipada$628 551 atau79.8%danpadajumlahperdaganganSingapuradenganSemenanjungpathtahun1828 —29 ke-pada$1 019 733 (atau97.7%)padatahun1845 — ~

EksportutamaKelantandalambahagianpertamaabadke-19ialahemas,lada hitam,pinang,hasil-hasilhutandanbijih. Newboldmeng-anggarkanbahawaKelantanmengeksportkira-kira 12 000 pikul ladahitam setahunpadatahun 1838.~Pada masa yang sama, MunsyiAbdullah menyatakanbahawaKelantanjuga mengeksportkahwadan

29


beras.45Walau bagaimanapun,eksportutamaKelantanpadamasaituialah emas. MenurutanggaranNewbold, emasmerupakan47% dani-padajumlah ekspot negen-negeriMelayu ke Singapunapadatahun1835 — 36 dan99.9%danipadajumlahemasyangdieksportmi datang-nya dan negeri-negenipantai timur Semenanjung.Newboldjuga me-nganggankanbahawaeksportemasdan Pahanghanyamerupakan1/6 —

1/3 danipadajumlaheksportemasnegeri-negeripantaitimur danbaki-nyadan KelantandanTerengganu.~

MaklumattentangjumlahperdaganganluarnegeniKelantandalambahagiankedua abad ke-19 juga tidak lengkap. Data eksport daniKelantanpadaakhirabadke-19 menunjukkanjumlahnyaterusmening-kat danipada$632 742 path tahun 1897 kepada$969 813 padatahun1901.~~EksportutamaKelantanpadamasaitu ialahkelapakering, ikankening,kain suterayangbertenun,lembu,kerbau,padi danberas,buahpinang,gutta-perca(jelutung),daman,buahlimau danemas.Barang-barangyangdiimpont pula termasukbanang-barangbenangkapas,mi-nyaktanah,barang-banangrempab,candudanbaranganmakananasas.Semuabaranganeksportdan importdikenakancukai oleh pihakpeme-rintahmengikutkadanyangditetapkan.~

Parapelawatyangdatangke Kelantanpathabadke-19 memangterpikatdengankekayaannegenitu. MunsyiAbdullahtelahmemujipe-ningkatanpertaniandi Kelantanpadatahun 1838 denganmenyatakanbahawa“tumbuh-tumbuhanmerekaitu dansawahkampungmerekaituterlalu bagus .... (serta) tiap-tiap pohon-pohonitu subur-suburbela-ka”.49 Wright danReidsepula menyifatkankawasandatananKelantansebagai“sebuahkebunyang tersangatbesar” manakalaBozzolo pulamenganggapKelantansebagai“sebuahnegeniyangkayadangemilangdenganpenduduknyayangrajin berusaha”.5’Tetapiantarapenghujungtahun1870-andanawal tahun1890-an,Kelantandilandaolehbencanaalamdankehidupanrakyatnyaterancam.Padatahun 1870-andanke-mudiannyapathtahun1887, lembudankerbaudi negenimi matiakibatdiserangoleh sejenis penyakit. Akibatnya, ramai petani tidak dapatmengusahakantanahmerekakeranatiadakerbauuntuk membajaksa-wah.52Kira-kira padatahun1880, taufanbesarmemusnahkanpula ba-nyakhantabendarakyatnya.53Malapetakami diikuti pula olehseranganwabakpenyakitcacanyangmeragutbanyaknyawa.Akibatnya, Kelan-tan tidak lagi mampumengeluankanbekalanmakananyangcukupun-tuk penduduknyapadamasaitu danterpaksamengimportberas.Rakyat

30


biasa negeri itu dikatakanmengalami penderitaanyang berat dansebilanganbesardanipadakaum lelakinyatelah berhijrahkeluar daninegeni itu. Bozzolo,seorangpegawaiBritish yangdihantanolehHughLow untuk menyiasattentang kekayaanKelantan padatahun 1888,memberi gambananyang jelas tentang penderitaanrakyat Kelantanpadamasaitu:

“Adalah dianggarkanbahawabilanganpenduduknegeni mi (iaituKelantan)padamasasekaranghanyalahmenupakan1/3 sahajadan-pathjumlahpenduduknyaenamtahun lalu; penduduknyamulaben-kuranganpathmasabenlakunyakebakananbesardi Kota Bharu,di-ikuti pula oleh taufanyangmemusnahkanbeberapabuahkampungdan menyebabkankemusnahan(hartsbenda)di seluruhnegenidankemudiànnyapenyakitpulamenyerangdanmemusnahkankesemuakerbaudanlembudinegeriitt,; bencanapenyaldtkerbaudan lembukits mungkinmerupakanpukulanmautkepadaseluruh(ekonomi)Kelantandan oleh kerananya,semuatanahtelah terbiar. PendudukKota Bharu,yangmempunyailebihbanyaksumberpencanian,tidak-lah meranasangat... tetapi,sebahagianbesarpendudukdi kawasanpedalaman(yangdikenali sebagai‘orang darat’)mengalamipendeni-taan teruk. Golonganmiskin, setelahpuas berusahauntuk hidup,akhirnyaterpaksaberhijrahke luar, meninggalkankeluàrgamereka,danadajuga di antaramerekayangmelakukanperbuatanmencuni.Kerbauyangdibelidan dibawamasukdan negeri-negenilain, dicuridandisembelihuntukdijadikanmakanan.Menekayangmempunyaitanahsawahdan oranglain yang mampumengusahakantanahsa-wahterpaksaberhentimengerjakantanahmerekakeranahasilmere-ka selalunyasahajadicuri sebelummerekadapatmenuainya.Dalamkeadaanyangsusahmi, sultanmengambilkesempatandenganmem-bermpinjamanwang, denganmengenakankadarbungayang tmnggidandengancanami bilanganhambayang dimilikinya bertambah:golonganberadayanglain juga turut tenlibai dalamkegiatanmem-benpinjamanwangmi tetapiuntukjangkawaktuyang singkatdanakibatramai keluarga,yang kebanyakannyaterdini daripadakaumwanitadankanak-kanakmenjadihambaoleh keranapinjamanyangsedikitsahaja.Padamasaitt,, pemiagaanberasyangdibawamasukke Kelantanmerupakanpuncamendapatuntungbesardi kalanganparapedagang... berasrosakyang dilembapkanuntuk menaikkantimbangannya,jugadijual dipasanandangolonganmiskin, termasukorang-orangyangmenjadihainba,membelinyauntukhidup. Peng-hijnahanoranglelaki tetapbenterusandanmi mengakibalkanbertam-

31

MASYARAKAT MELAYU ABAD KE.i9

bahnyawanita dan kanak-kanakmenjadi papadan hidup dalamkemelaratan.... Untuk beberapaketika, golonganatasanmemper-olehi keuntunganbesardenganmengambilorang-orangyangmela-rat mi bekerjadenganmereka ... untuk satu waktu yang singkat.Padatahun1885,ataukira-kirapada ahunitu, ... telali benlakupulaseranganwabaktaun,mengakibatkanbanyakkematian,terutamanyadi kalanganpendudukmiskin yang menghadapikebuluran.Inilahcaranyabagaimanabilanganhambayangberlebihandikurangkan,

terutamanyadi Kota Bharu .... Semasakeadaanmi berlaku, ... RajaMudaasyik mengadakanperayaan,menora,makyungdanwayangkulit dan beberapanegeritents dipersembahkansiangdanmalani;sementararakyatsedangmenderita“.~4

Walaupunkesusahankeadaanhidup masyarakatpetani Kelantanmi benlakusetelahbeberapabencanamelandanegeni itu, Kesslenber-pendapatbahawakrisis mi berpuncadanipadadua faktorutamaiaitupenambahanpendudukyangpesatdanpemusatankuasapemerintaliandi bawahSultanMuhammadJJ•55Kedua-duafaktormi telahmencetus-kankrisisyangberterusandi kawasanluanbandar.

Menurut Kessler, pertambahanpesatbilangan pendudukdi ka-wasandataranKelantanmenyebabkankawasanitu tidak lagi manipuuntuk terus menampungpenduduknya,selagi sistempertanianyangdiamalkan tidak berubah.Keadaanmi diburukkanlagi oleh hakikatbahawakeluasantanahyangdapatdiusahakanolehpetaniamatterhad.Pembesan-pembesannegeni,melaluipenguasaanmerekake atasPejabatTanah(yangditubuhkanpadatahun 1896),telahmengeluarkanberba-gai-bagaibentuksurathak milik tanahkepadaanggotakeluargadanpenyokongmereka.Di sampingkegiatan tensebut,kegiatanmenjualbeli tanahyangn~enyebabkanhargatanahtunutmelambungnaik, men-jadikansukanbagirakyatmemperolehitanahbanu.

Di samping itu, sejak tahun 1962, golongan pemerintahjugamenambahkanpenguasaanmereka ke ataskegiatanmenanampadi.Peraturan-peraturanbarudiperkenalkandan pegawai-pegawairendahdilantik untuk memastikansegalapenintahdipatuhioleh rakyak di ka-wasandesauntuk mengawasikerja-kerjadi bendang.Mereka akantinggal di kampung-kampungselamakira-kira tiga bulan dan dalammasaitu, jentenakenajaanberhentibuat sementarawaktu. Sultanjugamelantik beberapaorang pegawai,yang dipanggil Tuk Chur, untukmengawasitali air supayatidak digangguorang. MenurutTengkuBe-san Indera yang membuatcatatantentangkegiatanpenanamanpadi

32

MASYARAKAT MELAYIJ KELANTAN

padamasaitu, pengimbatanlangsungoleh pemenmntahdalam kegiatanpengeluaranpadi telahmembolehkanKelantanmengeluankanpadime-lebihikeperluannya.Tetapi,perkembanganmi diiringi puladengantun-tutandanipadagolonganpemerintahyangmenghendakisebahagianda-ripadahasilpetani,mi merupakansatubebanbesankepadapetani.

Berhadapandengankeathanmi, golonganpetaniKelantanterpak-sa menukararnalanpertanianmerekauntuk meninggikandayapenge-luarandi tanahyangmerekausahakan.Di seluruhkawasandatananKe-lantan,petanimenukandanipadamengusahapadi tugalankepadapadicedungan Sebelum mi, penanamanpadi cedunganhanyadijalankanoleh petaniyangmengusahakantanahdi kawasandi tepi sungaikeranabekalanaimya mencukupi,sementaradi kawasanlain, petani meng-usahakanpadm tugalan.Walaupunhasil danipadapengusahaanpadi tu-galanlebih rendahjika dibandingkandenganhasil padi cedungan,kospengeluarannyajuga lebih rendah.Sebaliknya,penanamanpadi Ce-dungan,kospengeluarannyajugalebih rendah.Sebaliknya,penanamanpadicedunganmemerlukanusahadanbelanjayanglebihbesar,khusus-nyakerjarnenyediakanbatasuntukmenakungair. Olehkeranasebaha-gian besardanipadapenduduktelahmencurahkanbanyaktenagadanbelanjauntuk memajukantanah mereka,makamereka tidak begitucenderunguntuk berhijrah.Di samping itu, merekajuga tidak pastiyangmerekaakanmendapattanahyang lebihbaik di tempatlain. Olehyangdemikian,kebanyakanpetaniKelantanterusmenetapdi kawasandatarannegeniitu. Tetapikebebasanmerekaterhaddanmerekasenangdikuasaiolehpihak-pihakyangingmnmengambilkesempatan.56

Struktur Masyarakat Kelantan pada Abad ke-19

Perbincangandi atasjelas menunjukkanbahawamasyanakatMelayuKelantanpadazamanprapenjajahansudahpun merupakansatumasya-rakatyangberkelas.Padasatupihak, terdapatgolonganberkuasaatauatasanyangmernegangkuasapolitik danmenggunakankuasamerekaitu untuk menambahkankekayaan.Padaawal abadke-20,anggotago-longanatasanmi dianggarkanberjumlahkira-kira 12 000 orang57iaitukira-kina 4% danipadajumlah keseluruhanpendudukKelantan, yangpadamasaitu berjumlahkira-kira 300 000 orang.Pathpihakyanglainpula,terdapatgolonganrakyatyangterlibatdalampelbagaijenispeken-jaan untuk memenuhikeperluansendini dan jugakeperluangolonganatasan.

33


Sebenamya,kedua-duagolonganatasandangolonganrakyatba-wahan mi bukanlahgolonganyang seragam.Tiap-tiapsatu golonganmi bolehdibahagikankepadabeberapagolongankecil.

Sebagaimanadinyatakanterdahulu,di kalangankelaspemenintah,sultanmenduduki tempatyangpaling atas.Di bawahsultan, terdapatbeberapajawatanpentingyangdipegangolehkaumkerabatdiraja. An-taranyatermasukjawatanRajaMuda, SultanDewa,EngkuSenInderadan PendanaMenteni.58Hikayat Sen Kelantan adamenyebutbahawaSultanDewa memainkanperanansebagaipenasihatsultan, manakalaEngku Seri Indera merupakanseorangmentenikananyangmenolongurusannegeri.59 Di bawah empat orang pembesarmi, tendapatpulapembesar-pembesarlain yang kebanyakannyajuga terdiri danipadakaumkerabatdinaja.Tetapi, sejaktahun1842,setelabbeberapaorangkerabatdirajadisingkir danipadajawatan mereka,muncul pula sego-longanpembesannegeriKelantan yang berasaldanipadarakyatbiasadan bergelarWan dan Nik. Di sampingmemegangjawatan dalampentadbirankerajaandi Kota Bharu,sebahagiandaripadapembesarmidibeni jugakuasauntukmemerintahjajahan.Tetapikuasayangadada-lam tangangolonganpemenintahtempatandi Kelantanmi sebenamyabengantungpadakekuasaandan corak pemenintahansultandi KotaBharu. Sebagaimanadinyatakandi atas,padamasapemerintahanSul-tan MuhammadI, pembesaryangmemenntahdi jajahanmempunyaihak ke atassumber-sumberekononii sertatenagamanusiadalamjajah-an yangmerekakuasai.Di sampingitu menekajugamempunyaipeng-ikut, hambaabdi danorangberhutangyangmemberikesetiaankepadamerekadan tidak kepadasultan.Tetapi, di bawahpemenintahanSultanMuhammadII pula,kuasapembesarjajahandiambil alih olehpemenmn-tahpusatdi Kota Bharu.6°

SumberpendapatanutamagolonganpemerintahMelayupadama-sa itu adalahdaripadacukai danbayaranlain yangdikenakanke ataskegiatanperdagangan.Malahan,denganberkembangnyaperdaganganluar negeri,pihak pemerintahmemperkenalkanbanyaklagi carabarnuntukmendapatkanhasil danpadasumbermi. Padahujungabadke-l9,setiapkapal laut yangberlabuhdi pelabuhandi Kelantandikenakanbayaransebanyak$25, manakalakapal-kapal yang lain dikenakanbayaranyang lebih rendah.Tetapi, padaakhir abaditu, bayaranyangdikenakan ke atas kapal-kapallaut yang menggunakanpelabuhan-pelabuhandi Kelantan dinaikkan kepadaantara $25 — $45 sebuah,

34


mengikutsaizkapal. Sementanaitu, kapal-kapalkecil tidak dikenakanbayananpelabuhansebanyakitt,. Sebaliknya,banangdaganganyangdibawaOleh kapal-kapalitu dikenakancukai import daneksportyangdikutip melalui dua cana utama. Pertama,cukai banangimport daneksport itu dikutip secanalangsungoleh pam pegawaidi pelabuhan-pelabuhandi negeriitu. Kedua,sultan “menyewakan”hak memungutcukaibanang-banangtertentukepathorangperseoranganbagi tempohtertentu (biasanyaselamaantana6 hingga 10 tahun) danorang yangmemperolehihak mi akanmemungutcukamtersebutdanmembuatba-yarantetapkepadasultansetiap tahun.Di antaracukai-cukaiyangdi-serahkankepada“penyewa-penyewahasil” (revenue-farmers)termasukcukaieksportberas,padi dankerbau,jualancandudan import minyaktanah.6’Sejakbilakahsistemmemunguthasilcanakeduami muladilak-sanakandi Kelantansukaruntuk ditentukan.Tetapi, menurutShanomAhmat, sistemmi digunakandi mndma semasazaman Hindu lagi danternsdigunakansecanameluassemasapemerintahanKerajaanMoghul.Menunut beliau lagi, sistemmengutiphasil mi juga dilaksanakandiIndonesiasejaksebelumBelandamenjajahnegeri itu dan ternsdilak-sanakanoleh pemerintahpenjajahBelanth.62 Sultan dan pembesar-pembesannegerijugamemperolehipenthpatanyang lumayanmelaluipenglibatanmereka dalam kegiatan pemiagaan.Sultan dilaporkanmempunyaikuasamonopolike ataspengeluanangetahjelutung(gutta-perca) dan tenlibat dalam semuajenis pemiagaan.Biasanyasegalaurusanpemiagaansultandiuruskanolehpembesan-pembesannegerida-lam kegiatanpemiagaanuntukmenambahpendapatanmereka.Denganmemegangkuasamonopolibanang-banangyangdiperdagangkan,mere-ka mendapatkeuntunganyanglumayandanipadakegiatanmi. Bozzolojugamembuatcatatantentangperkanami. Menurutnya:

“Hasil danipadapenyiasatan,saya mendapattahu bahawakapal-kapal layaryangterbaikyangberlabuhdisungai (di Kelantan)ada-lah dimiliki oleh pembesarnegeniyang menjalankankegiatanper-daganganmerekasendinidan mi menerangkan... kenapamerekamengabaikankerjauntukmembawakebaikankepadanegeniitu.

Sultanmempunyalkuasamonopoli ke atasperdagangankesemua‘india-rubber’ dan secaraumumnyaterlibat dalamperdaganganse-muabarangan.DatohSnDanigia(Datuk SenDinaja), salahseorangdaripadaempatorangpembesarnegeriyang berkuasa,menjadipe-

35

MASYARAKAT MELAYU ABAD KE-l9

ngunussegalakegiatanperdaganganSultan dan beliau dapatdilihatsetiaphan sibukmengelaskangetah,garno,dsb

Kebanyakanbarangyang diimpont dan dieksport terpaksatenlebihdulu melalui tangan‘orang-onangkaya, yang mempunyaikuasamonopolike atasbarang-barangtensebut.Selepasitu, barang-banangitu akanmelalui tangan(pedagang)Cina,yang dapatmempenolehikeuntunganbesardanipadapendagangan”.

63

Danipadasumber-sumbersejanahyangdikaji, didapati sultandanpembesannegenjugamemunguthasil denganmengenakancukai-cukaiyangdinamakan“banci” (poll tax) dan“senah” (tribute). “Banci” me-rupakancukaisebanyak$1 ke alassetmaporanglelaki dewasayangbe-bas/mendeka(bukan hamba)dan 50 senke atassetiaphambaberhu-tang,yang dikenakansekali dalam setiap tiga tahun.Dalamkawasanperlombonganemas,kadancukai “banci” yangmerekaharusbayania-lah $3 bagi setiaporangMelayudan$12 bagisetiaporangCina,mana-kala kesemuakenabatdiraja dan hamba-hambamerekadikecualikanmembayarnya.~Pemungutancukai mi dilakukandengantujuan untukmenyediakanwang hantanan“bunga emas”yang terpaksadijelaskanoleh SultanKelantan kepadakerajaanSiam setiaptiga tahun sekali.Biasanyajumlah cukai “banci” yang dikutip melebihi jumlah wangyangdiperlukanuntukmenghantar“bungaemas”.Lebihankutmpancu-kai mi kemudiannyadimasukkanke dalampenbendahanaansultan.Se-bagaicontoh,padatahun 1903 — 4, pungutancukai “banci” berjumlah$28 000, manakala“bunga emas”yangdihantar,sertabelanjameng-hantarnyabenjumlah$11 000 sahaja.65

“Serah” juga mernpakanbentukpencukaianyang hanusditang-gung oleh rakyatKelantandandikutip melalui duacara.Pertama,go-longanpemenintahakanmembawabarang-barang(serah)ke sesebuahkampunguntuk dijual padahargayanglebih tinggi danipadahangapa-saran.Setelahmenenmasenahitu, ketuakampungakanmemanggilse-lurnh pendudukkampungberkenaandanmenetapkanbayananyangdi-kenakanke atassetiappendudukuntukmenjelaskanjumlahwangyangdiperlukanolehpemerintah.Banang-banangitu kemudiannyadibahagi-bahagikandi antaramerekayangmembuatbayanan.Tetapi,olehkeranajumlah barangyangboleh dibahagikanitu sedikit berbandingdenganjumlahwangyang terpaksadibayardangolonganberpengaruhtempat-an selalunyamenuntuthak penuhmereka,maka golonganpendudukbiasaakanhanyamendapatsedikitsahajadankadangkalatidak menda-

36


pat apa-apapun. mi benmaknabahawabebanserahyangdikutip mela-lui cana mi lebih ditanggungoleh golonganbawahan.Kedua,sultanataupembesarnegeniakanmembensedikit wangkepathrakyatuntukmendapatkangetahjelutung atau hasil hutan.Orang yang mempen-dagangkannya,merekaakanmendapathasil yang lebih besandanipadajumlah wangyangmerekadahulukan.MenunutClifford, wangseralimiselalunyadibenikankepada individu yang terpaksamasuk ke hutanuntukmencanijumlahbananghutanyangdiperlukan.Semasamenjalan-kan tugas in individu berkenaanterpaksalahmeninggalkankenja Se-harian. Oleh itt,, merekayangmenerima“serah” menanggungbebanyangamatberat.Sementanaitu, hasil yangdidapatimelalui “serah” midigunakanolehsultandanpembesannegeniuntukmembeliberas,senja-ta dan kepenluantertentuseperti mengadakanhadiah-hadiahkepadaraja atau pembesarSiam sebagaidorongan mendapatbantuandannaungan.~

Di sampingmemperolehikekayaanmelaluipelbagaibentukcukaiyangdikutip daripadarakyat(termasukcukai hasil keluaranpertanianyang akan dibmncangkansecaraterpenincidalam bahagianbenikut),golonganberkuasajugamemerasrakyatmelalui institusikerah.Semasaberperang,golonganpemermntahsenngmenggunakantenaga rakyatmelalui kerahuntuk membuatpersediaandankelengkapanperangde-ngan perbelanjaanyang paling minimum. Rakyat yang dikehendakimenjalankankerjakerahbiasanyaterpaksamenyaradii merekasendi-ii. MengikutMunsyiAbdullah,golonganrakyatyangterpaksamenang-gung bebantersebut,melakukankerja kerah denganperasaantakutterhadapgolonganberkuasa.KeluhanrakyatKelantanterhadapperlak-sanaankerahmi dicatatsepertiberikut:

“Inilah, tuan, adat Melayu mi terlalu aniaya: sahayasendinijugamembawamakanan,dananakbini sahayatinggal di rumah its, ba-rangkalimakan, barangkalitidak. Demikianlahberbulan-bulan,Se-han-hanmengerjakanpekerjaanraja: danjikalau tiada pergi, disu-nuhnya rampas rumah sahayadan barang-barangsahaya;makajikalaumelawandibunuhnya,lagi didendanya.... Makajikalau tiadawaktu perangpun, tiadajugabolehsenang.Ini rajatiadakenja,lainnajaadakerja; tidak satu-satu.Demikianlahselama-lamanya”.

67

DanipadakenyataanMunsyi Abdullah dan sumber-sumberlain,68kita juga thpati golonganrakyat biasa tidak terlepasdaripadabebanmenjalankankerjakerahsemasatiadaperang.Antanakerja-kerjakerah

37


yang terpaksadijalankan malah sepcrti membinadan membaikibatassertatali air, membersihjalan dan lorongkecil, membawautusandansebagamnya.Walaupundan segi teori, kenahmerupakansatu permntahyanghanyaboleh dikeluankanoleh sultankepadarakyatuntuk menja-lankanpelbagaijeniskerja,tetapi dani segi praktiknya,bolehdikatakansetiapkerabatdiraja danpembesantempatantelahmengerahkanrakyatdi bawahpenguasaanmerekauntuk melaksanakanpelbagaikerjakerahtanpamembayanapa-apa.Malahan, di bawah pemerintahanSultanMuhammadIV, denganmenggunakankuasayangdianugerahkanolehsultanuntuk memungutcukai banci, setiappembesandaerahtelahber-jaya menambahbilangannakyatyang boleh dikerahkanoleh mereka.Padamasaiii, setiaprakyatyangmembayancukai bancimelaluipem-besantertentudianggapsebagai‘orang’ pembesarberkenaandanhamsmenunjukkantaatsetiakepadanyadan tidak kepadasultan. Oleh yangdemikian,apabilaGrahamsampaike Kelantanpathtahun1902,beliaumendapatibahawagolonganpemenintahmelaksanakankerahdengansewenang-wenangnyadi seluruhnegeni.69

Berthsankankajian tentangmasyanakatprapenjajahandi negeriPerak, Wan Hashim7°menyatakanbahawaterdapatbeberapafaktoryangmenghalanggolonganberkuasadanipadameninthssecanaberle-bih-lebihan.Antarafaktor-faktormi termasuklahhakikatbahawatanahdi negeri itu masihbanyaklagi yangbelum diterokai. Selain itu, go-longan pemerintahjuga mungkmn tidak mempunyai kumpulan orangbersenjatayangcukupuntuk memaksarakyatmerekatetaptinggalda-lam jajahandi bawahpemerintahanmereka.Oleh yangdemikian,apa-bila rakyatberasatidak puashati denganpemenntahanseseorangpem-besantempatan,maka merekamasihboleh berpindahke jajahanlaindan mencurahicankesetiaanmerekakepadapemerintahdi situ pula.Keadaanmi, menurutbeliau,memaksagolonganberkuasasupayatidakbersikapketerlaluanterhadaprakyatmereka.Tetapi, keadaandi Kelan-tandalam bahagiankeduaabadke-19 agakberbezadengankeadaanyangdikatakanwujud di Perak.Sebagaimanadinyatakandi atas,ke-luasantanahyang masihboleh diteroka di kawasandataranamatter-had.Dalamkeadaanmi, petanidi Kelantansedanbahawamerekatidakmempunyaijaminan untuk mendapatkantanahyang baik di tempatban,sekiranyamerekaberpindahkejajahanlain. Di sampingitu, mere-kajugaberasasayanguntukmeninggalkantanahyangtelahdiusahakandenganmenggunakanbanyaktenagadanbelanja.Olehyangdemikian,

38


rakyatdesadi Kelantanlebih tenikat dengantanahmerekadanmudahterdedahkepathpelbagaibentukpenindasanyang zalim yangdilaku-kan olehgolonganpemerintahtermasuklahpenindasanmelalui sistemkerah.

Satulagi sumberhasil yangdidapatiolehsultanialahmelalui den-dayangdikenakanke atasmerekayangdidapati bensalahsetelahdibi-canakan.Biasanya,sebahagiandanipadabayanandendami disenahkankepathmahkamah(untuk dibahagi-bahagikankepadaparshakim) danbakinyadikumpulolehsultanuntukkegunaannya.

Sepertijugagolonganyangmemenintah,golonganyangdipenintahdi Kelantanjuga terbahagikepadabebenapagolonganiaitu: (a) orangmerdeheka,(b) hambaberhutangdan(c) hambaabdi. Orangmerdehe-ka, yangkebanyakannyaterdini danipadapetanibiasa,merupakango-longanmajoriti. Merekami boleh memiliki sebahagianalatpengeluan-an (sepertikerbau)danbebasuntukmenjalankankegiatanyangmerekasuka, tertakluk kepadadan kehendakgolonganpemerintah.Dengankatalain, merekabukanlahorang yangbenar-benarbebas.Seperti di-nyatakandi atas, hartsmerekaboleh dirampasoleh pemenintahdankerjamerekaterpaksaditinggalkanterbengkalaisemasamerekamenja-lankansuruhanraja.Walaupunterdapatsebilangankecil ‘orang kaya’dikalanganmereka(yangterdiri danipadaketua-ketuakampungdanpeda-gang-pedagang),sebahagianbesardanipadagolonganmi hidup secanasederhanasahajadanmudahterjenumuske lembahkemiskinanapabilaberlakusesuatubencanabesar.

Kedudukangolonganhambaberhutangdan hambaabdi adalahlebih rendahdanipadakedudukanorangmerdeheka.Hambaberhutangadalahmerekayangmenjadihambasetelahgagalmenjelaskanhutangyang mereka pinjam daripath pembesannegeri atau orang kaya.Seorangyangmerdehekabolehjugamenjadihambaberhutangapabilagagal membayandenda yang dikenakan oleh mahkamah.Dalamkeadaantersebut, seorangyang berhantaboleh ‘membelmnya’ untukdijadikanhambadenganmembayandendayangdikenakan.Di sampingitu, adajuga orangmerdehekayangmenjadihambaberhutangsetelahkalah dalam penjudian denganpembesannegeni atau orang kaya.Mereka menjadihambabenhutangakanterus kekal dalamkedudukanitti selagihutangmerekabelum dijelaskan.Bilanganhambaberhutangyang sebenannyawujud di Kelantan path zaman itu tidak diketahui.Tetapi menunut Clifford, sistem hambaberhutangdiamalkansecana

39


lebihmeluasdi Kelantandaripadadi Terengganu.7’Sebenamya,golonganpemerintahKelantanmewujudkankeadaan

sosioekonomi yang menggalakkanperkembanganmnstitusi hamba-hutang mi. Cana yang paling berkesanyang digunakanialah denganmenghalangrakyatjelata membuattabunganyang cukupmelalui pe-menasanlebihanhasil pengeluananmereka.Oleh keranapetani tidakmempunyaisimpananyangbanyak,makaapabilakeluargamerekadi-timpasesuatubencanaataukemalangan,merekaterpaksaberhutangde-ngan golonganbangsawanatauorangkayauntuk mengatasimasalahyangdihadapi.72Selalunya,golonganbangsawanataukayayangmem-bermpinjamanitu akanmengambilkesempatandanipadakesusahanrak-yat bawahandenganmengenakankadanfaedah yang tinggi danme-netapkantempoh bayananbalik yang singkat.73 Oleh keranapetanidikenakankadarfaedahyanglinggi ke ataspinjamanmerekaits, apa-bila merekagagalmemenuhisyarat-syaratyangdipersetujui,makadinmerekaatauanggotakeluargamerekaakandiserahkanmenjadihambakepadaorang yangmembenipmnjaman.Sebagaihamba,merekabolehdisunuhmembuatapasahajapekerjaanyangdikehendakiolehtuanme-rekadanakanterustinggaldalamkeadaandemikianselagituanmerekamenganggaphutangmerekabelumdijelaskan.74

Seperti juga dengankeadaandalam masyarakatMelayu pra-penjajahanyang lain, hambaabdi menduduki tanggaterbawahdalammasyarakatKelantan.AminuddinBaki ~ mengkajiperhambaandiPerak,membahagikanhamba-hambabiasakepadabeberapakumpulan,iaitu: (a) hambatawananperang;(b) hambadiranggak,iaitu onang-orangbukanIslamyangditawandengankekerasan;(c) hambahabsyi,iaitu hambakulit hitam yangdibeli dan Arab Saudiatauyangdibawamasukoleh pedagang-pedagangArab; (d) hambahulur, iaitu merekayangdidapatibersalahdalamkesjenayahyangberatsertatidaksanggupmenjalanihukumanyangdikenakandanmenyerahdiii kepadasultanuntuk dijadikanhamba;dan(e) hambaserah,iaitu merekayangmenye-rahdiii sebagaihambauntukmendapatkanmakanandantempattinggalakibat kesempitanhidup. Malangnya,bahan-bahansejarahKelantanyangadatidakmenyentuhtentanghal mi secaraterpeninci.Olehitu, wa-laupunjelas bahawahambaabdi terdapatdi Kelantanpadazamanitu,kitstidakdapatpastikanbilangandanjenishambaabdiyangwujud.

Kerja-kerjayangdijalankanoleh hambaperempuantermasukker-ja-kerja rumah(sepertimemasak,mengangkatair, membersihhalaman

40


dan sebagainya),mengumpulkayu api, menenun,rnenuai dan jugamenjadigundik. Hambalelaki pulamenjalankanpelbagaijeniskerjadi-bendang(sepertimembajak,menanampadi,membersihkanladangdansebagamnya),membantutuan merekaberdagangdanjuga pergi berpe-rang.Kadangkalatuan punyahambaitu menthpathasil denganmen-jual hambamerekakepadapembesanatauorangkayayanglain.

Walaupunperbmncangantentangsistemperhambaandi Kelantansemasazamanprapenjajahankuranglengkap,tetapikita tidakdapatlandanipathhakikatbahawainstitusiitu wujud padamasaitu dangolong-anhambamernpakangolonganterbawahdalammasyanakatKelantan.

SistemHak Milik TanahOlehkeranakegiatanpertanianmerupakankegmatanutamamasyarakatKelantanpadazamanitu dantanahmernpakanfaktorutamadalamke-giatan mi, makaperbincangantentangkeadaanmasyarakatKelantanpadaabadke-19tidak akanlengkapsekiranyasistemhak milik tanahyang•wujud padamasaitu tidak dibincangkan.Tetapi, usahami bu-kanlahmudah. Malahan,telah timbul perdebatanyang berlanutandikalanganbeberapaorangpengkajitentangcoraksistemhakmilik tanahdalammasyanakatMelayupadazamanprapenjajahandansebelumSis-tern Toffen diperkenalkan.Perdebatanmi dimulakan oleh dua orangpegawaiInggeris,Maxwell danSwettenham,danditeruskanolehLirnTeckGheedan David Wong padatahun 1970-andan jugsoleh K.S.Jomo danWan Hashim.76Walaupunbukanlahtujuanpenulisuntuk tu-rut sertadalamperdebatanits, namundirasakanadalahbergunajmka di-tinjau sedikit pandangan-pandanganyang telahdiutarakansupayakitsdapatmemahamisisternhak milik tanahyangwujud di Kelantansebe-lum negeriitu dikuasaiolehpenjajahInggerispadsawalabadke-20.

Dalam perdebatanawal, Maxwell berpenthpatbahawasisternkerajaanberajanegeri-negenMelayudiasaskankepadakerajaanHindudi India. mi bennaknabahawakeseluruhansistemnegeri-negeriMe-layujugaturutdipenganuhiolehsistemdani India. Olehkeranaraja-rajadi Indiadikumialcanhak-haktertentusepertihakmendapatsebahagianhasil bijian, hak rnernungutcukai danhak mernbahagikantanahyangbelumditerokai, rnakabeliaupercayabahawaraja-rajaMelayujugadi-anugerahkanhak-haktersebut.Olehitu, beliaumengatakanbahawater-dapatcorak pernilikantanahdi negeri-negeriMelayuyangmenyerupaisisternhak rnilik tanah.Dalamsistemmi, merekayangmengusahakan

41


tanahhanyaberhakberbuatdemikian selagimerekamembayanseba-hagianhasil keluanannyakepadapihakberkuasa.Maxwell rnengatakansatupersepuluhdanipathhasil keluananpetanisebagaibayananpenggu-naantanahyangdikatakanmenjadihakmilik mereka.Swettenhampulamenafikankewujudansistemdi negeri-negeniMelayu yangrnernerlu-kan petanirnenyerahkansatupensepuluhdanipadahasil keluananmere-ka kepadapernermntah.Malahan,beliaumenafikankewujudansebarangsistemhak milik tanahdi negeri-negeniMelayu padszamansebelumkedatanganpenjajahInggeris.Sebaliknyabeliaumenyifatkanpengam-bilan sebahagiandaripadahasilpetaniolehpihakberkuasasebagaitin-dakansewenang-wenangpihakberkuasadanbukanberasaskansesuatusistemhakmilik tanahyangtertentu.

Tulisan Lirn TeckGheenampaknyalebih bersimpatidenganpan-danganMaxwell.77 Tetapi, David Wong tidak bersetujudenganpan-danganMaxwell; sebaliknya,beliauberpendmnianbahawawalaupunsis-ternkerajaanberajawujuddi negeniMelayupadszamanprapenjajahan,hubungandi antarapernerintahdenganrakyatbiasatidak pula diasas-kankepathprmnsiphakpernilikantanahberadadi tangansultan.Beliaumernangtidak rnenolakhakikat bahawarakyatbiasapath zamanitsterpaksarnengerjakansurnhansultanataupembesardanjugaterpaksarnenyerahkansebahagiandanipadahasil merekakepadasultan.Beliaumenganggapbahawasegalakerjadan bayaranyang terpaksadibuatolehrakyatits sebagaitandataatsetiamerekakepadapernermntah.

Jornodan Wan Hashirnjuga rneragui kebenanandakwaanMax-well bahawapenguasaanpolitik olehpemerintahMelayu membenime-neka hak merniliki kesemuatanahdi kawasanpernermntahanmereka.Merekajugarneraguibukti yangdikernukakanoleh Maxwell its — ka-wasanKrian rnungkin merupakankekecualianyang tirnbul danipathkeadaantertentudan mungkin rnernpakangantiankepadabentukpe-merasanyanglain.

WalaupunbegituJomo danWan Hashirnjuga tidak bersetujude-nganpandanganyangmenafikankewujudansebarangsistemhak miliktanahdi negeni-negermMelayu sebelumkedatanganpenjajahInggeris.Sebaliknya,merekaberhujahbahawanegeri-negeiiMelayu telahlamamerniliki sistemhakrnilik tanahsendini.Di sesetengahkawasan,petanimempunyaihak rnenggunakantanahyangrnerekaterokal.Di kawasanyanglebih rnaju (dan segiteknologi) pula, satusisternpernilikantanahsecarapersendiniantelahpun muncul dan satu sisternpungutansews

42


yangteraturtelahpun terbentuk.Bagairnanakahcorak sisternhak milik tanahyang terdapatdi Ke-

lantanpadaabadke-19?Sumber-sumbersejarahmenunjukkanbahawapadahujungabadke-l9 tanahdi negeriitu walaupuntidakkesemuanyamasihdianggapsebagaihakmilik sultan.

Sebagaicontoh,Clifford menyatakanbahawarakyatKelantanti-dak mempunyaihak untuk memiliki hantadanmerekahanyadianggapolehgolonganpemenintahsebagai78sumberuntukrnenthpathasil. Gra-hamjugsrnelaporkanbahawa:

“Kenyataanbahawasemuatanahpadaasasnyamenjadimilik pe-menintahsepertiyang tendapatdi Indiadan Indonesia,wujud jugadiKelantan ... dan ... padahakikatnyatidak terdapattanahyangdimi-liki secarabebasdi negeriitu. Tetapi, hampirkesemuatanahdi ka-wasandataran,yang mempunyainilai yang tinggi, dimiliki olehorang-orang... yang, di India, dianggapmempunyaistatuspeme-gang tanahiaitu menekayang memperolehihak (memegangtanah)yang bolehdiwarisi dan dipindah kepadaorang,melalui carapam-benianataupembeliandaripadapemermntah,padamasalainpau”.79

Tetapi, dalam laporan tahunan PejabatTanah Kelantan tahun1914,gambaranyangberbezadiberi tentangkuasapemenintahberhu-bung denganpernilikantanahdi negeriitu sebelurnzamanpenjajahanInggenis.Menurutlaporantersebut:

“Nampaknyabesarkemungkinanbahawapath masadahulupeme-nintahandi Kelantantidakdianggapsebagaipemilik semuatanahdi,negeniiu~,iaitu ... konsepbahawasemuaonangyangmendudukita-nab harus membayarcukai tanah kepadapemerintahmasih lagiasing.Sayafikir bahawapemerintah... telahmenyatakankepadase-muayangmendudukitanah.‘Awak semuamestimenyerahkanseba-hagiandanipadaapayangdihasilkan;serahkanpadi jika dapatpadi,serahkankelapa,jika thpatkelapaatauwang tunai yang samanilaidenganbarang-barangitu’ “•80

Besan kemungkinanbahawakenyataan-kenyataanmi mungkinrnernjukkepadakeadaandalamdua jangkamassyangberlainandankedua-duanyaboleh diterima sebagaibenan.Catatanyang terdapatda-lam laporantahunanPejabatTanahitu mungkinmerujukkepathke-adaansebelumberlakunyapenguasaanke ataskegiatanpetaniolehgo-longanpemerintahdalambahagiankeduaabadke-19.Padamasaitu,

43

MASYARAKAT MELAYLJ ABAD KE-t9

kebenaranuntukmengusahakantanahyangbelumdiusahakanbolehdi-perolehi denganmemohondanipadaketuakampungsahaja.Biasanya,seorangpetaniyangmembuatpermohonanterpaksamembuatbayarankepadaketuakampungsebelumdmbenarkanmengusahakantanahyangdipohon. Selepasbayaranitu dijelaskan,petaniitu pun boleh mendu-duki danmengusahakantanahtersebut.Tetapi, hakpetanike atastanahyangdiusahakantidak terjamin; pihakpemenintahboleh mengusirme-nekakeluardanmembenikantanahberkenaankepadaonanglain. Olehitu, tanahmasihbelum menjadibaranganyangboleh dijual beli secanabebas.Hak rakyatke atastanahhanyaterbataskepadahak mendapat-kanhasildaripadatanahyangdiusahakansendini.Malahan,agensipen-tadbiranyangbertanggungjawabke atashal-hal tentangtanahdikenalisebagaiPejabatTumbuh-tumbuhandanbukanPejabatTanah.8’

Tetapi, dalam suku terakhir abadke-l9, langkah-langkahpihakberkuasauntuk rnengukuhkankedudukanpolitiknya telah membawaperubahanpentingdalamsistemhak milik tanahdi negeniKelantan.82Padatahun 1881,SultanMuhammadLI memperkenalkansistempen-daftarantanahdansemuapenukaranhakmilik tanahmestididaftarkan.Denganadanyasistempendaftaranmi semuatanahyangdibeli ataudi-wanisi diiktiraf sebagaihak milik pihak yangmendaftan.Selanjutnya,padstahun1896,SultanMansormembukaPejabatTanahdengantujuanuntuk menyirnpansemuarekodpendaftarantanahdan mengeluarkansurathakmilik tanah.Denganperkembanganin merekayangmenda-pat hak mengusahakantanah denganmemohon kepadaketua-ketuakampungboleh memperolehihakmilik ke alas tanahyangmerekausa-hakandenganmendaftardi PejabatTanahdanipadamemperolehmsurathakniilik tanah.Tetapiprosespendaftanantanahyangsebenarnyaber-lalcu adalali lembap dan beberapaorang pembesanyang menguasaiPejabatTanahmengambilkesempatanmi untuk mengeluankansurathaicmilik tanahyangrasmimerekasendiri danjugskepadakaumkera-bat dandenganperkembanganmi, pihak pemerintahjugs memperke-nalkancukai hasil beberapajeniskeluaranpertaniansejaktahun1892—1893.Cukai mni hanyadikenakanke alashasil padi, kelapadandunan,manakalahasil-hasil tanamanlain dikecualikan.Tanah-tanahsawahyang tidak diusahakanjuga tidak dikenakancukai. Kadar cukai hasilpadi ialah 5 peratusdaripadajumlahpadi yangdituai, sebahagiannyamestidibayarsecaratunai danbakinysdibayardalambentukpadi.Ba-hagianyangdibayandalambentukpadi dikumpul dandisimpandalam

44


gedungkepunyaansultan di Kota Bharu. Kadar cukai kelapa ialah 1sendandurian12 senbagi setiappokok.83Taksirancukai dibuathanyadenganmembuatanggarankasartentangpengeluananpadi pokokkela-pa dandurianpathsetiaptahun.Padapeningkatawal,kerjamernungutcukai mi diserahkankepathimam di kampung-kampung.Hasil yangdiperolehioleh sultandaripadasumbermi adalahagakbesar.Padsta-hun 1905,anggaranhasil danipadaketiga-tigacukai itu ialah $28 000($10000 danipadahasilpadi,$15 000danipadahasil kelapadan$3 000danipathhasil durian)atau 12.1 peratusdanipadaanggananjumlahhasilkerajaanpadstahunitu.84

Ada sesetengahpihakmenganggapcukai yangdikenakanke atashasilpadi itu merupakansatupenyelewengandalamkutipan zakatun-tuk membolehkansultanmenggunakanwangkutipan itt,. Tetapi, Gra-ham menyangkalpandanganmi dan sebaliknyamenyatakanbahawacukai keluaranpadi itu diperkenalkandi Kelantan atas cadanganPc-surnhjsya-ResidenSiamdan berasaskanpnnsipundang-undangcukaikeluaranpertanianyang berkuatkuasadi seluruhnegeri Siam padsmasaitu.85 Menunutnyalagi, kutipan zakatmasihberterusandan lang-sungtidak terjejasdenganperlaksanaancukaipadiyangbanuitu.

Perkembanganmi jelasmenunjukkansatuproses“kekuasaanpoli-tik pemerintahMelayu telahdipenluaskankepadapemilikantanahda-lam keadaansejarahyangbanupadssbadke-19,akibatdanipadapenga-ruh penjsjshan”.86GrahamdanClifford, yang melihatkesanprosesmipadshujung abadke-19 danawal abadke-20,menyimpulkan secaraumumbahawatanahdi Kelantanmenjadi milik sultandanrakyat ter-paksamembayarsewsbagi tanahyangmerekausahakan.

Walau spapunkesimpulanyangdicapaitentangsistemhakmiliktanahdi Kelantandalamkonteksperdebatanyangdisebutdi atas,satukesimpulanadalahnyata.Olehkeranakawasandatarannegeniitumenu-pakankawasanpertanianyangsudahlamaditerokai danmempunyaipendudukyang tetap,makasistemhakmilik tanahdi kawasanitu padsawal abadke-20sudahpun berkembangmaju. Padamasaitu, sisternhak milik tanahdi kawasandatarannegeriKelantansudahberpindahsecanaberansur-ansurdaripathsistemberasaskan“hak guna”(usefruc-tuanyrights) kepadasistemyangberasaskan“hak milik”. Perkembang-an mi membolehkantanahdijadikan milik perseorangan.Malahan,diantaratahun1881 sehinggatahun1909,pelbagaisurathak milik tanahdigunakanuntuk menjammnhak pemilikan tanahkepadamerekayang

45


memegang.87Tetapi,biasanyatanahyangterkandungdalamsurat-suratitu tidak diukur dankedudukansertakeluasannyahanyadinyatakanSe-canakasansahaja.Keadaansering menimbulkanperbalahandi antarapemilik-pemilik tanahtentangsempadantanahmereka.Di sampingitu,sebagairnanadinyatakandi atas,denganadanyasistempendaftaranta-nab, golonganatasanboleh memiliki dan menguasaitanahyang luasdanrnenuntutbayanansewsdanipadamerekayang menggunakannya.PentadbiranpenjajahanInggenms,sertasistemhak milik tanahyangdi-perkenalkannya,hanyalabmengesahkandan memperkukuhkancorakpemilikantanahyangbarnmi.

KesimpulanDanipadaperbincangandi atas,didapatibahawaekonomiKelantanpa-ds abadke-19 bukanlahekonomi yang statik; sebaliknya,ekonominegenitu sedangberadadalamperslihanakibatdanipadainteraksi diantanabeberapafaktor dalamandenganfaktor luanansertajuga pa-nyatuannyake dalarnsisternekonomiantanabangsa.Walaupunperkem-banganmi membawabanyakpernbahandalamstruktur sosioekonominegeriitu sehinggaakliir abadke-19,keseluruhanmasyarakatnegenitumasihbersifatprakapitalis.Hubunganpengeluaranyang bersifatka-pitalis masihbelumwujud lagi; walaupunmodaltelahpun memainkanperanannyadalamkegiatanperdagangandanpinjamanisitu di luanbi-dangpengeluaran.

Kegiatan ekonomiyang utamadijalankan oleh rakyatKelantanpadsmassitu masihlagi kegiatanpertanian,khususnyamenanampadi.Di sampingkegmatanutamami, rakyatKelantanjugsmenjalankanke-giatanlain sepertimenangkapikan, bertemakbinatang,mengutiphasilhutan,bertukangsecanakecil-kecilandan sebagainya.Pathkeselurub-annya,perkembangankuasapengeluanandalampelbagaikegiatanmimasihpadstahapyangrendah.PetaniKelantanbiasanyatidak melaburlebih danipadayangdiperlukandalamkegiatanpengeluaranmerekake-ranatakut yang lebihanpengeluananmerekaakandiperasoleh pihakberkuasa.Dalamkeadaanmi, petanijugstidak mempunyaiinsentifun-tuk menciptaataumeninu teknologmbanuyangbolehdigunakandalamkegiatanpengeluaranmereka.Oleh yangdemikian,pathkeseluruhan-nya, alat-alatpengeluananyangmerekagunakanmasihagakmundurdan matlamatkegiatanpengeluaranmerekahanyalah setakatuntukmenyarakehidupansahaja.Kalaupunadalebihanpengeluanan,banang

46


yanglebih itu biasanyadidagangkanuntuk memperolehibanangkeper-luanlain yangmerekasendiritidak mengeluarkan.Dalamkesdaanmiiaitu keadaandi manapetani tidak digalakkanrnenghssilksnlebihanuntuk disimpanatauuntuk pengumpulanmodal, menyebabkankehi-dupanmerekstidak terjamin.Apabilaberlakubencansalamatauben-canslain, petaniberadadalamkeadaanyangamattersepitdanmemak-samerekamembuatpinjamandaripadagolonganbangsawanatauorangkayadandikenakanbsyananbungayang tinggi. Apabila mereksgagalmenjelaskanhutangyangdipinjam, merekaakhimyaterjernmusmenja-di hsmbahutang.

Walaupunkegiatanperdaganganwujud dalammasyarakatKelan-tanpadsabadke-19,keadaanmi tidak mernbolehkankitsmembuatke-simpulanbahswskesemuskegiatanpengeluaranpenduduknyapadamasaitu diusahakandengantujuan untuk memperdagangkanbasil ke-luananmereka.Sebagaimanayang dinyatakan,sebabagianbesandan-padahasil pengeluananpetani masihlagi dmgunakanuntuk keperluansendiri manakalabakinya puls diperdagangkanuntuk membolehkanmerekamendapatkanbarangkeperluanyang lain. Oleh itu, walaupunpetaniKelantanpadsabadke-19 rnemperdagangkanhasilkeluaranme-rekauntuk membelibanangkeperluanlain yanglebih mudahdiperolehidi pasanan,kegiatanpengeluananmerekamasihlebih bertujuanuntukmemenuhikeperluansendiri.

Tinjauanke ataskeadaanmasyarakatKelantanpadszamanitume-nunjukksnbshawspadaamnya,terdspsttiga kelasutamadalam ma-sysrakatitu. Kelasyangpaling ramaiterdiri daripadapetani,manakalskelasyang terbawahpula terdiri daripadagolonganhambaberhutangdanhambaabdi.Kelasyangmenguas~idanrnemeraslebihankelasba-wahan mi terdin daripada golongan bangsawandan orang kaya.Golonganbangsawansebenarnyaterbahagikepadabeberapakumpulankecil yangbergantungpathkedudukanmerekadalamstrukturpemerin-tahan negeri pads sesuatumass. Tinjauan mi jugs mendapatiduabentuk utama pemerasanlebihan yang diamalkan oleh golonganberkuassiaitu melalui “pembayananufti” (tribute paying) dan per-hsmbaan.Kedua-duabentukpemerasanlebihanmi tidakbersifatkapita-lis. Jomotelahmengenalpasti tiga carsyangdigunakanoleh golonganyangberkuasadi negeri-negeriMelayuuntukmemperolehihasildanipa-darakyatmelalui (a) cukai danpengawalanbarangan;(b) kerahdan (c)cukai orang atau barangatau tanahpertanian.Beliau jugs mengenal

47


pssti dusbentuk perhambaan— hambsberhutangdan hambaabdi.88Perbincangandi stssmenunjukkanbshawsketiga-tigacarapembsyar-an ufti dankedua-duabentukperhambsanterdapatdi Kelantan.mi ber-makns bahawapemerasanlebihanyangdilakukan oleh golongsnber-kuasaadalahdengancanspaksaan.Hamsjugs dinyatakanbahawadiantanacars-cansdanbentukpemerasanlebihanmi, sumbanganperham-baandankenahmemangsukanuntuk dinilai dalambentukwang.Wa-laupunbegitu,nampaknyasumbangandaripadscuksi dankawalankealasperdaganganmasihmerupakansumbanganhasil utamakepadago-longanbenkuassdi Kelantan padsmass itu. Seperti juga mssyanakatpnakapitalisyang lain, sebshsgianbesardanipadakeksyaangolongsnbangsawanKelantandibelanjakanuntukkegunaanimport. Pengumpul-anmodalyangbertambahmssihamatterbatas.

Hakikat bahawarnasyanakatKelantan pada abad ke-19 masihbersifatprakapitalistidak palsmenafikanbahawakegiatanmodal,khu-susnyamodal dagangandanpinjamantelah pun memajukanpenananmereksdalamekonomi. Sebagaicontoh,terdapatnyahambaberhutangdi Kelantanpadszamanitu sudahsemestinyamelibatkankegistanmo-dal pinjaman. Oleh keranakegiatanmi amat menguntungkan,makakegiatanutamsmodal padsmasaitu tertumpukepadaurnsanpinjam-memmnjam. Di sampingitu, modal jugspanting dalam bidangpends-gangan.WalsupunteniapatkelasatasanMelsyuyangmenceburkandiidalam kegiatanperdagsngan,sebahagianbesan danipadasaudsgan/pedagangpadsmassitu terdin daripada.orangCins, India danArab.Denganberkembangnyaperdagangandi antanaKelantandengandunialuar, khususnysdenganSingapuradan Bangkok,jumlah modal yangterlibat dalambmd~ingmi turutjuga meningkat.Penglibatanmodal da-lam bithng pengeluananmasihamatterbatasdanhanysdalambidang-bidangtertentusahaja(sepertidalamkegiatanmenangkapikan di laut).

Walaupunfaktor modal panting dalamkegiatanekonomiKelan-tan,hubunganpengeluarankapitalismasihlagi belum wujud padszs-man itu. Faktor utamsyang menghslangkemunculanhubunganpe-ngeluanankapitalissecarameluaspadsmassitu ialah ketiadaankelasburnh yang bebas. PerkembangandalsmmasyàrakatKelantan padamassitu menghalangterbentuknyasatu kelas buruh yang bebasdanolehkeranaitu, hubungsnpengeluanankapitslis tidak mungkmnmunculdalammasyarakstKelantanpadamassitu.

48


NotatKertaskerjami adalahberasaskanbasil kajian yangterdapatdalarntesisPh.Dpe-

nulls, berjudul “PerubahanEkonomiKelantandanKetidaksamaandalamMasyarakatNe-IayanPerupok”,yangditenimaolehUniversitiMalayapadabulanMel, 1985.

2 Lihat misalnya,Shahril Talib, ‘NineteenthCenturyKelantan: A Malay TributaryState”,JournalAntropologidanSosiologi,9 (1981),hIm 43—59; C.S.Kessler,IslamandPolitics in a MalayState,Kelantan1838—1969(Ithaca:Cornell UniversityPress,1978).Oleh itu, penulisanmi hanyalahmerupakanusahalanjutanuntukmengkaji satuperkarayangkurangdibeniperhatianteliti oiehahli sejarah.

~Misalnya, lihat RahmatSaripan, 1979. PerkembanganPolitik MelayuTradisionalKelantan,1976—1842,KualaLumpur:DewanBahasadanPustaka.

4lbid., Bab3.5lbid., h1m64—67.6 Sebagaicontoh,Long Tan, yang bergelarRaja Temenggung,berkuasake atas

jajahanGalassertaberhakmemunguthasil mahsul dancukai-cukaiyangterdapatdalamjajahantersebut.Beliaujugamempunyaikuasauntuk mengerahkanrakyatnyaberperangmenentangtenteraSiamdanTerengganu.Ibid.,hIm 68.

7lbid., hIm70.8Butir lanjut tentangperangmi bolehdidapatidaripadaC. Skinner,The Civil Warin

Kelantan in 1839—1965.Singapore:MonografMBRAS;Munsyi Abdullah, 1960. KisahPelayaranAbdullah,dieditoiehKassimAhmad.KualaLumpur: FajarBakn.

~W.A. Graham,1908. Kelantan,A Stateof theMalay Peninsular:A HandbookofInformation,Glasgow:JamesMacleehoseandSons,him 47— 48.

10LihatKessler,op. cit., hIm41 —42.1~LihatWong Lin Ken, “The Tradeof Singapore,1819— 1869”,JMBRAS,33, Bah

IV (1960),hIm 11—231.12 WaiaupunSultanMuhammadII berjayamemusatkankuasapemerintahannegeri

Keiantandi Kota Bharusemasapemermntahannyaseiamahampirsetengahabad, seiepaskemangkatannya,kuasadi tanganSultanKelantanberikutnyatelahberkurangan.Malah-an,apabilaTuanLong SenikmenjadirajadengangeiaranSultanMuhammadIV (1902—1920),bagmndamendapatidirinya beradadalamkedudukanyangamatsukarkeranatujuhorangbapasaudaranyayang berpengaruhtelahberkomplotdansecarabersama,berjayamenuntutbeberapahak istimewa.Antarahak-hakistimewaitu termasuklah(a) hak me-nyewakan’ setengahdaripadakuasamemungutcukai danmenggunakanhasilnyauntukkepentingandii mereka,(b) kuasamengisytiharkan“kerah” padabila-biia masamerekarasaperlu dan (c) hakmendapatpendapatantetapsebanyak$3 000 setiapseorangdan-pada perbendaharaannegeni. Sultanjuga hilang kuasanyake ataspembesar-pembesartempatan.Lihat Mohammadb. Nik Mohd. Salleh,“Kelantanin Transition: 1891—1910’,dalamW.W. Roff (ed.), 1974. Kelantan: Religion,SocietyandPolitics in a MalayState,Kuala Lumpur: OxfordUniversityPress,hIm32.

~ Kawasandataranmi adaiahseluaskira-kira 1 500batupersegidanberbentukem-patsegidenganiebarnyakira-kira 25 batudanpanjangnya60batu.Untuk maklumatIan-jut, lihat E.H.G. Dobby,1951.“The KelantanDelta,GeographicalReview,41, hIm 226—

255.

49


14 Kedahjugamempunyalkira-kira 50 000 pendudukpadamasaitu, manakalajum-lab pendudukdi Pahangiaiahkira-kira40 000, Perak35 000, Terengganu31 000, NegeniSembilan 27 000, Johordan Melaka25 000 dan Selangor12 000. Lihat TJ. Newbold,1939. Political andStatisticalAccountoftheBritishSettlementsin theStraitsofMalaccaLondon.

~ LihatZaharahbinti Hj Mahmud,“The PeriodandtheNatureof ‘Traditional’ Set-tlementin theMalayPeninsular’,JMBRAS,43, Bah.11(1970),him 81 — 113.

16 Anggaranpendudukuntuk tahun1884 diperolehidanipadaM.V. del Tufo, 1949.Malay — A Reportof the 1947 CensusPopulation,Kuala Lumpur. Manakalaanggaranbagi tahun1911 diperolehi daripadaJ.E. Nathan, 1922 The Censusof British Malaya,1921 (London:WaterlooandSons).

~ Kessler,op. cit ., him 38—39.18 Clifford menggambarkankeadaanmi seperti berikut: “The KelantanRiverbanks

aredivided up into a numbervillage communes,over eachof which a kueng,orhead-man,rules,whois directly responsibleto theRaja.The chiefduty is to aid in collectingrevenue from their people”. H. Clifford, “Expedition to Trengganuand Kelantan”,JMBRAS,34, Bah1(1961),hIm 114.

‘9Munsyi Abdullah,op. cit., hIm65.20Ibid.,hIm 28.21 Untuk keteranganterperinci tentangcarapenangkapanikan yangmenggunakan

pukatpayang,sila lihat M.L. Parry, “The FishingMethodsof KelantanandTrengganu’,JMBRAS,27, Bali II, 1954, hIm77— 144.

22 Mengikutsistemmi, langkahpertamayangdibuat olehpendudukkampungialahmemutuskantanahsiapakahyang harus dikerjakandanditajak duiu. Setelahkeputusandibuat,merekabersama-samake bendangorangyangdipiiih dikerjakandahuluitu. Sete-lab bendangorangyang pertamaitu selesaidikerjakan,tanahorangkeduapuladikerja-kandanseterusnya.Biasanyatanahketuakampungyangdikerjakanterlebihdahulu,ke-mudiannyadiikuti oleh orang-orangyang Iebih berpengaruhterkemudiandaripadanya.Orang-orangyangkurang berpengaruhselalunyadikemudiankan.Setiap kali kerjago-tong-royongmi dijalankan,satujtunuan makandiadakandanorang-orangyangdimintabekerjadi tanaboranglain dikatakan “makanpinjarn”. Lihat Zaidi-Saidi Ibrahim, “As-pek-aspekBudaya— Ekonomi MasyarakatKelantanSebelum1909”. dalam Khoo KayKim (ad.),op. sit.,hIm 46-47.

23Ibjd24Clifford, op.cit., hIm91. Terjemahanpenulis.

2.5Berhubungdenganperkarami, Clifford, yangpergi ke Kelantanpadatahun1895,telahmenulissepertibenikut:

“The principal manufactures(in Kelantan)are silks, cottons, andpottery.Theformerareprobablythebestfabric made by thenativesof thePeninsula,whilethe latterarebothgood andcheap”.(Ibid.,him 116).

26Clifford menyifatkancarapengeluaranpertaniandi Kelantanpadatahun1895 Se-

bagai“primitive “(Ibid.).27 LihatZaidi Saidi,op. cit., hIm48.

50


28 Misalnya, N.N. Dodge, “Mineral Productionon theEastCoastof Malayain the

NineteenthCentury”,JMBRAS,50, Bali 11(1977),hIm 89—110; S.A. Carstens”,PulalMemoriesof a Gold Mining Settlementin Ulu Kelantan”, JMBRAS, Bah I, 1980, him50 — 67.

29Dalamcatatannya,Clifford adajugamenyebutkantentangpenglibatanorangMe-layudalamkegiatanmelombongemas.(Clifford, op. cit., hlm 103).

30Cliffordjugamenyifatkanalat-alatperlombonganyangdigunakandi Galasseba-gal “primitif “. Menurutnya:

“Owing ... to theprimitive natureof theappliancesat thedisposalof themi-ners,thereefsandlodesremainfor the mostpart untouched,theoperationsbe-ing almostentirely confinedto sluicing and washingfor alluvial gold. Somecrudemills for crushingquartzarealso used,butonly the softersurfacerockscanbe treated by them, and then only in very small quantities”. (Ibid., hlm103).

31 Lihat Newbold,op. cit danJ. Crawfurd, 1820.A DescriptiveDictionary oftheIn-

dianIslandsandAdjacentCountries,London: BradburyandEvans.32Dodge,op. cit., him 98.~ Sharom Ahmat, “The Structure of the Economy of Kedah, 1879 — 1905”,

JMBRAS,43,Bali II, 1970,him 1—30.~ MunsyiAbdullah,op cit., him 31.~ MenurutLineham,duit-duit emaspurbatelahdijumpaldi beberapatempatdi Ke-

lantan:Antaranya,di bekastapak Kota Kubang Labu yang dipercayaidigunakanpadaabedke-17danke-18(Lineham,op. cit., him 62 —~69).Berhubungdenganhalmi, Rentsepulamenulissepertiberikut:

“Recentdiscovery... have provedthat gold coinswereminted in NortheasternMalay Stateto anextent unknownin the restof the Peninsular.It is probablethat agoldcurrencywasin forcebefore 1500A.D”. (Rentse,1947, op. cit., hlm31).

36Clifford misalnyamelaporkanbahawa:

“The currencyis usein Kelantan... consistsof small roundtin coins ... theto-ken valueof whichis 1/480 of apillardollar. TheMexicandollaris notaccept-ed in Kelantanandnotesandsmallsilver coinsarealsorefused.“In theGalasdistricta gold currencyis in use.... WhenRajaMansursucceed-ed,he calledin all thetin coinagethen in circulation, andexchangedit for asimilarquantityof coin of hisown minting .... Any personfalling to exchangedhisold coinsfor thenew oneswasliable to a heavyfine. Nomoreof theseto-kensarenow beingissued,thequantityin circulationbeingsufficientfor all re-quirements”.(Clifford, op. cit., hIm 115).

37Graham,op. cit., hIm37.op. cit., hIm 50—52.

39MunsyiAbdullah,op. cit., hIm 78.40 Sebagaicontoh,semasaberadadi Kg. Aur Gading padapenghujungabadke-19,

51


Skeatamattertanikdengankegiatanperdaganganyangterdapatdi situdan mencatatkan-nyasepertiberikut:

“There wereabouttensmallraft bankshere,mooredto thebank.Oncea monththe owners went the longjourneys down the river to restockat the Kelantancapital.One shopwas a generalstoreandI wasable to buy, thoughat a stiffprice,100gantangof rice,sugar,pulut, torches,Japaneseclothof akind thatatleastresembledCalico,saltmatches,matsandevena fewboat-awnings.... Andtheseshopsalsosoldcoconut,calledbudu, in largejars,diedfish, coconutoil,and a few otherwelcomearticles”. (W.W. Skeat,“The CambridgeUniversityExpedition to the North EasternStates, and to Upper Perak, 1899—1900”,JMBRAS,26,Bali IV, 1953, hIm 97).

41 F.F.Laidlaw, “Travels in Kelantan,TrengganuandUpperPerak,A PersonalNar-

rative”,JMBRAS,26, Bali IV, 1953, hIm 156. Terjemahanpengkaji.42MenurutGraham,“In Kelantan,he (the Malay)growsthe70 000 oddtonsof rice

which feedthe population,hecatchesand diesfish enoughfor homeconsumptionandexports,hemakessome40000pikuls of copraeveryyear,heworksboatson rivers,and,in fact,hemakesa verycomfortableliving, suppliesall his wantsandis contented”.(Gra-ham,op. cit. him 19).

Menurutnyalagi, “... in anaverageyear,about15 000tons(of padi)areproduced(and)usually about3 000 tonsof riceareavailablefor export”. (KAR, 1903 —4, hIm23).

43WongLin Ken, op. cit., hIm 79—80.~ Newbold,op. cit., hIm65. Dipetik danpadaShahnilTalib, op.cit., hIm54.~ Abdullah,op. cit., him 57.46NewboId,op.cit., hIm291 —312.Dipetik danipadaDodge,op.cit., hIm 95.“~C.O. 273/284: Swettenhamto C.O., 7 October1902, ff 37—9. Dipetik danipada

ShahnilTalib. op. cit., him 55.4tLihatKAR, 1903 —4,hlm 17.49MunsyiAbdullah,op. cit., hIm56.50A. WrightdanT.H. Reid, 1912. TheMalay Peninsula,London: 1. FisherUnwin.51 Dmpetmk danipada‘‘Abstract of Journal’ keptby Mr. C.F.Bozzolo, Magistrateand

Collector,UpperPerak,duringhis Explorationof thePassinto Kelantanby thePlusVal-ley”, Enclosure12, No 4. F.O. 881/5 948,1898.Terjemahanpenulis. Penulisamatterhu-tangbudi kepadasdrKhoo Kay Jin keranakesudiannyameminjamkanbahanmi untukdigunakandalamkajianmi.

52JawiPranakan(keluanan22.8.1887)melaporkanmalapetakami sepertiberikut:

“Becausebuffaloesandother livestockwere deadthe cultivation of padi sud-denly caine to a halt. When cultivation ceasedfamine came to Kelantan.Whoeverhadbuffaloescontinuedto plough .... When peoplewho possessedbuffaloesfor ploughingsuddenlybecamepoor theywere in fact landlessandthereforetookup reapingbut notplantingwork . Dipetik danipadaR.H. Hill,1977. Rice in Malaya:A Studyin Historical Geography,Kuala Lumpur: Ox-ford UniversityPress,hIm641.

~ Tahun sebenarberlakunyataufanbesarmi masihbelum dapatditentukanoleh

52


ahli-ahli sejarah.Wyatt-Smith menyatakanbahawataufanitu berlakupadatahun 1883(Lihat J. Wyatt-Smith,1964 “A PreliminaryVegetationMap of Malayawith Descriptionof the VegetationTypes”, Journal of Tropical Geography,18, hlm 202). Tetapi, Hill,yangmenyemakakhbarStraits Times keluarantahun itu dan tiga bulanpertamatahunberikutnya,meragumketepatankenyataanWyatt-Smithitu (Lihat Hill, op. cit., him 65).Clifford pulamenyebutbahawataufanitu berlakupadatahun1880 (Lihat Clifford, op.cit, hIm 116).BegitujugapendapatSa’ad ShukniHj Muda 1962. SejarahKelantan,KotaBharu,hlm 122.

~ of .... Bozzolo”, op. cit., Terjemahanpenulis.~ Kessler,op. cit., him 63.56 Kesslermerumuskanperkembanganmi sepertiberikut:

“Conversionto the labor-intensivepadi chedonganwas promptednot by anyautonomousdesire of the peasantto increasehis output, but by pressuresonhmm— theneed,aspopulationgrewandlandbecamescarce,to increasethepro-ductivity of land in order to meetgrowingexactionsabove an inelasticsubsis-tence.... The intensificationof Kelantaneseagriculturebenefitednot thepea-santbut thosewho demandedashareof hisproduce;it stemmedfromandcon-tributedto thegrowingpowerof the centralregime,especiallythe chiefly aris-tocracy”. (Ibid, hlm65).57KAR, 1903 —4, hIm22.

58 JawatanSultanDewa danEngku Seri Indera diwujudkansemasapemenmntahan

SultanMuhammadII. Sebelumitu, terdapatjawatanRajaTemenggungdanRajaBenda-haradan kedua-duajawatanmi dimansuhkanapabilasultan tidak melantik sesiapapununtukmemegangkedua-duajawatantersebut.

59Rahmat,op. cit., hIm 141.t0Halmi dinyatakandenganjelasolehClifford sepertiberikut:

“In Kelantanall poweris centredin theRaja (Sultan)andthe powerfulchiefswho supporthim andkeep him in the enjoymentof the positionhe holds. Nopartitionof therevenueof the countryhastakenplacehereandall thecollec-tions find their way into theroyal coffers,Nik Sri Padukaand a few of otherchiefsalonesharingtheprofits of administrationwith theRaja.The otherPrin-cessandchiefs have to trust to tradeand to the occasionalbounty of the Rajafor their supplies.

“The GalasDistrict is normally underthechargeof DatoBentara,buthe livesat Kota Bharu, asdo all the chiefs, and he hasright to the revenueof thedis-trict, savesuch sumsas maybegrantedto him from timeto time by theRaja.The Lebir District, in thesameway, is underthechargeof theDato’ LelaDira-ja, but he also lives at Kota Bharuand is only an extracog in the wheel bymeansof which theRajasqueezestherevenuefrom his people”.(Clifford, op.cit., him 133.)

61KAR 1903—4,h1m22.62 Sharom,op. cit., hIm 10.

53

MASYARAKAT MELAYL] ABAD KE-19

63Dipetikdaripada“Abstractof Bozzolo”. op. cit., him 12—14. Terjemahanpenulis.

~ KAR, 1903—4,hIm 22.65Ibid~Rahmat, op. cit., him 134.67MunsyiAbdullah,op. cit., hIm54—55.68 SepertiClifford, op. cit., danKAR, 1903—4.69KAR, 1903—4,him 17.70 Wan Hashim,1982. “The Transformationof Malay PeasantryUnderPeripheral

Capitalism”,tesisPh.D.,Universityof Manchester,hIm 69:

71 Menurutnya:

“Thepeoplearemiserablypoor,andthe debt-slavesystemis herecarriedto agreaterlengththanin Trengganu,Kelantannativesfreely selling their childrenfor afew dollarsapiece”. (Clifford, op. cit., hIm 114).

Swettenhamjugamelaporkantentangsistemhambahutangdi Kelantansepertiberi-kut:

“I wentto theCapt.Chinashousea mile downtheriver, a very goodhousein-deed.He tells methereis a greatdealof debtslaveryin Kelantan.He himselfhas40debtslaves,andheaskedmeif I wantedto buy any”. (Daripada“NotesTakenfrom a Visit by Sir Frank Swettenhamto Kelantanwith H.E. The Go-vernorof Singaporein July 1875” dalamKelantanPlanters’AssociationYear-book,1977/78, (Kota Bharu:1978).72 K.S. Jomo,1977. “Class Formationin Malaya: Capital, theStateandUnevenDe-

velopment”,TesisPh.D,Universiti Harvard,hIm46.73Sebagalcontoh,lihat catatanBozzolodi atas.~ Misalnya, dalamsuratrayuanduaoranghambaberhutang,Jusohbin Dolah dan

Mek Kecil binti Jusoh(isteniJusoh)kepadaPenasihatInggeris pathtahun1913, merekamenulis tentangmasalahyang merekahadapiseperti berikut (terjemahanoleh pegawaipenjajah):

“We owedmoneyto UngkuBongsu, theSultan’saunt— my wife borrowed$26from her father some30 yearsago and I borrowed$10 from Ungku Bongsuherselfsomesix yearsago— we did notpayanythingbackbut usedto work forher cutting wood andcarrying water,etc. in her house,but feedingourselvesandliving in the RajaMuda’s compoundanddoing otherwork to provideourfood, workedfor herfour or five daysa weekandfor ourselvestheothertwo orthree.Recently,shesummonedusfor thereturnof thecapital,but claimed$26+ $20in placeof$26 + $10, andthe courtorderedus to pay $3 per month.Wenow work attheKais coffee shop(this alsotherefugeof Sepiah,theRajaNe-geri’s runawayslave who saidshewasrapedsomeyearsagoby a detectiveatthe marketwhile a debtslave of and underprotectionof the RajaNegeri)We think that all theseyearsof work shouldcancel thedebt”. Lihat Fall BAK723/1913.

75AminuddinBaki, 1966. “The Institutionof Debt-Slaveryin Perak”,PeninjauSeja-

54


rah, him 1—11.

76 Sila iihat Lim TeckGhee,1976. Origin of a ColonialEconomy:Landand Agri-

culture in Perak 1874 — 1897, Puiau Pinang:PenerbitUniversiti Sains Malaysia. DavidWong, 1975.TenureandLandDealingsin the Malay States,Singapore:SingaporeUni-versityPress.Jomo,op. cit., him 53 — 60; danWanHashim,op.cit., hIm 72—6.

~ Lihat W. Maxwell, 1885. The Lawand Customsof theMalayswith ReferencetotheTenureofland, Singapore,him 15 — 17.

~ Clifford, op. cit., him 114.79KAR, 1903—4, him 25. Terjemahanpengkaji.80FaliBAK 44/1915.Terjemahanpengkaji.~ ShahrilTalib, op. cit. him 52.t2Kessler op.cit., him 64.83KAR 1903 —4, him 21.

84Jbid.,him 22.85 Memangsalahsatusumberhasil yangdiperolehioiehRajaSiampadaabadke-19

iaiahcukaikeluaranpertanian.MenurutIngram:

“The people(of Siam) had thehereditaryobligationnotmerely to furnishper-sonalservices,but alsoto turn over a shareof their produceto theking. Thetendencyherewasto substitutemoneyfor paymentin kind .... From 1820to1851, the producerwas allowedto pay in kind or moneyas he choses.Themoneytax ratewas375 bahtperrai”.(Nota: pathmasaitu 11 bahtlebih kurangsamadengan*1 sterlingdan 1 rai iebih kurangsamadengan0.4 ekar). LihatJ.C. Ingram, 1971. EconomicChangein Thailand,1850—1970Stanford:Stan-ford UniversityPress,him 31.

86 Wong,op.cit., him20.87 MenurutKAR 1936, sebeiumtahun 1904, pemilik tanahdi Keiantanberasaskan

suratgeran(‘cap’) yangdikeluarkandengankelulusansultanataurajaKelantanseteiahpemiliknya mendudukitanahberkenaan.Pathtahun1898 iaitu seiepastertubuhnyaPeja-batTanah,satusistemmengeluarkansurat“geran lama” dansurat “jualan” diperkenal-kan.Surat “jualan” merupakansatugeranyangdikeluarkanapabilasebidangtanahdijualataudipajakkanoiehpemilik asalnya.Surat-suratmi berbentukmanuskripdandikeluar-kan dengankelulusansultanatauraja. Tetapi,menurutLaporanTahunanPejabatTanahbagi tahun1914, surat“jualan” didapatidipegangolehorang-orangyangtidakmemiiikisurathakmilik tanah.Oieh yang demikian,penerimasurat “jualan” tidak mempunyaijaminanbahawatanahyangdiperolehitidak akandituntutoiehoranglain.

88Jomo,op.cit., him69.

55

3

UNDANG-UNDANG KEDAH1DENGAN TUMPUAN KHUSUS KEPADA

PENGAWALAN HAK MILIK TANAH

Dr. KhooKhayun

Teks undang-undangmerupakansumbermakiumat yang meragukanterutamauntuk sejarahsosial.Pengalamansemasasahajasudahcukupuntuk memberiperingatankepadakita tentangkemungkinanberlaku-nya pertentangandi antaraperuntukanundang-undangdenganamalansosialdanpolitik yangsebenamya.mi sepatutnyamenyedarkankitake-padabahayayangtersiratdalamusahauntukmembuatkesimpulanten-tangpelaksananstruktursesebuahmasyarakatdaripadagambaranyangdipancarkanolehkodundang-undangnya.

Jika mi berlakukepadamasyarakatkita, makasudahtentu ke-adaanmi jugapastiberlakupadamasyarakatlampaumasihlagi digu-nakansehinggakini, makakesilapanmenyangkaungkapanbahasase-bagai fakta tentunyadisukarkanlagi oleh percantumanpenggunaanungkapandahuludenganmaksudpenggunaanmasakini.2

Dalamkontekskita, masalahsedemikianmenjadibertambahsukarkeranateks-teksyangsenangdiperolehipadamasami merupakancan-tumanyang terbentukdalamsuatujangkamasayang lama3sehingga

56

UNDANG-UNDANG KEDAH

menjadi sukar untuk kita menentukansekiranyaada, peruntukanun-dang-undangyangsebenarnyaberkuatkuasapadasesuatumasa.

Walaupundemikian, teks undang-undangmesti sedikit sebanyakmemberikesankepadaorganisasidanperaturansosialwalaupunkitabersetujudenganWinstedtyangmenulistentangUndang-undangMe-laka bahawateks undang-undangadalah ‘sebuahikhtisar yangsecarapraktiknya tidak lebih daripadasebuahbuku rujukan keranaperun-tukannyadapatdibatalkanoleh sultanatauhakim yangbijakasanaatauyang mengikutperintah.4Seperti yang diperhatikanoleh Liaw, “da-ripadakenyataanmi kita dapatmembuatkesimpulanbahawatanpacampurtangan~seorangsultanyangkuat atauseoranghakim yangbi-jaksana’,ikhtisarundang-undangadalahsatubahanrujukanyangdigu-nakanolehpegawaihakimuntukmembuatkeputusanmereka”.5

Sekurang-kurangnyateks undang-undangsedemikiandapatme-nunjukkankeadaanduniaideologi dankonseptualyangwujud padaSe-suatumasa,iaitu anggapansemasayangmentaknfdanmembenarkantindakanperkara-perkaraseharian.

Oleh itu, dapatlahkita bersetujudenganWyatt yangmengatakanbahawa:

“Teks undang-undangjelas bergunakepadaahli sejarahdan ahlisainssosialyang menaruhminat terhadapkeadaandan institusi so-sial dan politik. Perkarayang menjadi tumpuan utama undang-undangialah pengawalanmasyarakat;dan walaupunia seringkalimencerminkanaspirasimasyarakatlebih baik daripadakeadaanyangsebenarnya,hanyasebilangankecil sumberlain sahajayangle-bihpentingdaripadanya”.6

Rencanami tidaklah bertujuanmerangkumisemuaperkarayangdibangkitkan.Sebaliknya,matlamatrencanami lebih terhaddaripadaitu dan hanyabertujuan: (1) memperkenalkansatu versi Undang-undang Kedah yang belum pemah dibincangkanlagi:7 dan (2) me-nyampaikanfasal-fasaltentanghal tanahyang terkandungdalamun-dang-undangkerana ia agakberbezadaripadaundang-undanglain.Oleh yang demikian,perkataanundang-undangitu banyakdigunakankeranami merupakankali pertamaversi undang-undangmi dikemuka-kan.

Kemudahanmendapatdan menggunakantanahmerupakanciri-ciii utamasesebuahmasyarakattani. Sebarangkod atau ikhtisar un-dang-undangtentangperkaratersebutbukansahajamenarikminatteta-

57


pi bolehdianggapsekurang-kurangnyasebagaigambarankonsepsiang-gota masyarakattentanghubunganantaramerekabersabitdenganta-nah. Malahanlebih daripadaitu, ia dapat memberi petunjuk yangbergunakepadastruktur masyarakatsekurang-kurangnyasetakatyangberkaitandenganalatpengeluaranyangasasmi.

Keadaanmi menjadi lebih ketaraapabilaundang-undangyangdi-maksudkanmi bukansahajamenyentuhperkaratersebutdenganlebihmendalamberbandingdenganversi lain,8 tetapijugakelihatanterpisahdaripadapendapatumumtentangbentukpemilikan tanahyangwujuddi negeri-negeriMelayusebelumzamanpenjajahan.

Suatuperbincangantentangversi Undang-undangKedah adalahperlu sebelummeninjaudenganlebihjelasmengenainya.

Padatahun 1928,Winstedt telahmenerbitkanterjemahansebaha-gianbesardaripadamanuskripyangmengandungiUndang-undangPe-labuhan bertarikh 1060 H/l650 Masihi,9 Undang-undangDato’ StarPadukaTuanbertarikh1078 D/1667Masihi, HukumKanunDato’ Staryang tidak bertarikh,satubabberkenaandenganBungaEmasdanun-dang-undangbertarikh 1199 14/1784Masihi.’°Dalambahagianpenge-nalan,beliaumenyebutyangbeliaupemahterjumpasatu lagi versi Un-dang-undangKedahyang telah “diperturunkanuntuk E.A.G. Stuart’.’1MenurutWinstedt,versi mi amatberbezadaripadaversi yangdisam-paikan oleh beliau. Tetapi, malangnyabeliau hanyamencatatkanba-hawaundang-undangpelabuhanyangawal itu ditinggalkan,dan ia “le-bih bersifatsasteradan segi bentuknya”’2 dan beliau langsungtidakmenyebuttentangversimi dalamkaryabeliauyangbertajuk“A HistoiyofClassicalMalayLiterature” •13

SayapercayabahawaUndang-undangKedahyangdipertimbang-kant di sini adalahsamadengansalmanStuart.’4 Satu-satunyaasasbagikepercayaanmi ialah tenjemahanbeberapapilihan daripadasalmanStuartyangtelahdibuatoleh Stuartsendiri dan tercetakdalammajalahterbitanProvinceWellesleyMissionPressbertajuk TheKedahMiscel-lany.’5 BahagianyangditerbitkanolehStuartadalahsamadenganyangterkandungdalamversi yangdibincangkandi sini.

Walaubagaimanapun,samaadaia samadenganversi Stuartatau-puntidak, versiUndang-undangKedahmi mempunyamkepentingannyatersendiri.ma pasti tidak samadenganbahagianmanuskripWinstedtyangbertajukUndang-undangBertarikh 1199 H yang mengandungi“peraturanpergaulandalam istana .... Fasal 1—23 daripadaUndang-

58

UNDANG-UNDANG KEDAH

undangMelaka ... beberapamukasurattentangperkahwinan,percerai-an,perzinaandanperdagangandan... berakhirdenganUndang-undangLautMelaka(MalaccaMaritime Code)”.’6

Versi mi tidak bertarikhdandi bahagianutamamengandungi40bab, dan mi diikuti oleh Undang-undangLaut Melaka, ‘~ Undang-undangNobatyangdititahkanoleh SultanAbdul Hamid Halim Shahdandiakhinidenganbahagianyangberupakhutbah.Berikutnya,dilam-pirkan salman“lesen[1-i-s-i-n] timah” yangdititaiikan olehSultanAb-dul Hamid pada1 Rabiulawal 1303, bersamaandengan8 Disember1885,danjuga senaraiSultanKedah,seramaitujuh belasorang,ben-muladaripadaSultanMohamedShahsehinggaSultanAbdul Hamid.’tWalaupun mungkin terdapatbahagian dalam versi mi yang samadenganbahagiandalamversiWinstedtataupundalamUndang-undangMelaka,’9pentingditegaskandi sini bahawaadaperbezaanyangbesardalam bahagian-bahagianyang membincangkanperkarayang sama.Tambahanlagi, tidak adabahagianyang samadalamversi Winstedtataupun Undang-undangMelaka yang membincangkantentang pe-mungutanhasil ripai,2°atau peraturanhubunganantaratuan denganorang berhutang,2’atau basil nobat,atauperakuantentangkerja wa-nita,22 atau secararelatifnya, keistimewaankedudukangolongan pe-dagang.23

Walaupunundang-undangmi tidakbertanikh,tetapidipercayaidi-gunakansejakpemerintahanSultanRijaluddinMohemad24yangmeme-rintah dan tahun1035 H sehinggatahun 1062H bersamaandenganta-hun 1625 sehinggatahun 1652.25 mi adalahsamadenganasal usulUndang-undangPelabuhanversi Winstedt tetapi lebih awal daripadakod-kodlain dalamversi itu.26

Tetapi, jika tarikh mi dapatditerima,sudahtentuteksnya,sepentijugadenganteks undang-undanglain, mempunyaitambahanyang ten-kemudian.27 Contohnya, Fasal 15 yang membicarakanpengupahanorang2tmenyatakanbahawa,

“Maka padazamanyangterkemudiandaripadaitu, iaitu zamanpadasanahseribuduaratuslima tahun “29

Begitu juga Fasal 17 yang mengandungiUndang-undangPela-buhan 30 menyentuhtentangperubahanyangberlakupadazamanSul-tan MohcmadJewaZainalAbidin MuazzamShah,MarhumKayangan(1706 — 1760 Masihi) danzamanSultanAhmadTajuddinHalim Shah,

59

MASYARAKAT MELAYU ABAD KF.-19

MarhumLimbong (l801(?)— 1843 Masihi).JelaslahbahawaadamasalahyangseniustentangkronologidanSe-

hinggaperkarami diselesaikan,jika mungkin, adalahmustahil untukkita mengatakanyang undang-undangtertentudigunakanpadazamanyang tertentudandalambentukyang tertentu.Walaupundemikian,adabukti yang menunjukkanyang sekurang-kunangnyasebahagiandan-padaundang-undangtersebutmasih lagi digunakanpadapenghujungabadke-19. Contohnya,beberapabahagiandaripadaundang-undangpencukaian,yang terkandungdalamFasal27 bersabitdenganhasil ii-pai dangendangatauhasil nobatsememangnyaberkuatkuasapadaza-mantersebut.3’

Walaupunadakeraguansebegmni,berdasarkansebab-sebabyangtelahdinyatakan,adafaedahnyaditeliti dandijelaskanundang-undangbersabitdenganhak milik tanahdan penggunaannyadenganpenkanalain yangberkaitandengannya.

Fasal 18 dalam Undang-undangKedahdenganjelasmenyatakantentangpninsipbahawanajaatausultanadalahpemilik taniah,lantasme-nyokonghujah yangdikemukakanolehMaxwell32 danseterusnyame-nolak usahaWong33yangbaru-barumi untuk mempersoalkannya.Da-lam prosesin fasaltersebutmenerangkanperbezaandi antarahartatetapdenganhartayangboleh dipindahkanyangbiasanyaterdapatdikalanganmasyarakatprakapitalis.34Halaman-halamanyangberkenaanpatut dipetik sepenuhnyakeranaperkaratersebuttidak pennahmunculdalammana-manaikhtisar undang-undangMelayu:

“Adapun segalabumi dalamalamduniami bumi Allah SubhanuwaTaala tiada siapaboleh miliki melainkantanahatas [a-t-i-s-]tiap-tiap tempatitu jadi milik rajayangmemerintahtempat-tempatituTiada boleh ia (iaitu, seorangrakyat) hendakmilik akantanahitukeranatanahitu tertentutanahraja... Danlagi, fikirkan olehmu,tat-kala dikatatanahitu milik si anu,adakahdapatia ubahkantanahitubawak (sic!) ke tempatlain? Keranatiap-tiap milik itu boleh penn-tahkanyang empunyamilik ikut sekehendakhatinya. Itulah yangbernamamiliknya. Bukankahsudahterdustaperkataanmilik si anuitu? Tertentukepadamilk raja keranayang dikatakanraja itu ba-yang-bayangAllah Taala”. 35

Setelahmengukuhkanhujahi, Fasal 18 seterusnyamenjelaskanpninsipyangdapatdicirikansebagaikepunyaanhakguna36ataudenganlebihtepat,pninsipkepunyaanmelaluiusahaataukerja:

60

UNDANG-UNDANG KEDAH

“BarangsiapadanipadahambaAllah Taalayang dikurnia raja benduduk buat kampungdandusundanbendangbolehlahmasing te-bas-tebaspersucikan(sic!) tanah-tanahitu dudukbertanamtanamanakanjadi makanannya.Barangdiusahasucikan(sic!) itu jadi milik37ialahdengansegalatanaman-tanamandalamnyaitu ... Sehinggasuci(sic!) dengantanamandalamnya,itulah miliknya, tiadabolehyanglain mengambildia. Ertinya, jika habisbinasatanamandalamnyadanhabmsbmnasacucmnya,ertinyajadi hutanbelukar,lucutlahsudabdanipadanya,pulangtanahitujadimiik naja”.

Tekstersebutseterusnyamenjelaskanlagi tentangpemilikantanaholehraja:

“Jadilahdikatatiadasiapabolehmemilik tanah.Jikaadadapattanahitu jadimiliknya, jika jadihutannimbabeberapazamanpun,tiadalahbolehlucut danipadanya.38Dengansebabitulah dikatasegalatanahitu milik raja, sekadarsegalaalamatamaratsucidantanaman,itulahyangbertuah”.

Sebagaiketeranganlanjut, perhatikanpetikanbenikut:

“Yang dikatakantanahsi anuitu, salahkatanya,tiada tahubertutur.Orangitu tiadatahubahasa.Yanglayakdisebutitu dengankata,‘liiibendangsiapa?’dan, ‘mi kampungsiapa?’,‘mi dusunsi anu’.39 Itulahsebenar-benarperkataan.Segala-segalatiadapatut ia berkata,‘mi ta-nabsi anu’. Jika tanahitu pembenianampunkunniarajaakandiaSe-kalipun tiadajuga patutdikatatanahsi anu, kenanatiap-tiapyangnajakurniajadi pemberianataupenjualansekalipunadatersebutdidalamtitah raja itu mengatakan,‘Tanahkami padatempatanu-anuitu kami beniakansi anu’atau‘kami jual akansi anusekian-sekianbanyaknyaakanjadi tempatia buatlapik duduk ataulapik buatma-kan’. Bukankahsudahtenkhususdiberi ataudijual itu akantempatiabuatlapik dudukdanlapik buatmakanapakaladitinggalkan,tiadaiadudukdantiadaia bertanammakan,lucutlahsudahpembenianatauperjualanitu, kembalibalik bendaitu kepadaempunyadia?”

Maksudpemilikanolehrajadiperkuatkanlagi denganpengawalanhartakarunataukhazanahyang terdapatdalamtanahyangtelahdikur-niakankepadaseorangrakyat:

jika adabarangsiapa-siapamendapatsesuatudi dalam tanahdarmpadabendahara,banyak atau sedikit, hendaklah bawaper-sembahkanpadarajadenganbetulbenarnya.Jangandipenbuatilat (?ain-i-l-t) atasperkaraitu keranatanahjut tanahnaja. Barangyangse-

61


dia adadalamnyamaulahdipulangkanpadaraja. Jika dibunyikan4°atau diperbuatilat, ertinyadibahagikanambil setengah-setengah,derhakalahnamanya.Apakalatimbul pekerjaanitu, berolehsusah-lah atasmerekaitu, didatangkanperiksadengandisakiti (?d-s-k-i-t-i) dankenasiasatatassegalatempatsimpanan.Jika dibawasembah-kan padaraja denganbetul benarnya,ia mendapatanugerahrajaakandia, bahagienamsebahagi,keranatiap hartayang diperolehdemikian itu raja mau berbahagidenganAllah Subhanuwa Taaladenganbahagidua samabanyak,keranadalamtanahyangdidapatitu. Maka tanah itu dua namanya:pertamabernamabumi, yangbumi itu Allah Subhanuwa Taalaempunya;dankeduaitu bemamatanah,yangtanahitu rajaempunya.Jadikandipatutkanbahagiduasebahaginya,akanAllah Subhanuwa Taalasebahagi,danakanrajasebahagi.Yangbahagianrajajut masuklahke baitulmaljadi belanjanegeri.YangbahagianAllah Taalaifti dibahagitiga, yang sebahagidiberi akanonangyangmendapatdia dan yangdua bahagilagi itudibahagikanpadasegalafakir miskinbarangyang adadalamnegeriialahwarismenerimabahagianitu”.4’

Walaupunadadakwaansepentimi, sudahtentu terdapattentangandanipadarakyatkeranakestersebutmengingatkan:

“Sungguhpundemikian,janganpula disangkakanjika sudahtentutetap milik raja, tiadalah guna bersusahdan berlelahatas milikorang,han ia berkehendakhabisdiambilnya.Salahfikin itt,. Dengansebabitulah sudahdibayangkanpadababyangpertamadinyatakansyaratorangyang hendakdirajakanitu tiada bolehmelangganadatyang telahdiadatkannyaittt. Bukanlahsudahkhususdalamnyaper-kataanitu habis tenhukum sekelianperkaranya,menolakwaswashati danipadabersangkutansebarangsia-sia datangdaripadanya?Sepatut-patutdiiktikadkan yangbemamanaja itu setaraf... denganibu kita segala-segala,tiadapatut iamendatangkananiayaatassega-la nakyatisi negerinyakeranadengannakyatisi negerin~’a,keranadenganrakyatjugajadi ia ternamaraja

Setelahmenetapkanhubungandi antanapemerintah,rakyat de-ngantanah,undang-undangtersebutseterusnyameluaskanskopnyaun-tuk meliputi hubungandi antararakyatdenganrakyat bagi mengesah-kanpenguasaanpemenintah:

“Jangan taruh jalan perselisihanperbantahankamu sama sendinikamu.Sepertiperintahtanahraja yang engkauusahatebastebangpersucibuatkampungdan dusundan bendanghuma itu, hendaklah

62

UNDANG-UNDANG KEDAH

engkaupergi menghadapraja denganmembawapersembahanatasbarangyangengkaudapat,engkaupohonkanpadaraja tanahusahaengkauitu, diampuni raja akanengkau, tiada raja menaruhtamakbakhil atasengkau.Maka hendaldahengkaupohonalamatsuratti-tahdengancap meteriraja,tandaampunkurniaakanengkausupayalepaslahperkaraitu daripadadirebut oleh orangyang kurangakalberadawat(b-r-ain-d-a-u-t)denganengkau,memberikesusahanatasengkau.Dengansebabmi ditilik raja jalanmi hendakmenjadiba-nyakpenselisihanatasengkausekelian,makadiikhtian olehrajahen-dakperlepaskandaripadaperebutandanperselisihansegalaperkarami, diadatkanatasisi negerinyaatassegalatanahnyabarangtanahyangdiusahaolehrakyatnya,tebastebangpersucijadikankampungdandusundanbendanghumaitu diberi harapandisuruhsukattentu-kanban~aknyadenganhadhinggaperenggannya,diambilhargaatassepatut.Padabarangonangyangtiadabensuratputusdisuruhperbuatsuratputusberi yang empunyausahapegangsimpan taruh balk-baik.Tatkalaitu tiadalahjadi berebut-rebutan”.

Seterusnyaharga’tanah42dan.hargasurathak milik tanahdinyata-kan:

“Maka hargatanahitu pun dibubuhdenganhargayang amatsarfa,iaita tanah yang di dalamnegeni tempat kampung rumah segalaonang,harganyapadaserelungtanahenamemas.Jikatanahhampirnegenijadi tanahkampu~ngdanbendang,harganyapadaserelungempatemas.Jika tanahyangjauh sedikit daripadanegeri, ertinyayangperjalanansekerathan,harganyapadaserelungduaemas.Jikatanahyangjauh, iaitu sehaniperjalanan,harganyapadaserelungse-emas.Jika tanahpinggirnegeri, tanahhutanpadangnamanya,jauhdanipadanegeri,harganyapadaserelungduakupang”.43

“Akan hasil perbuatsuratputus ifti, pertama-pertamabelanjaakanhakimyang menyuratdenganhargakertasdakwatdan kelalahaniamenyuratitu padasuatusunatputusseemas.Jika banyakdiikat ta-nahnyapun tiadalahdikirakanhingga (h-ng-g-l) sepucukseemas.Itulah kenaberi (b-a-n-i) ia akandia. Dan nazarraja menununkanmeterai(m-n-t-r-i) dalamsuratitti punseemasjugapathsuatusuratputus,tiadalebih lagi. Jika adaberkehendakhendakpohonkancopmelekatrajamaulahdisembahkannazarnyaempatemas.Jika turuncop bendaharadalam sunatjni mau disembahkanpadabendahanaduakupang.Jikahendakperbanyakkancopmentriyanglain maulahberisekupangpadasuatucop”.~

63


Daft untukmemperkuatkanperintahmi:“Pada tiap-tiap enam tahunsekali (s-k-a-I), raja membeniharapanpergisiasatperiksapadasegaladaerahnya.Barangyangtiadabersu-rat putusatasbendangnyaataudusunnyaataukampungnyadiambilhangatanahitu diadakanberisuratputusakandia menetapkanben-dangataudusunataukampungitu miliknya sampaike anakcucu-nya”.

Pindah hakmilik tanahsecarajualandibenarkantetapiseseorangpembelidimestikanmengambilsurathak milik yangbaru.Pembeliti-daklahperlu membayarhargatanahsekali lagi. Walaubagaimanapun:

“Jika bendang,kampung,dusun yang sudahdisembahkanhargapadanajaataudibeli paraorangyang sudahtetapkurnia taja, akanorang berjual kebiasaan(?k-b-s-a-ain-n)surat putusnya,hendakdipohonkanlain. Tiadakenahargaatasnyamelainkanbelanjaseper-ti yang tersebutitu juga kenaatasnyasertadenganbelanja akanyangpergimenjajakterat itu. Syaratnyadikehendaksaksiyang me-ngetahui(m-ng-h-t-u-i) tanahitu-sudahraja ampunkurnia akandiasuratputus danmengetahuihad hingga banyaktanahnyadan pe-renggannya,didapatlahsuratputusganti suratputusnyayang binasa,tu”.

Dengansyarat-Syaratin pninsip kepunyaanmelalui usahaataukerjadanhakpemilik tanahdipertahankandaripadadiceroboholeh pi-hak lain:

“Dan jika ada seseorangmempugarsesuatutanah akan diperbuatkampungataudusunataubendang,di dalamia dudukbekerjaitu tia-dalahbolehyanglain pergipugarhampir-hampindia, ertinya, tempo(t-m-p-u) tanahitu di sebelahkepalakaki danrosakkiri-kanannyadengantiada keredhaanorangyang mempugardahulu itu, keranahukum ia empunyajuga,keranadi dalamia dudukbekerja,jijca ba-rangsiapagagahpugarambil,diadunyapadahakim, mauhakimsu-rubpulangkan(p-u-l-ng-k-g) tanahtemponyaitu padanyadansuruhia bayarkelelahanorangyang bekerjaitu ikut patutnya,keranaiadahulumempugaritu”~

“Adapunjika tanahitu sudahadabekaslambasannya,onanglain ga-gahambil, tiadalahkenaiaganti kelelahan,keranahukumia berbuatkekerasan;keranatiap-tiaptemponyatanahitu ia empunya,maulahdenganbenarnya”.

64

UNDANG-UNDANG KEDAH

“Di dalamitu, jika berhentiia daripadamempugarsebanyakpugar-an yang sudahitu sahajadikerjakannya,tiadalahtaksir atasorangyangmempugarkemudiandaripadanya”.

Namundemikian,jelas bahawapnmnsip mi dipentimbangkandalamhubungankepunyaanyang telahditetapkantenlebihdahulu.Usahasa-hajasyaratnyatidakmencukupiuntukmenentukankepunyaan:

“Bermula jika samaberpugar,ada tinggal antarakeduanyasedikittanahyangtiadaberpugar,jika salahseoranghendakpugar,tiadalahbolehdihabiskanmelainkandenganbenardengankene~dhaanyangsama,keranatanahitu mauberbahagidua,samabanyak”.

“Jika salahpugar habiskanbeni tempokepadanya,tatkaladituntut,kenalahbahagiberm akan dia sebahagikadarbelanjakelelahanitumaulahia bayarikut sepatutnya”.

Tetapipnmnsip usahamerupakanasasbagikepunyaanyangberte-rusan,walaupuntandakepunyaantetapdiakui:

“Shahdanjika samatempoitu salahmenmnggalkantanahusahanya,tiada dikerjakansesuatu,bolehlahyangtemponyaitu persuciambilakan dia tanahyang tiada suci lagi itu. Jika diadukanyang samatemponyahal mi, tiadalahditenmma aduannyasebabia tinggalkan.Jika ia katadiambil langsungtermasukke dalamtanahyang sudahdisucikan,patut diberi tuha-mudaatawaharapandanipadakweng-tandil45 pengi tatap. Jika adanyatatampak amanatdahuludenganyang baharudisucikanitu disuruh pulangkan.Jika tiada tampaktiadalahditerimaaduanitu keranataksir atasnyayang meninggal-kan”.

“Jikaditinggalkanmt sampaiduamusim, tanahitt, pulangjadimilkraja keranatanahbaharudalamberpugar.Jikatanahsuthhnabjadibendang,tetapamaratbatasnyadanperenggannya,dikehendaktigamusimditinggalkanbaharujadi kembalikepadaraja. Keranatanahbaharu pugar itu, di dalamduamusim menjaditanahyang sudahnab, balk sampaikantiga tahunakanmenjadi setemu,bolehlahba-rang siapa berkehendak pohonkan pada raja atau pada orang bekenja

negerikerjakantanahitu”. 46

Walaupundemikian,nampaknyapemegangsurathak milik mem-

punyaihakyanglebih unggul:

‘Di dalammi, jika tanahitu sudahadasuratputuskurniaraja akan

65


dia, tiadalahbolehoranglain mengerjakanlagi, keranatiap-tiapta-nahyang belumnabbalk itu tiadamenjadi suratputus lagi, dengansebabsudahadasuratputusitu”.

Namunbegitu, hak milik mi diselaraskandenganpnmnsip usaha,danpengusahatanahmasihperluuntukmengesahkanhak tersebut:

“Jika duamusim sudahditinggalkan tiada dikerja patut dipanggiltuanyang empunyausahaitu. Jika ia pergi padaketuhatempatitumaulahdinyatakan,padanyajika tiadadikerjakanmusimyang keti-gami tiadalahia mendapattanahitu. Di dalamsudahdinyatakanitupunjika tiadadikerjakannya,lucutlahdaripadanyausahanyaitu, pu-langjadimilik raja’.

Jikami berlaku,kehilanganhakmilik itu adalahmuktamad:

“Jika hendakbalik kerjakanusanglahsuratpunts in, maulahdisem-bahkanharganyaambi sunatpuntslain”.

Sungguhpunbegitu,pemeganghakmilik, keranamempunyaihakyang lebih unggul, masihlagi dapatmengambilsemulatanahnyaseki-ranyaia mempunyaisebab-sebabyangcukuptentangpembiarantense-but:

“Jika tanahnab yang sampaitiga tahun, balik yangempunyausahayangadamenanuhsunatpuntsmembawauzunmengaduhal dirinyasebabsesuatujadi tertinggallama,dibenarkanlahakandiamengerja-kantanahusahanyatiadalahusangbatalsuratputusnya”.

Dalamkeadaansedemikiandandalamenti kata yang terhad,hakmilik adalahlebihutamadaripadaprinsip usaha:

“Di dalamantarain jika sudahterbenarkanoranglain, sudahdiken-janyasedikit-sedikitpun, disuruh pulangkankepadaempunyadia,sekadarbelanjakelelahankenjamerekayangkemudianitu disuruhiaganti”.

Maksudnyadi sini, ia lebih utamadalamenti katayangterhadke-ranahujahmi dapatdiserapke dalampninsip usahayang terdahulu~e-pertiyangtendapatdalampetikanbenikut:

“Jika adaseseonangmempugarsuatutanahakanberbuatkampungataudusunataubendang,sebelumrab balk tanahitu ditinggalkan,makaoranglain pulapengimenyucikandia, makadatangaduyangmempugardahulumengatakantanahia pugartiadasempatrabke-

66

UNDANG-UNDANGKEDAH

putusbelanja,ia pergi mencahani,onanglain mengambiltanahusa-hanya.Maka demikian,patuthakim panggil keduanyabermnasihatperbahagikantanahin,, seorangsebahagi.Jika ia kabul keduanya,tiadalah kena kelelahan atas seorang pun kenana sama sudahbersusahdalamnya. Jika tiada dikabulkan kenalah yang kenjakemudianpulangkantanahitu adayangbekenjadahulu,melainkanbarangpatut kelelahanitu patut dibayarakandia sebahagi,tiadakenasepenuhnya,keranatiadahabissyaratia pergi tindih ataskerjaonang.

“Jika seseorangmempugarsuatutanah,dalamsebahagikenjadatangsesuatuuradh atasnya,atau sahajadiberi akan orang lain me-nyucikantolong ia, makadisucikanoleh onangitu semusimpada-nya. Jika yang menyucikanitu menghendakkelelahan ia me-nyucikan it kenalah yang mempugardahulu in, beni akandiasetengahkelelahannyaitu, iain,, sebahagidaripadayangsepatutnya.Jika sampaidua musimterdudukpadaorangyangmenyucikanke-mudianin,, tiadalahkenaorangyangmempugardahulubenikelelah-andisucikanoleborangyangkemudianin, keranafaedahyangdi-dapatpadatanamanatasbekaspugananduamusim itulah akanjadibelanjakelelahannyain,. Jika lebih daripadaduamusim pun, jikatiada dituntut oleh yang mula pugar,tiadalah kenasuatupun ataskeduanya.Jika lepasduatahundituntut oleh yangmulapugar, tiadadiberi oleh yangmenyucikemudian,dikehendakbelanjakelelahan-nya, lalu tiga musimbaharusampaikepadahakim,patutdisunuhha-kim bayarakanorangyangmula pugaritu sewatanahin, semusimikut patutsewatanahnabdi daenahitu ...‘.

Setelahmenetapkanhakpemilik tanahberhubungdenganrajadandi antarasatusamalain, Fasal 19 undang-undangmi seterusnyamene-rangkandenganterperinciperaturantentangpenjagaanbendang.Terda-patbanyakpersamaandalambahagianmi denganversiWinstedt48 danUndang-undangMelaka.49

Penenanganyangterpenncimi hanyamengganiskanapayangtelahdiketahuiumum- kepentinganpenanamanpadikepadaekonominegeniKedah.Yang penting dm smni ialah ia jugabergunauntuk menggambar-kankonflik yangmungkin timbul dalamekonomisedemikian.Olehitu,penhatianyang tenpermnci,sehinggapeninciansaiz, ditumpukankepadapemagaranbendang,pengawalankerbaudalampadangragut yangdi-sediakan,seranganolehbmnatangliar, penggunaanair, hakmelintas danpencunianbenih danperkakassertapembahagiantanggungjawabdan

67


dendayangberkaitandengannya.Berkaitandenganpengawalanpenggunaanair yangmungkin di-

khususkanuntuknegeriKedah,adabaiknyakenyataanasaldipetmk:

“Akan bandarair atassegalabendang,itu punmaulahsegalayangberbenthng5°di therahitu muafakatikut barangpatut tempatperbu-at bander,maulahsamamengerjakandia, tiadalahbolehorangyangdi atasdanorangyangdi bawahtiadamau mengerjakansama.Jikaia bantahberbuatkekerasantiadamau sertabolehpenghulumukimkenasisuruh.Itulahjika ia bantahjuga,segalakerosakandankerugi-an in, kena batasnya.Demikianin, dikirakan apakalaselesaiambilbuahpadi, bolehpenghulumukim ambil padinyasebanyakorangyang mengerjakanitu, menjadmdia upahanmengerjakanbandarairin,”.

“Dan lagi barangsiapaempunyabendangsebanyakhendakdilaku-kan bandarait in,, tiadalahbolehditahantiada mau beri gali tanahbendangnya.Tiadalahdmpakaioleh penghulumukimdankwengtan-d~1it. Danlagi,jika bendang5’in, memucar(m-m-u-c-r)tanahlan-jutnya lebih danpadadua belasrelung, maulah muafakatperbuattandop,yakni batasbesarmenahaniair yang turun menurutbandarair it dan lekatait it sebanyakluasnya,di tengah-tengahsetempatdandi kakmnya setempat.Path hal, bukadankatab (k-a-t-b) bandarair it kenaatasempunyabendangtempat itt,”.

“Dan lagi, jika tiada ampangbandar air membawa keluar air in,,henthkmenjadikebinasaanpadi bendangorangyang di atasdanditengah,maukesemuanyamenymri(m-ny-r-i) muafakatpilih tempatyangpatut menyikar(m-ny-i-k-r) akankeluar air in,, dmbukalepas-kan. Padawaktu itu tiadalahseorangpun bolehberbuatbantahan.Jikabarangsiapatanahyangtinggi buatbantahtiadamat,menyer-tai, taksir atasnyasegalakebinasaanit kenaia ganti dan tiathlahdibenarkania berbuatbetasakanbendangnyait. Demikianlahtalc-sir atasnya.Jika ia mengadupun tiadaditerimaaduannyakeranaiamenyukakankebinasaanyangbersamadengania.

“Demikian lagi, tatkalaselesaikenja bendangpunbandaritt, maulahsegalatan benthngpadatempat bandarit pet~Ia(sic!), janganbeni kerbauberkubangataubarangbagaimembinasakanbandarairitt,. Jikaadarosakbandarair in,, kenalahatastanbenthngmem-baiki dia. Jikatiadaiabaiki, taksiratasnya.Jikanaikair merosakkananakpadi,kenadendaatasnyasetahilsepaha••~“52

68

UNDANG-UNDANG KEDAH

“Shahdanjika adasiapa-siapamencuriair bendang,jika dicuri bukabatas hendakmembeniair bendangturun kepadabendangdininya,jika dicurinyaitu tiada menghabiskanair sertaditutup balik batas-nya,dihukumkanatasnyasuruhberjabattangandanpint maafpadatuanair itu. Jikadiambil airnyaben habiskening bendangnya,tiadadicermatkan,akanhukum atasnyadenganhukum denasepuluhkalipalu. Jika enggan(a-n-g-n) ia menerimapalu kenadendaatasnyaseemas.Jika dengansengajadicuri, belahbatas,beni dendamatastuanbendangitu, besarlahsalahnya,kenahukumdendaatasnyatigatahil sepaha.Jikadengankering airmenjadinosakpadi in,, padatiliktuha-mudakwengtandil tiadalahbolehsepenuh,buahpadi cederasebabait itu, kenaganti padi sebanyakdimerugikanhambaAllah itu

“Jika kanak-kanakmembukaair itu sebabia hendakmengambilikan,dihukumkanatasnyadenganhukum dera,dibalunrakis (r-k-i-s) di-pungkurnyasentditegahnyapadahan lain janganperbuatdemikianlagi”.

Begitu juga, tidak adasebarangpenyataantentangpakatanmela-wanbmnatangliar dalamundang-undanglain:

“Jika adasesuatukampungdi hampir-hampirbendangit tempatbm-natangyangjahat-jahatsepertibabi ataurusaatausebarangnyayangmerosakkanpadi bendangitu, diajak kawan hendakmencerahkansemakin,, melepaskanbahayake ataspadi, hendaklahsegala-segalatanbendangin, muafakatpercerahkan.Barangsiapaberbuatsekianbantahdanipadakawan sebanyak,taksir atasmerekait, hukumnyaoleh pegawaimasjiddiperundurkanpathhaksegalaorang,dantiadadiberi duduksembahyangpathhaksegalaonang,dantiadadibenar-kan ia keluarpulang bersamaorangsebanyakhingga habis segalaorangkeluarbaharudibenarkania keluan. Demikianlahhukumatas-nya keranatanahit tanahraja. Dengansebabit, jika tiadaia maupergi sembahyangke masjid, maulahpanglimakwengtandil kerasipanggil ia, diderakandenganjemuratausebarangyangpatut.Di da-lam mi, jika ia bantahanhendakmelawan,ditangkapbawake nege-ni,” bolehdihukumkanatasnyadanipadaderabalundangann,ngdandendalmma tahil sepaha,keranatemamaderhaka.Jika ia melawan,mati terbunuhpathketikahendakditangkapdia,tiadataksiratasse-orang pun, keranaharusorangyang demikian in, menthpatkehi-naandankerosakan”.

Nyatalah bahawakonflik tidak sahajatimbul daripadahal me-

69


ngerjakanbendangtetapi ia wujud bersebatidengantanahitu. Malahanpengawalankonflik yangtimbul danipadapemilikan tanahmerupakanperkarautamayangdibmncangkandalam Fasal 20. Fasalmi mengan-dungi tatacarayangterpennciyangmestidiikuti menyelesaikanperse-lisihan tentangpemilikan tanah yang timbul danipadatuntutanyangbercanggahatau danipadatanahyangdiwaniskan.Undang-undangmisekalilagi mendahulukanrajake atastanah.

Perbezaanantaradua jenis perselisihantentangpemilikan tanahmenunjukkanmaksudpemilihanyang lebih tegasdaripadayangdiuta-rakanoleh Maxwell.M Di sampingitu, walaupunagaktenhad,prinsipusahamasihlagi berkesan.Oleh itu, kes perselisihanyangtimbul dan-padatuntutanyangbercanggahmestidipeniksaterlebihdahulu.Seki-ranyakes itu benar,makaia setenusnyadirujukkepadabendaharayangdengankebenaranrajaakanmengeluarkansatudokumensementarake-padaorangyangsedangmendudukitanahtersebut.Tetapi:

“Akan padidi dalambendangsebanyakdiperdakwakanin, disuruhtuanyangmengkenja(sic!) bendangitt, pebela(sic!) janganrosakbi-nasa.Apakalamasakpadi,disuruh ketamkayu (k-i-u) ambil hantarmasukdi dalamwangnaja, kenanapadiyangdalamdiperdakwakanitu tiada benketahuantuan, pulang tanahit jadi milik naja. Padawaktuitu barangyangbenisidalamtanahitu jadi milik raja. Barangsiapadiampunkumiai ialah boleh menerima.Tatkalasudahtetapjadi perolehnyasiapa-siapabaharujadi milik merekait bendangitu. Jika berolehakanorangyangmengadubendangin, bolehia me-nenimabendangsahaja.Dalam itu, ditilik hakim kepadarupadak-wanya,jika adayang mengerjakanbendangin, ambil dengankeke-nasannyasahaja,tiada dengansuatu sebabyang benpatutan,jadiperdakwaanitu, taksinlah atasnyakenaia benbayarsewatanahsela-ma dikenjanyaitu padasemusimserelungduakupang.Jika terja~hmasapun yangkenasewanyatiga musimsahaja,tiadabolehdiambillebih. Jika diambil oleh yang bekerjabendangitu adabersangkutsebabyang benpattanatasbarangperkaradanipadatiadapengeta-huanyangsebenar,tiadalahkenasewait ke atasnya,sehinggaben-dangitulah sahajatenpulangkepadayangmengaduin,. Jikaberolehakanyangkenaaduan,yaknisebenar-benartanahbendangin, milikonangyangmengerjakanin,, kenalahatasonangyang mengaduitubayarhargapadiyang dikerjakanyangjadikenakayangpupuhjadimilik raja itu dengansepenuhharganyaakanyangkenaaduan,kena-nadengansebabaduannyaja(di) kerugianyangempunyadia”.

70

UNDANG-UNDANGKEDAH

Dalamhal perselisihanantarabeberapaorangwanisdanwalaupunprinsip di atasdiikuti, sekiranyaorangyangdidakwaitu kalah, dia ti-dak perlumembayarsewakepadaorangyangmendakwakeranatanahadalah“tanah sepesaka”.Sebaliknya,jika orang yang mendakwaitukalah, ia terpaksamembayarharga padi sepenuhnyamengikut hargapasazan— “kenalahatasyangmengadubayarganti bayarganti hanga-nyasepenuhturuthargajualanmasaitu”.

Tetapisekiranyaperselisihanantarawanis-wanisitu timbul keranapenjualansebahagiandanipadahartapesakaoleh salahseorangdanipa-damereka,makapnmnsip yangagakberlainandigunakan.Padidanipadatanahyangmenjadirebutanitu masihdibeni kepadarajatetapi sekira-nya orang yang mendakwaitu berjaya, ia terpaksamembayarhanya

hargapadi kepadaorang yang mengerjakantanahataupembeli.Tetapiorang yangmembelimasihboleh menuntuthargabayaransepenuhnyadaripadapenjual.

Tetapi dalam kes orang yang membeli tanahtelah mencerobohmasukke dalamtanahorang yang mendakwa,lebih daripadakawasanyangdibelinya,makaorangyangmendakwatidak penlu membayarba-uk hargapadi.

Dalam satubahagianyang sangatmenanikdalam Fasal22 yangmerujuk kepadahak kepunyaanraja secanaumumnyadankhususnyadalamkes perselisihan,terdapatjustifikasi yangberikut:

“Shahdanketahui olehmu segalayang tersebutmi menghendakke-senangandansentosaatasnakyatisi negeri.Janganengkausekelianbersangka-sangkaakanrajapenbuataniayapupuhkayangambilfae-dabdi dalamkampungatawadusunataubendanghuma isi negeri,sebabbendakwasegala-segalanajatiadaperbuataniayamenghendakambil usaharakyatisi negerimelainkanrakyatsamanakyatjugaber-buataniayaatasdininya sendini”.“Fikirkan olehmu,Hai, segalayang akal, tatkala engkaumengadudanipadapasalbendangataukampungdusunatauhumadiatassese-orang, tatkala dipanggi hakim, engkaukedua dipeniksaan(sic!)akanengkaupasaladuanengkaubendangataukampungdusunatauhumait, bukankahmilik lawanengkauitu, apajawabengkaupen-tanyaanhakim itu?Tiathkahengkauberikranmengatakanbukanmi-lik lawanengkau,sahajaia buataniayaambil?Dandiperiksahakimpath lawan engkau,tiadakahia pun berikran sepentiikran engkaujugamengatakanbukanmilik engkau,sahajaengkauperbuataniayahendakambil?”

71


“Tatkala demikian bukankahengkau bendini saksi mengatakanbu-kanmiliknya dania berdiri mengatakanbukanmilik engkau?Beta-pa hal bendangkampungdusunhumaitu, siapapula empunyami-lik? Engkau kedua sudah membukankanmilik engkau kedua,ertinya engkaukedua menjadi saksi engkaumembukankanhartaengkau,jadi tiadalahbentuahpadabendangatau dusunkampungatauhumaitu, jadilahpulangjadimilik rajakenanatanahnaja ... Se-mentaraketentuan tuannya itu najalah yang patut menerima fa-edahnya.Bukankah sudah tenlucut daripada naja benbuat aniayaberkehendakankelelahanengkau?Engkaudan engkaukeduajugasama-samamengatakansamaaniaya,jadi kedua engkaulahyanganiaya”.

“Fikirkan olehmu baik-baik atastiap-tiap penkataandanpekertiankamu,jangandengansangkayangtiada sepatutengkau terceburkedalamyangtiada sepatutnyadantiadasebenarnyasupayatenpeliharaengkaudalamdunialalu ke akhirat”.

Fasal21 dan22 jugatentanghumadandusuntetapi mengandungiperaturantentangbendang,

55kita beralihpula kepadaFasal23 hingga25 yangmengawalgadaian,sewa,pajakdanpenjualantanah.

Sebelumitu, adalahpentingdinyatakandi sini bahawafasal-fasalmi tidak mempenhitungkankemungkinanberlakunyaurusansedemiki-an. Sebaliknya,urusantersebutdiandaikanwujud danundang-undangdigunakanuntukmengelolakannyatenutamaapabilatimbul konflik. Se-bagaicontoh,Fasal24dimulakanterusdenganperkaraberikut:

“Jika disewabendang,dikenjakantahunitu, dengankehendakAllahTaalatiadajadi bendangmusimitu sebabkekuranganhujan.Onangsebañyakpuntiath jadi juga.Padatahunke hadapanin, tiadalahbo-leh ~an bendangin, tiadamau beri sewakandia. Mau ia beni ikutsewatahunyang sudahitu, tiadalahbolehdilebihkankeranaia su-dabmenanggungrugi dan benlelahdenganbendang.Tetapi sewapadamusim tiathjadi padi itu pun tiadabolehlepasdanipadaiaber-bayar”:

“Ertinya,jika tuanbendangtiathmaubertakandiasewapadatahuntiàdajadi padi it, jika diadu path hakim, tanahitu dikenasiambilbenakandia.Jikadikerjakanbendangin, sudahtanamsekalipundi-ambil hakimberikandia, melainkansepa~tnyabelanjayang sudahdikeijakanitulah disuruh dibayankan.Tetapisebelumia mengerja-kanbendangitu mauadaia pergipinta sewa.Jika tiadaia mauben,

72

UNDANG-UNDANG KEDAH

itulah menjaditaksirnyakeranaia sudahmendapatmgi danberlelahpadabendangitu’.

Seterusnyaundang-undangyangmenerangkanhak seorangpenye-wa khususnyatentangkewajipanseseorangyang telahmengikatjanjidanjugatentangmasabilakah seseorangpenyewadapatmengharapkanpengecualiansebahagiandanipadasewa. Denganyang demikian, se-

orangpenyewayangjatuh sakit dantidak mendapatpertolongandan-padasesiapauntuk tentsmengerjakantanah— “tiada siapadaripadaWa-nisnyaakanmenolongdia, hendakdiucappawahtiadasiapayangmau”— hanyadikenakansebahagiandanipadasewasahaja— “tiadalahbolehtuanbendangtuntut sepenuhnya,sebahagianitulab tiadalepasdaripadabayar”. Selain itu, jumlah sewasepertiyang telahdijanjikan — “tunutjanjinya” — perludibayardengansepenuhnya.

Tetapisekiranyaseseorangpenyewayangjatuh sakit memperolehipertolonganuntuk meneruskanatau ada orang lain yang mengambilalih kerjanya,undang-undangmenentukanduakesyangberbeza.Perta-ma, sekiranyapenyewajatuh sakit sebelummemulakankerjamena-nam, walau apapun usahatelahdibuat ke atastanah,ia tidak bolehmenuntutlebih danipadanilai sewatanali. Tetapisekiranyakerjamena-namtelahdimulakan,walau sedikit sekalipun,makahasil tanamanter-paksadibahagikepadatiga bahagiandenganduabahagiandibenikankepadapenyewadan satubahagianlagi dibenikankepadaorang yangmengambilalih kerjamenanam.56

Undang-undangmemangjelas memeliharadan mempertahankankewajipanantaraorangyangmengikatjanji, lantasmenyekattuan-tuantanahdanipadamengambilsemulatanah-tanahmerekadengansewe-nang-wenangnya:

“Shahdanperintahonangsewaatausesuatukampungdengantentujanji danipadabanyaknyadanlamanyasetahunatau lebih atau ku-rang, danberbayanemaspajak atau sewa, itu pun tentu sekian-sekianlamanyaduduklahyangmenyewaatauyangmemajakitu da-lam kampungpebelaambil kampungitu sebanyakpenengganpajak-nya sertamengambilsegalajenis faedahyang keluar danipadanyasehinggasecukuplamaperjanjiannyain,. Segalabuah-buahanmanayangmasak57selamaitt, ialahempunyapadaketikaitu sampaihabishan hendaktenhentipajakatausewaitu. Makayangdemikian,dike-hendakdahuludaripadadisenahbalik pada~annya dalamsetengahbulantiadalahbolehdiambil yang mudaberlebih-lebihmelainkan

73


ataskadarhendakdimakanjugadibenarkania ambil’.

“Benmuladi dalarnantanasampaihadperjanjiannyalamanyait tia-dalahbolehtuankampunghendakambil kampungnya.Jika adadi-penjanjikansewanyaataupajaknyapadasetahunsekian-sekianataupadasebulansekianselamaia sukadudukpebelakampungataudu-sun itu, sampaitahunatausampaibulanbolehlahia ambil balik. In,pundimula daripadabulanhendakdiambil it maudinyatakanpadaonangyangmemegangsewaataupajakit dengankata,habisbulanmi akauhendakambil kampungkuataudusunku.Jikatiadadinyata-kandemikian itu, barangbuahkayu dalamnyasehinggatengahbu-lankemudiandaripathdiambil balik itu, barangyangmasak,orangyangpegangpajakatausewaempunyadia,tiadalahbolehtuankam-pung mengambildia, dantiada bQleh tntut atashan yang terlebihitu. Jika lebih danipadaduatahunterdudukpadayangpegangpajakatausewasehinggasebulankemudiandaripadadiambil balik it fae-dahnyabolehakanonangyangmemegangdia, tiadadikenakanatas-nyahasilsebulanin,”.

Peraturanmi disempumakanuntuk meliputi hasil bermusimsupa-ya tidakmenyebabkanpenyewanyaitu mengalamikerugian.

Sebaliknya,kegagalanmembayarsewatiga kali bertunut-tunutmembenankantuantanahmengambilsemulatanahmereka.Begitujugaundang-undangtentangpenjualantanah (Fasal25) mengandaikanwu-judnyakegiatanmenjualdanhargapasarantanah.Bahagianbenkenaanmenghadkanperbincanganhanyakepadapenyelarasanpenselisihanaki-batpenjualantanahdenganmembezakankes-kesyangmelibatkanwa-ris-wanisdanipadayanglain-lain. Sekatanterhadappenjualanhanyalahdikenakanpenjualantanahpesakayangmempunyailebih danipadaSe-orangwanis.

Oleh itu, dalamkeadaanperselisihanyangtidak melibatkanwarisdan yangdimenangiolehpihak yangmenuntut,orangyangdidakwa,iaitu penjual,terpaksamembayarhargatanahdengandendanyasekali

kepadasi pengadu,denganimplikasi bahawaonangyangmembeliterusmempunyaihakmilik ke atastanah.

Tetapipnmnsippenyelesaiandiubahsuaikandenganagakketarada-lam perselisihanyangmelibatkanwaris demi untuk membenarkanta-nabitu dipulangkankepadapemilik pesaka:

“Dan jika tanahsepesakadijual olehseoranganaknyadenganbe~lsetahuhakim dikatabahagiandirinya, berdiri bebenapaorangsaksi

74

UNDANG-UNDANG KEDAH

mengesahkanpadatiap-tiaptahunialahyang mengerjakanbendang,jadilahdibenankanhakim ia benjual. Kemudiandanipadajualnya itudituntut oleh anaknyapula, mengatakanbendangbahagiandininyapuntenmasukdalamperjualanitu. Maka itu punbendinipulabebena-paonangsaksimengesahkantermasukbahagiansaudaranyai. Hal-nyayangberjualitu pun sudahmati, jadipendakwaatasmayat,diti-lik oleh antarakeduanyaitu, nyatakebenaranyangtuntutkemudian,akanpenjualanitu pun sudahcukupsyaratnya,makatiadalahbolehhendakditaksinkanatasyang membelimelainkankenaataskeduabenadik(b-r-d-i-k) in, mempulangkanhar(ga)sebanyakbendangdi-tuntut saudaranyayang kemudian,tiadalahbolehditahani oleh ke-duabenadikitu samabanyakdaripadahargayangdipulangkanbalikitu, dankerugianonangyangmembelidia bahagiansi mati itu kenaambil ataskeadaannya”.

“Jika yangbenjual itu ujud (m-u-j-u-d) adahayatnya,tiadalahkenabenbahagi,sekeliankena ialah bayar seonangnyahargatanah. Itupun kenabayanakansaudaranya,tiadalahbolehmembatalkanper-jualan, hendakdipulangkanemashendakambil balik tanahbendangitu, melainkanmau iabayanakansaudaranyasebanyakbendangnya.Jika tiadakabulyangempunyamenerimahargasebanyakitu, harusdisuruhsaudaranyatambahkanatassepatut.Jikaadalagi saudaranyaempunyabendang,itulahdiambil beni ganti akandia. Tiadalahbolehiamenolaktiadamautenimakeranahartasetuanasalnya,tiadabolehditerimatolaknyaitu, disunuhia tenimajuga.

Dalamkeadaantendapatdua orang waris, dan seorangdanipadamenekaberhajatuntuk menjualkanbahagiannyadanmi dibantaholehseoranglagi, undang-undangmi membenikanpeluang kepadapihakyangmembantahuntuk membeli tanahtersebutdenganhargayang le-bib munah:

“Jika ada tanah sepesakaumpamasepuluh nelung, anaknyaduaorang,berbahagiakanseonanglima relung.Makayangseorangsukaberjualbendangbahagiannyaitu denganhangaserelunglima emas.Makayang seonangtiada sukabenjual,yang bendanghendakdijualitu pun iapintak janganjualkanoranglain ia hendakbeli ambil, di-pintak denganhanga senelungempatemaspun hanuskepadadia.Jika ia terjual denganhangaitu padaoranglain, sudahjadi sunatpu-tus,penjualancukupsyaratnyapunpatutdiambil balik ben akansau-dananyayang sepesakaitu. Tetapi belanjaatasyang menjadisuratputus itu juga mau ia bayar.Akan hangayang kunangdipintak ins

75


pun maudikeluarkandaripadasaudananyaitu berikandia. Di dalamin jika sudahonangyang membelidia mengerjakanbendangitu,tiadalahbolehdiambilbalik”.

“Jikawak~benjual beli itu ia tiadahadirdi tempatnya,iapergijauh,tatkalaia balik bendangsudahdikerjakanolehonangyang membelidia, dibenarkanlahakan diapadamusimitu. Tatkalaselesaiambilbuahpadi,diambil balik bendangitt, benikepadadiadandiambilnyaharganyaitu pulangkanpadamasayangbenkehendakkanhangalebihkenanabendasepesakasamaia keduaempunya,mau dengankabulkeduanyabenjual itu, sungguhpunsudahbenbahagimasing-masingtentubahagiansekalipun,tatkala ia tiadakenedhaansertamau beliambil sepatut-sepatutmaujualkandia,janganpecalimilik”.

“Jika bendangitu tertempodenganraja sekali pun diampuni najajugadanipadamembelibendangdenganmenggagahidanipadawanis-nyaitu. Demikianlahkelebihanwanisnya”.

Sementarawasis-wanismestimembenikanpersetujuansebelumta-nahpesakaboleh dijual, jiran-jiranyangbersempadanmempunyaihakpertamauntukmembelitanahitu. Tetapimi tidak bolehdianggapseba-gai sekatanyangsebenarke ataspenjualantanahsepertiyangdijelas-kanolehpetikanbenikut:

“Kemudian danipadasepesakaitu, yang seperenggannyapula akanwanisnya.Tiadalahbolehoranglain membelidia, jika tiadadengankenedhaanyang seperenggandengandia, ertinyajika tiada mau iamembeli.Jika iahendakbeli, maujual akandiajugaikut hangayangbolehIakupadaoranglain, tiadalahberkehendakkankurangkanhan-ganyasepertikeadaansepesakaitu, melainkanikut ijabkabulkedua-nyajuga. Di dalamin,, jika sudahterjual kepadaoranglain, waktuberjual itu tiada ditahaniolehyang seperenggan,dijual dengancu-kup syaratjualbeli, sudahjadisuratputs,tiadalahbolehmembatal-kania dengankenassepenenggansepentisepesakain,”.

Untuk mengesahkanpenjualantanah,dokumenjualanmesti me-nyatakan“segalapohonkayu yangbesar-besan”danmenentukankelu-asankawasantanahyanghendakdijual sertasempadannyaiatu “tentuluaslanjut longkangtanahnyadanperenggannya”.

Nyatalahbahawasistempenjualantanahyang terbukatelahwu-

jud, terhadkepadakewajipantertentumengikutadatterutamasekali dikalanganmerekayangtergolongdalamkumpulankeluargayanglayakmenenimasebahagiandanipadahantapesaka.Di sini kita bertembung

76

UNDANG-UNDANGKEDAH

denganekonomiperdaganganyangagakmaju walaupunia masihbe-lum tenlepasdanipadahubungansosial yangberasaskankeluargadanmasyarakatbersukukaumdengankonsepsihakmilik berlapisan.mi je-lasdinyatakanpadaakhirFasal25:

“Jika orangyangmenumpangtanamdalamkampungdusunitu hen-dakjualkan tanamannyapun, jika sukatuankampungbeli sebahagijuga akan berbayarharganya.Jika tiada suka ia membeli, makaonanglainpulamembelinya,jika tiada kabultuankampungmeneri-ma sebahagiharganyain,, segalabuahkayu faedahtanamanitulahbenbahagitiga, yangduabahagiakanorangyangmembelidia, seba-hagiakantuankampungataudusunin,”.

“Jika ada~an kampungmenebangbuangpohonkayu itt, sebabse-sakkepadatanamannya,kenalahtuan kampungmembayarhangaakanyangmembelidia sebahagidanipadabahagitiga itu, keranaiamembelidia”. 58

Akhir sekali terdapatperatunanmengawal penggadaiansepertiyangdinyatakandalamFasal~ Tumpuanutamaperaturanmi ialahuntukmenyesuaikanpenerimaanfaedahdaripadatanah-tanahyangdi-gadaisupayaperbuatannbadapatdielakkan.

Perbincangansetakatmi mengemukakanundang-undangtentanghak milik tanah,syaratmilikan danurusantanah.Apakahkewajipanpemilik tanahberkenaandenganpembayaranzakatdanperkhidmatanpaksa,iaitu kerah,yang ditekankanoleh Maxwell6°sehinggabeliaumenganggapperkaratersebutwujud bersebatidenganhak gunake atastanah?

Undang-undangKedah yangdibincangkandi sini tidak menyo-kong pendapatsedemikian.Ia tidak menyentuhperkaracukai seperse-puluh dansesungguhnyapemungutanbasil nipai samasekali tidak da-pat dianggapsebagaiperkarayangsamawalaupunperkarami dianggapLow6’ bahawapetanidipaksamenghantarhasil merekake tempatsim-pananpadi rajamengikuthargayangditetapkanolehraja62danmerekatidak dibenarkanmenjualhasilmerekatanpakebenarantertentu.63

Begitu juga keadaannyadenganperkhidmatanpaksaataukerah.Teks Undang-undangKedah tidak menyebutperkarami melainkandisatudua tempatdandalamkonteksmengecualikanpedagangdaripadaperkhidmatantersebut.MWalaupundemikian,sudahtenturakyatdipak-sauntuk melakukankenjaperkhidmatan.Masalahnyadi sini ialahsama

77


adaperkhidmatantensebutmerupakansebahagiandaripadahak memi-liki tanahataupunhanyatersiratdalamkedudukansebagairakyat.Un-dang-undangKedahkelihatanlebihminip kepadahal yangkedua.

Undang-undangmengenaipencukaiandinyatakandenganjelasda-lam Fasal27:

“Bab yang keduapuluh tujuh path menyatakanperintahbasil atassegalarakyatisi negenidanpekerjaannya”.“Adapun yang kena hasil atasrakyat, pentamahasil bungaemaspadatiga tahunsekali padasebuahnumah yang berpinn, papan,dinding berapit,seemas,danyang tiada pint papandindingtiadaberapit, dua kupang,dan yang berkawan(b-r-k-s-u-s-n) kenbau-lembu,duaemas,danbergajah,seekorduakupang.Di dalammi di-tilik olehke~hamukim pula ikut sepatutnya.65Padaorangyangber-bendangdanbendusunkampung,jika banyakdiambil enamkupang.Tiadakenaatasorangberhutangyangduduksamatuanemas,kena-na ~an emasnyasudahkena lebih. Jika onang berhutangdudukasing,kenaduakupang,setengahsekupangikut patut. Kwengkenaduaemas,tandil enamkupang,penghulumukim empatemas.Sega-lapegawaimasjidtiadakena.Demikianlahdipenuntukkan”.

“Sebagaipula kenaatassegalanakyat nipai padaseorangsenalihpadi, iaitu enambelasgantang,raja empunya,danberassegantangatauharganyasekendani,makananorangyangmemungutripai, tiadadikirakan keadaanserata-nata,setahunsekali. Melainkanpenghulumukim dan kweng tandil denganpegawaimasjid tiada kena ripai.Dan lagi, onangtuha,lalu daripadaenampuluhtahundansegalabu-jangdansegalabudak-budakyangbelumberbini, dansegalamuflisyang tiada benbendang,huma,kampung,dusun,dan segalayangberhutangduduk dalammilik tuan emasdansegalahambaorang,sekelianmi tiadakenanipai”.

“Sebagaipulakenaatassegalarakyatbasil gendangpadasebuahru-mah sekendari,jika pintu papanatau benkerbau,duakendani,danbergajahpath seekorsekendeni,kwengsekupang,tandil duakende-ni, penghulumukim duakupang”.

“Sebagaipulasegalarakyatsepertitensebutmi yangtermasukdalambanci66mau hadir senantiasa,berasduagantangsentadenganalatpeganganmasingketikadatangkenjanegeniataukerja raja, datangkenah,jangantergendalapadamasaitu menjaditaksiratasnya’.“Dan lagi, segalapekerjaanadaterbayangdalamistimi rajaampunkurniaakanpanglimamukim danpegawaimasjid”. 67

78

UNDANG-UNDANG KEDAH

Secararingkasnya,apayangkita dapati di sini ialah satuset Un-dang-undangyangnampaknyaberbezadarmpadayangdianggapsebagaiperkarayang mantapberkenaandengansistemtanahdalam negeri-negeni Melayu padazamansebelumpenjajahan.Anggapansepertimimestidinilaikankembalisekunang-kurangnyauntuksebuahnegeniMe-layu. Tetapi setakatnegen Melayu berkenaan,iaitu negeri Kedah,menupakansatupenempatanterus-menerusyang tertuasekalidanme-rupakannegeriMelayu yang berjayaberalihdanipadasebuahpolitikberasaskanperdagangankepadasebuahpolitik yangbergantungpadapertanian,makapenilaian semulamesti menimbulkankesanpentingterhadapsistemtanahdalam negeni-negeniMelayu, padazamansebe-lum penjajahanBritish.

NotatTeksUndang-undangKedahyangmerupakanbahanasasnencanami ialahsebuah

naskhahteksjawi yangbentanikhtahun1311 H, bensamaandengantahun1893.Naskhahmi telahdisalin untuk Ku Din bin Ku Mis yangdisebutdalamteks itu sebagai“ketuhapenjanadi dalaninegeriKedahdanketuhadi Menbok”. Naskhahmi tensimpandalamben-tuk fotokopi di Arkib NegaraMalaysia. Malangnya,Arkid Neganatiadasebanangrekodtentangtanpunyanaskhahasal.MenunutWanYahyab. Wan MohammedTaib (1911),Salasilah atau Tarikh KerajaanKedah.Ku Din bin Ku Mis memegangjawatansepertiyangtersebutdalamteksUndang-undangKedahmi. KemudianKu Din diiantikolehSul-tan Abdul HamidsebagaiGabenordi Setul. MenunutWan Yahyalagi, selepasbebenapatahun,Ku Din teiahberhubungterusdenganBangkokdanbukanmeiaiuiAlor Setan.Aid-batnya,Ku Din telah dijadikan Raja Setuloleh Bangkok,dan beliau telabmengambilnamaTengkuDin binTengkuMis.

2Satucontohialah pengertianperkataan“negeri”, sepenti dalamungkapan“negeniKedahdanjajahan-jajahannya”.Perhatikanbahawadalammasasepuluhtahun,dan tahun1880-ansehinggatahun1890-an,kononnyaterdapatperubahandalam makna“negeni”danipadadaenahiaitu terletaknyakediamanraj~dan yangbenadadi bawahpenguasaanterus naja menjadi “negeni” dalam pengentianmasakini. Begitu juga penkalaan“kam-pung” kononnyabennaknatapakrumahseseonangdan tanahsekelilingnyayangbenadadaiam paganyangdidinikan dan bukansemestinyakampungsepentiyang dimaksudkanpadamasakini.

3Lihat, Liaw Yock Fang. “The Undang-undangMelaka”, dim K.S. Sandhu& P.Wheatiey,peny.(1983),Melaka,Jiiid 1.

4R. Winstedt. 1961.,A HistoryofClassicalMalayLiterature, edisi ke-2,him 167.

5Liaw, op. cit.6David K. Wyatt, 1984. “Law andSocialOrder in Eariy Thailand:An Introduction

to the Mangraisat”,JSEAS. 15(2),him 274. Lihatjuga, M.B. Hocken,1968, “A NoteontheMaiayanLegalDigests”,JMBRAS.4i: 157—170.

79

MASYARAKAT MELAYU ABAD KE.19

7Sayasedangmenyediakan(dalamtulisanrumi) satuedisi lengkapUndang-undangKedahmi dansayaharapkerjami akansiapdalamsedikitmasalagi.

8Tujuh danipadaempatpuiuh fasal utamanyamemperkatakantentanghai-ehwalta-nabdanpertaniansecanamendaiam.Bandingkankenyataanmi dengankenyataanDavidWong bahawa“ikhtisan-ikhtisanmi ... berkamtandengantanah”.Lihat Dr. Wong, 1975,TenureandLandDealingsin theMalayStates,him 8.

9Satulagi naskhahundang-undangyangsama,iaitu RafflesMS77, memberikanta-rikhnya sebagaitahun1160 H. Sayatidak sempatmerujuk naskhahasaiversiWinstedtuntukmemastikanbacaanWinstedtmengenaitanikh mi.

‘0R.O.Winstedt,1928, “Kedah Laws”,JMBRAS,6(2): 1 — 44.“E.A.G. Stuart bertugassebagaiPesuruhjayaPelajanandi Kedah dan awai tahun

1910 sehinggamasakematiannyapadatahun1920-an.

t2Winstedt,“KedahLaws”,op.cit.

t3Lihat haiaman169 —70 dalamedisi yangtersebutdi atas.Hookerjugatidak me-nyebuttentangyersimi dalamantikelnya,“Note on theMalayanDigests”,op. cit.

t4Walaubagaimanapun,bertentangandenganyangdisebutoiehWinstedt,versi mimengandungiundang-undangpeiabuhandi bawahFasai i7 yangmenupakan“penmntahadathukumanrajajenisdaganganmenjadilanangantiadaboiehsegaiaisi negenimembeiidanbenjual mi mungkmnmembawakeraguansamaadaversi mi benan-benarsamadenganversi Stuart.Namundemikian,Winstedtkononnyatidak mengkajiversiStuartde-nganteliti.

‘5Majaiahmi muladitenbitkanpadatahunl9i8 danbertenusansebanyaklima isusebeiumdihentikanpadatahun1919.

t6Winstedt “KedahLaws”, op.cit., him 1 —2

‘7Sebenannyabahagianmi merupakansatudokumenbenbezadenganpendahuluanyangbiasa.

‘8Penyalin,jelasnyamembuatkesmiapanketikamenyalinsenanaisuitan,danmeng-gantikannamaSuitanRajaiuddmnMohammedShah,ManhumNgah,dengannamaSultanDhiauddinMohammedShah,iaitu namayangtidakmuncuidalamsenaraiWinstedtyangdiberikandalamartikel~ya,“Noteson theHistoryof Kedah”,JMBRAS,14(3) 1936.

Kesiiapanmi amatmengejutkanapabiiadiiihatperbezaanyangbesarantarakedua-duait namaitu di sampingfaktonbahawaundang-undangmi diperkenankanolehSultanRajaluddin:

“... dengansebabjauhmasazamannya,banyaklahhabisketinggalan(sejakun-dang-undangyangasaldigubal).MakapadazamanmasaDuli HadzratMaula-naPadukaSeni SultanRajaluddinMohammedShahYangMahaMulia sema-yamdi ataskerajaannegeriKedabdi KotaWangNagalengkapdenganmenteripenggawai(sic!) hulubalang,makapadaketikaitu keluantitah kepadaDatukBendahanasuruhmuafakatdengansegalamenteripenggawai,himpunkansega-Ia ulamadanhakim (h-a-k-rn-a),perbuatundang-undangperaturansegalaadatnegeridengansegalaalat kerajaannegeridanperaturanmenteripenggawaiser-tadenganpakaianjabatanmasing-masingtanafnyadanpertentukanadatatasse-

80

UNDANG-UNDANG KEDAH

gala isi negeripadapihak pekerjaannyadaripadabenardansalah,danatasse-galadagangsantni yangma~uknegenikite ikut yangbersabit(b-r-s-a-b-t)padahukumAllah Taalakadanbedakanmenurutkeadaandankedhaifan(k-dh-ain-i-f-n) negeniikut sebarangsepatutnya

‘9TerjemahanNewbold dirujuk. Lihat T.J. Newbold, British Settlementsin theStraits of Malacca,Jiiid 2, 231—312, dalamcetakansemulaedisi 1839 padatahun1971.Lihatjugaedisi Liaw Yock Fang, 1976.Undang-undangMelaka.

20Hasilnpai merupakancukamkepalasebanyak16 gantangpadi setahun,ditambahsaw gantangbetasatauharganyasebanyaksatukenderiuntuk makananpegawaicukai.Perkanami disebutdalamFasal27, “padamenyatakanpermntahhasii atassegalarakyatisinegenidanpekerjaannya”.

2tPerkarami disebut, misainya,daiamFasal 11, “menyatakanpenintahorangmem-bayanorangberhutang:yangmengandungipenaturansecaramendalamtentanghubunganyangsewajarnyadi antanapenghutangdengansi pemiutang.Antanaperkanalain, terda-patnyapetikanbenikut:

“Jika sudahmusim bendangatauhampin-hampinsangatakanmenjabatkenjabendang,kadarsetengahbuianiagi akanhendakmenatakkayu paganbendang,tiadaiahbelch orangberhutangitu hendakmembayanhutang,keluardanipadakenja tuanemasitu,melainkanselesaikerjabendangbahanubolehkalaujika iahendakgagahkeiuarjuga kenalahia membayandenganhangapadi sebahagianyangakandapatdalaintanambahagiannyaitu akanjadi pengubahonanghen-dakdiupaholehwanemasnyamengerjakanbahagiannyaitu

Mungkmnkahkerjauntuk bendangorangkayasebenannyadipemiehimelalui ikatanhutangdanbukankerah?Padahal,undang-undangmi janang-jarangsekalimenyebutten-tang kenah. Tetapi perkanami teiahdiperhatikanoleh W.E. Maxwell dalamartikelnyayangditenbitkanpadatahun1884, “The Law andCustomsof the Malayswith referenceto Land Tenure”,JMBRAS,13, hIm 108. Cf. P. Sullivan, 1983,SocialRelationsof De-pendencein a Malay State: 19thCenturyPerak.

22Perkanami muncul dalamFasal18 berhubungdenganperkahwinandanpewanis-an. Sebahagianbesanfasal mi menuruthukum Islam, tetapi di tengah-tengahnyamunculpetikanyangbenikut:

“Maka padazamanTuanSheikhAbu BakarmenjadikadhidalamnegenKedabdihukumkanTuan itu pathpesakaiaki-iakidikeluarkansuatutampak(t-m-p-k)dalam bahagiantiga, dikatahartasyanikat,kemudianbaharudibenarkanTuanitt, bahagidi dalamhartzyang lebih danipadakeluarhartasyarmkat,kenanaditi-uk Tuanitu rakyatisi Kedabmi iebih keniaperempuandanipadalaki-lakipadagenapperkaranya,diterimaolehsegala-galaulamayanghadhirpadazamanit,diturut olehHadznatMaulanaal-SultanAbdullah MukarramShahYangMahaMulia dengansegalawazinyanghadhirmasaitu, melanggarhukumAllah, me-nurutadatnegeni,jadilahditenimaoleh segalaulamayangsudahmeniiikakansegalapenmntahpekerjaanlaid-laid perempuanalamnegeniitu sebab itu”.

23DalamFasal32, “menyatakanpenintahonangbennmagabenkedalberjualbell dalam

81


pekanpasana”terdapatpetikanyangbenikut:

“Maka segalaonangberkedaijual beli mi dimaafkanrajadanipadasegalakerjanegendankenjanaja,danipadakerahsuruhbenkorektanabdanberbuatkotadanmenanmkkayu dan mengangkatsebarangnya.Sekelianitu tiadalahkenadi atassegalaorangpekandaripadabangsaKeling atau Cina atau Melayu sekalipun,banangyang masukberkedaijual beli dalanipekan,tiadaiahkenakerahyangdemikian,asasnyakeranaiasekelianberkedaijual beli itu pun memberikemu-dahanalassegalaonangdanipadaorangbesan-besarsampaike rakyatisi negedpun menjadikemudahanbelaka

Menekajuga dikecualikandaripadaripai dancukai-cukailain, melainkancukai bu-ngaemasdancukai gendang.Sebaiiknya,merekadikenakantuntutandalambentuklainsepertiberikut:

“Jika adasesuatupekenjaanraja berkenduriatausebarangnya,patutlahsegalaorangpekanmenurutkatzSyahbandanmenghimpunkanpensembahanataska-danmasing-masingdaripadakain dansaputangandannempah-nempahdansa-kan, tembakau,gambit, dian (d-i-n), banangbagaiyangdibicanaoleh Syahban-dan, ikut tanaf keadaanmasing-masingbawak (sic!) pensembahkan.Dan jikaadasesuatupekerjaandi rumahTok bendahanapun demikianjuga,maulahadapensembahannya.Ke numahmentii pegawaiyanglain, ikut patut sahajakesu-kaanmasing-masingtiadadiadatkan24Lihatnotekaki 18.

2tPentanikhanmnm menurutWinstedt,yangmengasaskanpentanikhanzamanpeme-rintahan SultankepadaCheHassanbin Che MohammedArshad, 1927,Al-Tarikh Sala-siahNegeriKedah.Lihat, Winstedt“Noteson theHistory ofKedah”.

26LihatWinstedt,“KedahLaws”.271ni sudáhpasti dalam bahagiantentangcukai nobatbentarikhdaii awal zaman

pemerintahanSultanAbdul Hamid.2tFasalmi ialah “padamenyatakanperintahupahorang”.29Tahun1205 H bensamaandengantahun 1791, iaitu zamanpemenintahanSultan

Abdullah MukanamShah.Mengenaicontohperubahanundang-undangpadazamanyangsama,lihat nota22 di atas.Begitu juga,Fasal 19 tentangpenatunantanab bendangdanmengusahamerujukkepadasatuperubahanselepastahun1200 H.

30Lihatnotakaki 14.31Satu istimi yangdikeluarkankepadapegawaimasjid bentanikh14 Shaaban1299,

bersamaandengantahun1882,menyebuttentangkedua-duacukai nmpai dangendang.Li-hatsalmanisfimi mtu dalamK/SUK 494/1353.

Sesungguhnya,cukai gendangmasihdijalankanpadatahun1907 sepertiyangdinya-takandalam suratrasmidanipadaMohammedAriffin (kerani)kepadaChe Mohammed,PegawaiDaerahKualaMuda,bertanikh17 Rabiulakhir1325,tentangkeenggananbebera-pa orangpemajakcukaiit “mengikutadat”. Suratmi dijumpai dalamjilid suratmenyu-ratSultanAbdul Hamiddi CawanganArkib NeganaMalaysiadi Alur Setar,Kedah.

82

UNDANG-UNDANG KEDAH

32Lihat W.E. Maxwell, 1884. “The Law andCustomsof theMaiayswith referenceto theTenureof Land”,JSBRAS, 13; 75— 220.

33DavidWong, 1975. TenureandLand Dealingsin theMalay States.

~Sebagaicontoh,lihat M. Gluckman,1965.Politics, LawandRitualin a Tribal So-ciety,Bab 2.

35Perhatikanpenggunaankhususbagiperkataan“miiik”. Sesungguhnya,petikanmimenggunakansatu fahamantentangpemilikan yang boieh disamakandenganfahamanpenundanganRom, iaitu hakataukebolehanseseorangberbuatdenganhantanyamengikutkehendaknya.

Penggunaanpenkataan“miffi” juga muncul dalam Tembera’ Dato Sen PadukaTuan.Lihat Winstedt,“Kedah Laws”. Tetapm hanyaterdapatsatu bahagianringkasten-tang hak-haktanah. Ia merupakansatuvensi dasanpermulaanbenbandingdenganversiyang dmpertimbangkandi sini. Versi itu masih iagm tenikatkepadaistilah “tanahhidup”dan“tanahmati”, istilah yang tidakmuncul samasekaiidaiamvensimi.

Penggunaanperkataan“mililc” hamsjuga dmbandmngkandenganpenggunaan“em-punya” daiam Undang-undangMelaka.Lihat Liaw Yock Fang, 1976, Undang-undangMelaka,Bab20.1 hIm 110—111.

36Sepertiyang akan ditunjukkan di bawahmi, hak guna hamsdibenikantafsinanyanglebih luas.

37Perhatikanpenggunaanperkataan“milik”. Penggunaan“miiik” dalam hubunganmi mungkinberenti membukajalan untuk perluaskanhak pembensih-penanam.PerkarayangmenanikdaiamTembera’Dato Sen PadukaTuan iaiah penkataanyangdigunakaniaiah “hak”: “Makaherti tanahmati tiath siapameninggaikanamanat,ituiah hentinyata-nabmati, hal Allah taalanamanya,makaRajaempunyammimk itt,. Jikaadasesuatuama-rat,hakui-Adamnamanya LihatWinstedt,“KedahLaws”, him. 31.

38Terdapatmaksudyangimpiisit di smni tentangapayangbelchdisebutsebagaihakmilik mutlak.

39Petmkanmi sekali lagi memperkukuhkanpninsip kepunyaanmeialui usahaataukenja.Sebutan“bendang”,“dusun”,“kampung” merujukkepadatanahyangdikerjakan.

401ni mungkmnkesilapanpenyalmn.Sebenannyadibaca“disembunyikan”.4tIni amatberbezadasipadaUndang-undangMelaka. Lihat Newbold,op. cit., him

253; jugaLiaw Yock Fang,op. cit., Bab 19—2,hIm 108 — 109.Konsepsimnm kekai sehinggatahun1880-ansepertiyangdibuktikanoleh satu fasal

daiamundang-undanglesen tmmahyang dikeluankanoleh SultanAbdui Hamidpathta-hun 1303 H. Iabenbunyidemikian:

“Jika berjumpakayu gahanuatawaperbendahanaan,mau dipersernbahkepadarajakesemuanya,boleh dibahagidua, satubahagi kepathrajabeianjanegeri,maka yang satu bahagi itt, dibahagi tiga pulak, satubahagi mtu diberi kepathorangyang berjumpadanyangduabahagiitt, disedekahkepadafakir miskin.Di dalamitt,, jika onang-orangyangberjumpahantaperbendahanaanitt, sembu-nyi buang,apakaladapatsiasatkenalahhukum di~atasmerekaitu menurutadat”.

83


42SeiepasPejabatTanahKedahditubuhkanpadahujungkurunke-19,“hargatanah”menupakanperkataanyangdigunakanuntukmaksud“premium”.

43Perhatmkanpenggunaanpenkataan“negeti” daiamertikatzyangagakterhad.~Petikanmi secanaumumnyamenyokongpenyataanLow bahawa:

“Pemerintahanmerupakantuantanahyangorangbendang,atau‘nyot’, bercucuktanamdi bawahhakmilik yangteratur.Yang utaniasekalidisebutsebagaiSu-rat Putus, di bawahmanapenduduknyamembayan,pathmulanya,hangasatemasataurupee,untuk setiaponlong tanah.Diamenerimasunathakmilik midadRaja,danianyaditandakandengancop-copRaja,danianyaditandakande-ngan cop-cop Raja senta menteri-mentenmnya.Ianyaadaiah untuk seiama-iamanyadantidakbolehdmniaga(tidak demikian; imhat di bawah- KKJ), tetapiia akan lucutdan itt, akankembaiikepadakenajaanjika pemiiiknyamembiar-kantanahitu untukjangkawaktutertentu- kadangkaiaselama30 tahun”.

Lihat, J. Low, The British Settlementof Penang,edisi asal 1836, dicetaksemulapadatahun1972,him 6.

Maxwell dalammembenikankomen tentangmi berpendapatbahawaLow teiahga-gal mengenalbahawahanyasebahagiankecil tanahyangdipegangdi bawahsuratmilik- “apayangsayapercayamenupakanhakikat” - danbahawa“oleh itu, pembatasantenha-dappengasinganadalahterhaddalamoperasinyadan doktnmn hakmilik yang dipenolehimelaluipembersihandanmendudukiadalahumum”. Lihat Maxwell, “TheLaw andCus-toms ...“, him 80.

Sementanaundang-undangdi alasnampaknyabelchdigunakansepertiyan~dinyata-kan dalamFasal22, yangsanstempohlanjutandibenankansebelumpermohonansunathakmilik hamsdibua~“TatkalasudahberfaedahdusunnyamaulahIa bawakpersembah-an akanrajasertapersembahanhangatanahpohonkansuratputusdikurniaraja”.

45Kedua-duapenkataanmi seialumuncuibersama-samadalamteksmi. Tidakseper-ti di Kelantan,kwengdi Kedahnampaknyaseorangpegawaiberpangkatrendah,tanafnyadi bawahpenghulu.Adalahpantingdiperhatikanbahawaperkataanmni tidak muncul da-lam bukusurat-menyuratSultanAbdulHamid yangmeliputi masaduapuluh tahuntera-khir abedke-i9,dania tidakpemahmunculdalamrekodSetiausahaKerajaanKedah.

~Pethafikanbahawasawpengecualiandibuatdalamkes tanahhuma.Fasal21 me-menlukanadanyaputanantanahyangdibiar kosongselamatigatahun.Tetapi,dalamjang-kamasaputananitt,, milk kekaldipegangoiehpengusahai

“... ditinggalkanlamanyaitt, tigatahunhendakbenjadi belukarbesarmemba-nyakkankayu hendakdibakarbeti jadm banyakabebajanya.... Di daiamempat(sic!) tahunitu tempatit namamiliknya jugatmadalahbelchoranglain pergibakarbuathuma”.

Sebcnarnyami tidak bertentangandengankeunggulanpnmnsip usaha,walaupun iamenggambarkankelongganandart menunjukkankesedarantentangpertanianhuma,

471ni diikuti dengancontohlain, tetapi ia hanyamembenikanpenjelasantambahankepadapninsipdi alas. Perhatikandalamayatterakhirpetikanmi bahawasatu kadarpa-saranuntuksewamemangdiiktiraf. mi menunjukkanimplikasi terdapatnyaamalansewa

84

UNDANG-UNDANGKEDAH

yangcukupmeiuas.Sepertiyangakanditunjukkankemudian,hargapasaranuntuktanahjugawujud.

48Winstedt,“KedahLaws”, op. cit.

49Newboid,op. cit.; Liaw, op. Cit.

50”Segalayang berbendang”merujuk kepadapengusaha,tidak semestinyaorangyangmemeganghak milik. Sepertiyangdinyatakandalasnfasai yangben, “jika tanahnyadipawahkanataudisewakanataudigadaikan

5tNampaknyami merupakankesilapanpenyaimndanhamsdibacasebagai“bandar”.52Setahil= $8;Sepaha= $2.53Sekaii lagm,penhatikanpenggunaanperkalaan“negeni”.54Maxweii, “The LawsandCustoms”.55Berkaitandenganpemilikan, fasal-fasalmi disesuaikansedikit sebanyakundang-

undangumumsepertiyangdinyalakandaiamFasal18. Butin-butinmengenalbendang,Sc-wants, dantuan tanahyanghadir akandibincangkandi bawah,berhubungdenganfasal-fasaiyangberkaitandenganhal mi.

MIni jelasmerupakansatupenyesuaianyangscrius,jika bukanpeninggalan,pnmnsip

usahakeanahmenyebeiahipihakpemilik.Sebenannya,statusorangmengambilalihpena-namankawasanyangdisewaitu dapatdiasimilasikankepadastatusseonangpekenjadanbahagiansatupertigayangdiperolehinyabelchdilihat sebagaiupah.

Padamasayangsama,adakemungkinanmelihatpenanamitt, sebagaisubpenyewa(sub-tenant).Jikademikian,makapcratunanmi adaiahkonsistendenganyangdisebutda-lam fasaltentangoperasidusunoiehorangyangbukanpemilik:

“Shahdanjika adadusunseseorang,makaoranglainpergi pcbela(sic!) tungguambii faedahnya.Tatkaladituntuttuandusun,kenaiahiaberbahagidenganba-hagi tiga,mauiaferi akantuandusunduabahagidanbelchakandiasebahagi,ikut adatberpawah,keranaberpawahpun adasetengahbahagiempat,belchakantuandusuntigabahagi,dansetengahbahagitiga,akantitandusunduaba-hagi.”

57”Yang masak”keranaterdapatianangandalampengainbilanhasml yangtidakma-sa~

58Bolehditimbulkanpersoalandi sini samaadaperaturanltd tidak mungkmndibuatdadzamanyangiebihawal. Konsepsi“tumpang” tidakmuncul dalamfasal 18, danjugadalamfasal-fasallain yangberhubunglangsungdengantanahdanpertanian.

Padamasayangsama,peratunanmi dapatdiiihat sebagaikenyataanyangjelasten-tanghakusaha.

59Fasalmid meliputi segalajcnis gadaian,tcrmasukgadamanhambaabdi.

60Maxwcil, “TheLawandCustoms6tLow “TheBritish SettlementsatPenang”,him6.62!bid him 7.

63Tetapi,perkara mi disebutdalammanuskripyanglain, yangdinamakan“Peningat-an Raja-RajaKedah”, yang merujukkepadazamanSultanAbdullahdan SultanAhmad

85


Tajuddinpadahujung kurunke-18danawai kurunke-19.64Lihatnotakaki 23.65Fasal28 memberikanpenaturankhusustentang cukai bunga emasuntuk goiongan

pemenmntahdanpegawainegeri.~Maksud“band” amatpanting, keranajika iabermaksud“bancisewa”makasudah

tentukenahmerupakansesuatuyangsejajandenganhak tanah.Walaubagaimanapun,jikaia hanyabcnmaksudbanci,makaiasejajandenganhal status.Tentang“bancisewa”, lihatZaharahMahmud,1966. “Changein a MalaySultanate:aHistoricalGeographyof Kedabbefore1939.”TcsisSanjana,UniversitiMalaya.

67Ayat tenakhir mi mungkmn boleh membantu kite memberikan tanikh padaundang-undangmi keranadi dalamistimi yangdiberikanoleh SultanAbdui Hamidkepadapa-gawaimasjidpadatahun1299 H, tclahdinyatakandenganjcias bahawacukai nipai tidaklagi dipungutoieh pegawaimasjid. Tugasmi dipindahkankepadakctuhamukim. LihatK/SUK 494/1353.

86

4

PERANG DAN DAMAI: POLITIK MELAYU ABADKE-19 DENGAN RUJUKAN KHAS KEPADA

PERANG MUAR 1879—1 880

Dr. AbdullahZakaria bin Ghazali

Salahsatuciii politik masyarakatMelayu, di Tanah Melayupadaabadke-19yangketaraialah tentangperangdandamaitapi setakatmi per-karatersebutbelumdiberi perhatianyangwajar.Dalamkonteksmi, pe-rangdimaksudkandenganpertempuranyangmelibatkanduaatautigapihak; manakaladamaipuladimaksudkanberakhimyaperistiwaperangtersebut.Apabila kita bercakapmengenaiperangdi TanahMelayu, iabolehdibahagikankepadadua:

(i) PerangLuaran(ii) PerangDalaman

PerangLuaran

PerangLuaranbolehdibahagikankepadadua:

(i) Perangdi antarakuasatempatandengankuasaasing,(ii) Perangdi antaranegeri-negeridi TanahMelayu’

87


PerangLuarandalambahagian(i) misalnya,ialah perangyangberlakudi antaraMelakadenganPortugis; JohordenganPortugisdan Acheh;KedahdenganAcheh danSiam; PerakdenganAchehdanBelanda;Se-langor denganBelanda;NaningdanNegeri SembilandenganBritish.Bahagian(ii) pula ialahperangdi antaraTerengganudenganKelantan;KedahdenganPerakdanSelangordenganPerak.

PerangDalaman

PerangDalamanbolehdibahagikankepadatiga:

(j) Perangperebutanterajupemerintahan,

(ii) Perangmenuntutbela,

(iii) Perangmenuntutkawasan.

Walaupunbegitu secarakeseluruhannyaperangdalamanboleh digo-longkansebagaiperangsaudara.Perangmerebutterajupemerintahandapatdikesandalampolitik KesultananMelayu (kecuali SelangordanPenis) di TanahMelayu. Perangmenuntutbela, misalnyabenlakudiKelantandalamabadke-18,padamasapemerintahanLongMuhammaddi Kota Kubang Labu. Perangmi meletusdisebabkanoleh tindakanLong MuhammadmembunuhisterinyaEngkuPasirMas,saudaraLongDeraman,RajaLegeh,Patanitanpausul peniksa.2Oleh itu sebagaime-nuntutbeladi ataskematianitu Long Deraman,bersama-samasepupu-nya Long Ghaffar,anakRaja Reman,PatanimenyerangKota KubangLabudanmembunuhLongMuhammad.3Perangmenuntutkawasanpu-la ialah peperanganyang berlakudi antaraRaja Mahdi denganRajaAbdullahdankemudiannyadenganRajaIsmail (puteraRajaAbdullah)keranamenuntuthakpentadbiranke atasKelang.4

Manakalakonteksdamaipulabolehdibahagikankepadadua:

(i) Berakhirnyaperangmelalui perjanjian,

(ii) Berakhirnyaperang,setelahsatu-satupihak yang kalahtidakberdayalagi melawanatau menyusunsemulapasukanuntukberperang.

Kedua-duakategori mi boleh dikesandalamkedua-duabahagianperang(perangluarandan perangdalaman)yang berlakudi TanahMelayu. Berakhimyaperangmelaluiperjanjianbolehdikesanmisalnyadi Naning.5Manakalabahagian(ii) damai,boleh dikesanmisalnyadi

88

PERANG DAN DAMAI

Melaka,Kedah, Perak, Kelantan, Terengganu,Pahang, Negeri Sembi-lan, Selangordan Johor.6

Dalamkonteksperbincangantentangperangdandamaipadaabadke-19,kategonitentangperangluarandanperangdalamansertadamaimasihbolehdikesan(kecuali perangmenuntutbela)di TanahMelayu.OlehkeranabidangperangdandamaibegituluasdalamsejarahTanahMelayukurunke-19,makatajuk mi hanyaakanmenyentuhtentangka-tegori (i) dalamkontek perangdalaman, iaitu perangmerebutterajupemermntahankhususnyaPerangMuar yangberlakupadatahun1879.Perbincanganmi ditumpukankepadasebab-sebabbenlakunyapenang,siapakahyangtenlibat apakahperananmeneka,taktik danstnategi,be-kalanmakanandansenjatadanakhirnyatentangperdamaian.

SepmntasLalu PerangPerebutanTeraju Pemerintahanpada Abad ke-19

Perangmerebutteraju pemenintahanbukanlah satuperkarayang luarbiasadalam perkembangansejarahpolitik TanahMelayu, khususnyapolitik kesultananMelayu. Pathabadke-19 perangmi bukan sahajaberlakudi Muar, Johor, tetapi jugaberlakudi Kelantan, TerengganudanPahang.

Kelantan

Perangmerebutterajupemermntahanberlakuduakali di Kelantanpadaabadke-19. Pertama,setelahkemangkatanLong Yunus padatahun1795,dankedua,selepaskemangkatanSultanMuhammadI padatahun1830-an.

Apabila Long Yunus mangkat,takhta kerajaantidak diserahkankepadasalahseorangdaripadaputeranya7tetapikepadamenantubagin-da,TengkuMuhammad,puteraSultanMansurI, Terengganu.8Persetu-juan dicapaidalamrundingandi antarapembesarTerengganudenganputena-puteraLong Yunus melantik TengkuMuhammadmenjadi Sul-tanKelantanpadatahun1795.

Kemudiannyaputera-puteraLong Yunus berasatidak puashatidan ingin mendapatkansemulatakhtakerajaanKelantan.DenganituLong Muhammad(puteraLong Yunus) telahmembuatpakatandengansaudara-saudananyadandibantuoleh orangKelantanuntuk menjatuh-kanTengkuMuhammad.Padatahun1800SultanZainal Abidin II, Te-rengganu(saudanaTengku Muhammad— SultanKelantan)datangke

89


Kelantanuntukmengahwinkanputerabaginda,TengkuMudaChik de-nganTengkuSulong,puteri TengkuMuhammaddenganChe Ku WanTeh.9 Kesempatanmi diambil oleh Long MuhammadmenggulingkanSultanMuhammad.WalaupunSultanZainalAbidmn I beradadi Kelan-tantetapitujuanbagindabukanlahuntukberperang.SultanMuhammaddanpenyokongnya,sertaSultanZamnalAbidin I pulangkeTerengganu.Akmbat seranganmi makaperkahwmnanTengku Muda Chik denganTengku Sulong ditangguhkan.Long Muhammadditabalkan menjadmSultanKelantandengangelaranSultanMuhammadShahI.’°

SultanMuhammad(TengkuMuhammadTerengganu)ingin men-dapatkansemulatakhtakerajaanKelantan.Bagm Tengku MuhammadtakhtakerajaanKelantanadalahhaknya.TengkuMuhammadbersama-samaorangTerengganudenganbantuanorangPatanitelahmenyerangKelantan.Long Muhammad(SultanMuhammadI) dikalahkandanben-undur ke Hulu Kelantan.Setelahberjaya,TengkuMuhammadpulangke Terengganu,dan menmnggalkansebahagiandanipadatenteranyadiKelantan.Long Muhammadyangberadadi Hulu Kelantan,membuatpersiapandandenganbantuanorangCinadan Galasberjayamenewas-kan TengkuMuhammadyangdibantu oleh orangPatani. DenganituorangTerengganudanPatanipulangke negerimasing-masing.”

Masalah takhta kerajaanKelantan timbul lagi selepaskemang-katanSultan MuhammadI (Long Muhammad).SultanMuhammadImangkatdantidak meninggalkanputera.Bagmndadikenalijugasebagam“SultanMandul”. Meletusnyamasalahtakhtadanseterusnyamembawakepadaperangsaudarapath tahun1830-andisebabkanadanyakerabatdirajayang ingin mendudukitakhtakerajaan.Apabila SultanMuham-mad I mangkat,saudarabagindaLong Jinal (atauLong Zainal atauRaja Banggul)mengisytiharkandirinya sebagaiSultanKelantan.Peng-isytiharan mi tanpaberunding denganpembesar-pembesarnegeri.’2EngkuKota berhasratuntukmendudukitakhtakerajaan.

Long Jinal berselisihfahamdenganEngku Senik.PerselisihanmitimbulkeranaLong Jinal disyakimengarahkansekumpulanorangCinamembunuhTemenggungLong Tan, ayahandaEngku Senik. SemasaLong Jinalmenjadi sultan, Engku Senik menjadiTemenggung,TuanKota (EngkuKota)menjadiBendaharadanTuanLong Ahmad,saudaraLong Jinal(puteraTuanLong Yusof)sebagaiRajaMuda.’3Perselisihanmi berterusandanakhimyamencetuskanpeperangan.Meletusnyape-peranganmi berpuncadanipadaperkelahianyangberlakudi antarape-

90

PERANG DAN DAMAI

ngikut Tuan Kota denganpengikutTuan Long Ahmad di KampungCina ketika menontonsandiwaraCina. Long Jinal menyokongTuanLong Ahmad. Engku Senik danLong SenikGagapmenyokongTuanKota. Pertempuranberlarutandan TuanLong Ahmad danLong Jinalmengalamikekalahan,lalu berundurke SungaiPinang,seterusnyaher-undur ke Tumpat,Narathiwat (Menara) dan Saiburi (Teluban).DanSaiburi,Long Jinal pergi ke Bangkokuntuk menemuiRaja SiambagimendapatkanpengiktirafansebagaiSultanKelantan.Ketika di Bang-kok, LongJmnalmendapatiRaja SiamlebihberminatkepadaEngku Se-nik. Denganitu Long Jinalpulangke Saiburi.’4

Engku Senik(jugadikenali sebagaiLong SenikMulut Merah)di-tabalkanmenjadisultandengangelaranSultanMuhammadII. KerajaanSiammengiktirafEngkuSeniksebagaiSultanKelantandengangelaranPhaya Phiphith Phakdm Seni Sultan MuhammadRatna Nuchit SantiSunthon Boworo Wongso. Tuan Kota sebagaiRaja Muda (PhayaChangwang)dengangelaranPhayaSunthonThibodi Seri SultanDewaMaharaja.TuanSenikGagapdianugerahgelaranTengkuSen Indera.’5

Kemudiannyapersengketaantimbul semula.Padakali mi LongJinal mendapatsokongandaripadaRaja Chik danTuan Besar,Kam-pung Laut. Raja Chik menguatkankubunyadi Kota, manakalaTuanBesarmengembangkanpengaruhnyake hulu hinggake SungaiPinangdanhilir hinggake KampungPekan(PasirPekan).’6Apabila mengeta-hui keadaanmm, Engku Senik(SultanMuhammadII) memintapegawaiSiam di Nakhonsitammaratmenempatkantentera Siam di Kelantan.KemudiannyaLong JmnaldanTuanLong Ahmadbersama-samapengi-kutnya datangke Kelantan.Long Jinalpergi ke Tumpat(markasTuanLong Ahmad),seterusnyake Lambor danPasirMas.TuanLong Ah-madbertolakdan Tumpatke kawasanBukit Marak.PakatanLongJinalsekaimlagi gagalkeranakerajaanSiammembantuSultanMuhammadII(EngkuSenik).’7

Terengganu

Perangsaudarajugaberlakudi Terengganupadatahun1830-an.Perangsaudarami berpuncadanipadamasalahpenggantiantakhta kerajaanTerengganu.SetelahSultanDaud mangkatpadatahun 1831, TengkuOmaryangsebelummni menjadiYangDipertuanMudaditabalkanmen-jadi SultanTerengganu.’8SultanOmanmelantikTengkuMansur(bapasaudaranya)menjadi Yang DipertuanMuda, bakal penggantiSultan.

91


TengkuMansurbercita-citauntuk mendudukitakhtakerajaan.Denganitu Tengku Mansurbersama-samapengikutnyamelancarkanseranganterhadapSultanOman.SultanOmanditewaskandanberundurke Setiu,Besut,KemamandanRiau.’9 TengkuMansurmenduduki takhtakera-jaanTerengganudengangelananSultanMansurII (1831 — 1836).Apa-bila bagindamangkat,takhtakerajaandigantmoleh puteranya,TengkuMuhammaddengangelaranSultanMuhammad(1836— 1839).20Sema-sapemerintahanSultanMuhammad,TengkuOmanmembuatpersiapandanmelancankanseranganuntukmendapatkansemulatakhtakerajaan.Denganbantuanpengikutnya,TengkuOmanberjayamenewaskanSul-tanMuhammaddanmerampassemulatakhtakerajaanTerengganu.Ba-gindalebihdikenalidengangelaranBagmndaOman(1831;1839—1876).21

Pahang

Di PahangmasalahpemenintahanberlakuselepaskemangkatanBenda-hanaWanAu. Persainganmi membawakepadameletusnyaperangsau-danadi antaradua orang puteraWan Mi iaitu Wan Mutahir, puterakeduadenganWan Ahmad,puterakelimadanipadasebelasorangadik-beradik.22

KetikaBendaharaWanAlm meninggaldunia,WanMutahir beradadi Ganchung.Kesempatanmi diambil oleh Wan Ahmad mengisyti-harkan dirinya sebagaipengganti.Semasaupacara pengkebumian,perkelahianhampirberlakudi antaraWan MutahirdenganWanAhmadkerana masing-masingmembawapengikut.23 Ketegangandiredakanoleh pembesar-pembesanPahang.Kemudiannyapembesan-pembesanPahangmelantikWan Mutahir menjadipemermntahPahangdengange-lananBendaharaSeniMahanaja.Sebenannya,Wan Mutahir adalahcalonyang lebih layak berbandingdenganWan AhmadsebagaipemenintahPahang.Pertama,Wan Mutahir adalahputerakeduaBendahanaWanAli. Kedua,WanMutahir menjadipemangkuBendahanasemasaayah-andanyasakit. PerlantikanWan Mutahir mi menimbulkan nasatidakpuashati WanAhmad. WanMutahir pula setelahmenjadiBendaharatidak menghiraukanwasiatayahandanyasupayamenyerahkandaerahKuantandanEndaukepadaWanAhmad.~’

Hubunganyang tidak baik mi menyebabkantimbulnya fitnah ter-hadapWanAbmad. Wan Koiis, puteraWan Mutahir menuduhWanAbmadberzinadenganbondatirinya Che Seni.25Che Senmdmtangkapdan tanpadibicanakantelahdihukumsula.Melihatkanmi Wan Ahmad

92

PERANG DAN DAMAI

merasakantidak selamattinggaldi Pahang.Denganitu beliaubersama-samadenganpengikutnyayangsetiaberundurke Singapura.Di Singa-puraWanAhmaddisambutolehSultanAim.26

Dan Singapura,WanAhmadberpindahke Kemaman,Terengganu.Di sini beliaudisambutoleh BagindaOman,SultanTerengganu.DanKemaman,denganbantuanorangKemaman,Wan AhmadmelancarkanseranganterhadapWanMutahir. Peperanganmeletuspadabulan No-vember 1857. Peperanganmi dikenali sebagai“Perang OrangKema-man” keranaserangandibuat dani KemamandenganbantuanorangKemaman.Dalam peperanganmi WanMutahir telah mengalamike-kalahan.Kekalahanmi menyebabkanPahangterbahagidua.Kawasanpantai yangberpusatdi Pekandi bawahpentadbiranWan Ahmad,dankawasanpedalamanyang berpusatdi Chenordi bawah pentadbiranWanMutahir.27

Wan Mutahmr kemudiannyamembuatpersiapanuntuk menyerangWanAhmad. Dengandibantu oleh WanMuhammad,Wan EmbongdanWanldris, WanMutahir menyerangWanAhmad.Wan Ahmadda-patditewaskandanberundurke Kemaman.KejayaanWanMutahir miantaralain disebabkanoleh sokonganpembesarterutamanyaMaharajaPerbaJelai, Wan Idris dananak-anaknyaWan MuhammaddanWanEmbong.28

Kemudiannyapeperanganmeletuslagi padatahun 1861. Dalampeperanganmi MahanajaPerbaJelai, danWanMuhammadmemmhakkepadaWanAhmad.LangkahMahanajaPerbaJelaidanWanMuham-mad menyokongWanAhmadkeranatindakanWanMutahir terhadap-nya dan keluanganya.MaharajaPerbaJelai dituduhberpakathendakmerajakanSultanMahmud(SultanRiau-Lingga)di Pahang.29WanMu-tahir mempercayaituduhanterhadapMaharajaPerbaJelai itu. Denganitu Wan Mutahmr telahmenganahkanorang-orangnyamenangkapWanEmbong,anakMaharajaPerbaJelam.PertempuranberlakudanakhimyaWan Embongmad ditembakolehMat Sedih.KepalanyadipotongolehTuk Taib, Kuala Cheka;dicontengdengankunyit dandigantungdi ti-angperahudibawake Pekanuntuk disembahkankepadaWan Muta-hir.3°

Dalampeperanganitu (1861—1863),pembesan-pembesaryangme-nyokongWan Mutahir, antaralain ialah OrangKaya Chenor,OrangKayaTemerloh,OrangKayaSyahbandardanTemenggungAbu BakarJohor.Wan AhmadmendapatsokongandanmpadaMaharajaPerbaJelai

93


dananaknya(Wan Muhammad),BagmndaOman (SultanTerengganu)danSultanAu.3’ Wan Mutahinditewaskandanberundunbersama-samaanaknyaWan Koris ke Johor.Dalampengunduranmi Wan Konismatidi KualaPahang,danWanMutahir mati di KualaSedili. Kedua-duaje-nazahdimakamkandi TanjungPuteri.32

Denganmi pada10 Jun1863 WanAhmaddilantik olehpembesarPahangmenjadi pemenintahPahang.Seterusnyapada16 Ogos 1882WanAhmaddmisytmhankansebagaiSultanPahang.IsterinyaTuanBesarWan FatimahbergelanDuli Yang Maha Mulia Tengku Ampuan Pa-hang.33

MuarPerangmerebut teraju pemenmntahanmeletus di Muan, Johor, padatahun 1879—1880,antara Tengku Alam (putera Sultan Au) denganMaharajaAbu Bakar. Peperanganmi berpuncadaiipadamasalahke-kuasaanke atasJohordanMuar-Kesang.TengkuHusin (SultanHusmn)berkuasadi Johormelalui persetujuanyangdicapaidi antaraTemeng-gung Abdul Rahman(TemenggungJohor) denganSir StamfordRaf-fles.~’TengkuHusmntiba di SingapuradanRiau pada1 Februani1819danberikutnya,path 6 Februarm1819,diisytihankansebagaiSultanJo-hor.35SeterusnyaperjanjianditandatanganiantaraSultanHusin danTe-menggungAbdul Rahmandenganpihak Brmtish pada6 Februani1819.Denganmni terbuktilah bahawaTengku Husin telah diakui oleh Te-menggungAbdul RahmansebagaiSultanJohor,yangmempunyaihakdankedaulatanke atasnegeriJohoryangtidak bolehdipersoalkanlagi.Padatahun1834SultanHusinberpindahdanSmngapurake Melaka,danmangkatdi Umbai,Melaka,padatahun1835.36WalaupunSultanHusinmangkatpadatahun 1835, Tengku Ali diisytiharkandengangelanan‘Sultan’ pada16 September1 840.~~Kelewatanpengmsytiharanmi keranaadatanda-tandapihakBritish tidak mahumengiktmrafgelaranmi.

Namun demikian pengakuanmi tidak berpanjangankeranaTe-menggungIbrahim mulacubameluaskanpengaruhnyadanbercita-citauntukmenjadipemenmntahJohor.Sejakitulahwujudnyapersainganan-tara keluanga sultan (SultanAli) dengankeluargaTemenggung(Te-menggungibrahim).

PihakBritish memihakkepadakeluargaTemenggungyangmen-jalankanrancangannyamemujuk sertamenasihatiSultan Au supayamenyerahkanpentadbiranJohor kepadaTemenggungIbrahim.38 Te-

94

PERANG DAN DAMAI

menggungIbrahim mendapatsokongankuat daripadakerajaanBritishterutamanyakeranakerjasamayangdibenikan oleh Temenggungkepa-daBritish. Misalnya, padatahun 1836,TemenggungIbrahim membenikesanggupanbekerjasamadenganGabenorBonhamuntukmenghapus-kan kegiatanlanun di Selat Melaka.39 Pada bulan September1846pihakBritishmenghadiahkansebilahpedangkepadaTemenggungIbra-him.4°TemenggungIbrahim juga menjalankanusahamempengaruhipegawai-pegawaidan saudagarBritish di Singapura,dan pemimpmntempatanmenyebelahinyakeranabeliau tidak mengiktirafTengkuAlisebagaipenggantiSultanHusin.4’ Olehkeranadipengaruhioleh Britishdanjuga masalahkewanganmenyebabkanSultanAli menandatanganipenjanjiandenganTemenggungIbrahim pada 10 Mac 1855. DenganberkuatkuasanyaPerjanjian1855,Sultan Aim menyerahkankedaulatan-nyake atasJohorkepadakeluargaTemenggungturun-temurun,tetapibagindasertaketurunannyaakanberkuasadi Muar.42 TemenggungIb-rahim mengakuiTengkuAli sebagaiSultan Ali; danSultan Ali sertawanisnyatidak alanmenuntutkerajaan(Johor);danbeliauakanterle-bih dahulumembentahuTemenggungsekiranyahendaktinggal di Jo-hor.43

Apabila TemenggungIbrahim meninggaldunia padatahun 1862,beliaudigantikanolehanaknya,Abu Bakar~yangpadamulanyameng-gunakangelaran ‘Temenggung’,kemudiannyamenggunakangelaran‘Maharaja’. SekiranyaTemenggunglbrahim dapatberkuasadi Johor,MaharajaAbu Bakanpulacubameluaskankuasanyake Muar. Cita-citaTemenggungAbu Bakardapatdilihat apabilabeliaumengisytihankandirinya sebagai‘Maharaja’padatahunl868.~~Sebagaiseorangyangce-kap bermainpolitik, MaharajaAbu Bakarsangatrapatdenganpega-wai-pegawai dan saudagarBritish di Negeni-negeri Selat;~malahmendapatpenghormatandanipadaRatuBritish (QueenVictoria).47

KetikaA.E.H. Anson memangkujawatan GabenorNegeri-negenmSelat,~SultanAli mangkatpath 20 Jun 1877 di Umbai,Melaka. Ke-mangkatanbagindamencetuskanmasalahpenggantisehinggakanjena-zahbagindalewat dimakamkan,49mamtupada8 Julai I877.~°Kelewatanmi keranaathnyapercubaanuntuk menghalangpengisytiharanpeng-ganti Sultan Ali, dan mi bertentangandengan atht Melayu yangmemutuskanperlantikanpenggantisultandilakukan sebelumjenazahsultandikebumikan.WalaupundemikianTemenggungdanpenghulu-penghuluMuar menandatanganisuratkuasamengakuiTengku Alam

95


puteraSultanAim adalahpenggantiSultanAim.5’A.E.H. AnsontelahmenghantarJ.D. Douglasmenghadiiiupacana

pemakamanSultanMi di Umbai,Melaka,dengananahanrahsiasupayamemastikantidak adasebanangpengisytihananpenggantiSultan Midibuat pathhan pemakamanitu.~2Setelahitu A.E.H. Anson denganmencontohitindakanGabenorSir William JervoismeletakkansemulaTunku Antah sebagaiYang DipertuanBesarNegeri Sembilan53telahmenawankanpentadbiranMuanbuat sementanakepadaMaharajaAbuBakar,tokoh yangdisukainyasehinggapemilihandmbuat.M

Pathtahun1877 pemilihanpemerintahMuardijalankandi KualaKesang.Dalam pemilihan mi penghulu-penghuluMuar telah sebulatkatabersetujuMaharajaAbu BakarsebagaipemenintahMuar. Walau-pun begmtu,tersebarbentadalam akhbanStraits Times danPall MallGazettebahawaMaharajaAbu BakartelahmembawaTemenggungdanpenghulu-penghuluMuarke Singapuradenganpaksaanuntuk menda-patkanpengakuanmenyokongnya.55

Keputusandi KualaKesangmeletakkanMaharajaAbu BakarSe-bagaipemerintahMuartidak menamatkanpersaingandi antarakeluar-gaSultan(kmni TengkuAlam) dengankeluargaTemenggung(MaharajaAbu Bakar).Persaingandi antaraTengkuAlam denganMaharajaAbuBakarbertambahgentmnglagi. TengkuAlam menghantarsuratbantah-ankeputusandi KualaKesangdanmenuntutgelarandanhal ke atasMuar kepadapemangkuGabenorA.E.H. Anson dan GabenorW.F.Robinson.~BantahandantuntutanTengkuAlamtidak mendapatlayan-an yangmemuaskan.GabenorNegeri-negeniSelat, (W.F. Robinson)danPejabatTanahJajahanLondon(Lord CamavondanRobertMeade)menenimatindaka~A.E.H. Anson menyerahkanMuarkepadaMaharajaAbu Bakardanpengundiandi Kuala Kesang(1877).~~SelainmendapatsokonganW.H. Read58dan I.S. Bond,~Tengku Alam juga mendapatsokonganpenduduktertentudi Singapura.6°RayuanpendudukSinga-purami hanyalahdijanjikan alandipertimbangkan.6’SebaliknyapulaMaharajaAbu BakarmerayusupayakerajaanBritish menganugerah-kan gelaran“sultan” kepadanya.62Keadaanmi telahmenambahkanlagikeruncinganhubunganantara Tengku Alam dengan MaharajaAbuBakar, yang seterusnyamembawameletusnyaPerangMuar. PerangMuarmeletusdani akhirbulanOktober1879sehinggaawalbulanJanu-an 1880. Dalam perangmi pasukanTengku Alam ditewaskanolehpasukanMaharajaAbuBakar.

96

PERANG DAN DAMA!

Faktor-faktoryangMenyebabkanBerlakunyaPerangMuar

Secaraumum, wujudnyakonflik yangseterusnyamencetuskanPerangMuar 1879 disebabkanoleh keinginankeluargaTemenggunghendakberkuasapenuhdi Johor,danadanyausahamempertahankanhal olehkeluargasultan.Dalamusahamenghuraikansebab-sebabyangmemba-wameletusnyaPerangMuar, makaperbmncanganmi dibahagikanpadaduabahagian;

(i) Sebabmula,iaitu sebabyangmewujudkankonflik

(ii) Sebabcetus,iaitu sebabyangmencetuskanperang

SebabMula

Seawal-awalnyasebabmuladapatdikesanapabilaSultanHusinMu-hammadSyahmangkatdi Umbai,Melakapadatahun1835.63Temeng-gung Ibrahim padatahun 1819 (puteraTemenggungAbdul Rahmanyang setia telah meletakkanTengku Long/HusinsebagaiSultan Jo-hor)M telahmengambilkesempatanmi untuk meluaskanwilayah dankewibawaannyake atasJohor.Denganmenggunakansahabatnyapega-wai British, TemenggungIbrahim telahmenjalankanlangkahnya.Usa-ha-usahadijalankan untuk menghalangTengku Aim (putera SultanHusin)menggantikanayahandanya.65Walaupunbegitu usaha-usahamigagalkeranapadatahun 1840TengkuAu diisytiharkansebagaisultanmenggantmkanayahandanya.~

Kegagalanmi tidal menghalanghasratTemenggungIbrahim un-tuk berkuasadi Johor.Sekali lagi melalui sahabatnya,pegawaiBritish,TemenggungIbrahimmemujukSultanAu supayamenyerahkankekua-saanke atasJohorkepathbeliau.

Pathperingkatawal, TemenggungIbrahim gagalmencapaicita-cita, keranaseringkaliditentangoleh SultanAu.67Namunbegitupada10 Mac 1855 SultanAim mengambilkeputusanmenandatanganiperjan-jian denganTemenggungthrahim.~Perjanjianmi sebenarnyaadalahrancanganBthish~keranaBritish mempunyaikepentmnganekonommdiJohor.7°Akibat kesempitanekonomi,kekuranganwang,banyakberhu-tang denganceti,7’ sertapujukanpegawaiBritish menyebabkanSultanAu tidal adapilihan, kecualmmenandatanganiperjanjiantersebut.De-nganberkuatkuasanyapenjanjianmi SultanAu telahmenyerahkanke-kuasaanJohor kepadaTemenggungIbrahim kecuali kawasanMuar-Kesang.

97


Walaupunbegitu kalau ditinjau dari sudutkekuasaandankewi-bawaansultan,SultanAli menyerahkanpentadbiranJohor,tidal terma-suk Muar-KesangkepadaTemenggungIbrahim, danbagindaberkuasadi Muan-KesangtidaldahberbezadengantindakanSultan-sultanJohor(SultanAbdul Jalil RiayatIV (namktalhta 1699)72sehinggaSultanMah-mudIll (mangkat181~ menyerahkanpentadbiranJohor(tetapi tmdalmenyerahkandalambentukperjanjian)kepadaTemenggung;dansul-tan-sultansendini bersemayamdi Pulau Bmntan dan Lingga.74 Dalamkonteksin walaupunSultanAli menyerahkannegeniJohorkepadaTe-menggungIbrahim padatahun 1855,namunpenyerahanitu hanyalahuntuk menjalankanpentadbiransahaja.HalikatnyaSultanAli adalahSultanJohordanbersemayamdi Muar-Kesang.

TemenggungIbrahim setalatmi hanyaberkuasadm Johor, tidaltermasukdi Muar-Kesang.Apabila beliaumeninggalduniapadatahun1862,usahaTemenggungIbrahim diteruskanoleh analnya,Che WanAbu Balar (dikenali juga sebagamDaeng Abu Balar).75 Tradisi hu-bunganrapatdenganpegawaiBritish berterusanpadamasapentadbiranTemenggungAbu Balar.

Padatahun 1868,dalamusahauntuk meneguhkankedudukannyasebagaipemerintahJohor,dalamsatuupacararasmiTemenggungAbuBakarmengisytiharkandirinya sebagaiMaharajaAbu Bakar. Konflikkeluargami berlanjutankeranaMaharajaAbu BakaringmnberkuasadiMuar-Kesang.

Peluangkeemasanuntuk berkuasadi Muandiambil oleh MaharajaAbu Balar setelahSultanAlm mangkatdi Umbai,Melala padatahun1877.76Walaupunsatusurat kuasatelahditandatanganmoleh Temeng-gung dan penghulu-penghuluMuar bahawaTengku Alam (puteraSultanAlm) adalahpenggantiayahandanya,tetapi adausahauntuk me-nyekatpenggantianmi, menyebabkanjenazahSultanAu lambatdima-kamkan.77

British jugaterlibatdalamperkarami. DalamarahannyakepadaJ.Douglas,SetiausahaTanahJajahanbagi Negeri-negeriSelat,Pemang-ku GabenorA.E.H. Anson78memintabeliausupayamemastikantidaladasebarangperlantikandiisytiharkanmenggantikanSultanAli.79 Ma-lahanA.E.H. Anson tanpamerujukkepadaDewanUndanganNegerm-negeniSelatdanPejabatTanahJajahandi London8°telahmenawarkanpentadbinansementaraMuar kepadaMaharajaAbu Balar.8’ Bagi Ma-harajaAbu Bakar, yang telah lama mempunyaihasratmm, menerima

98

PERANG DAN DAMAI

tawaran itu.82 Tindalan A.E.H. Anson menimbulkanrasatidal puashati Tengku Alam. Beiiau bukan sahajadituduh bukananal gahara83dan tidal berkebolehanmenjalankanpentadbiran,Mtetapijuga meng-anggapkanpenlantikanTengku Alam sebagampenggantiSultan Ali,yang telah disetujum oleh Temenggungdan penghulu-penghuluMuaradalahtidal sah.85

SebagaiusahamemujukTengkuAlam, MaharajaAbu Balarme-nawarkanelaunsarahidup kepadanyadansaudana-saudaranya(keluan-ga SultanAli).86 WalaupundemikianTengku Alam menolaltawarantersebut.Begitujuga British (A.E.H. Anson) turut samaaltif mempe-ngaruhiTengkuAlam supayamenerimawangsarahidupitu.87 Denganpenolakanmi bermalnakonflik antarakeluargasultan (kini TengkuAli) dengankeluargaTemenggung(kini MaharajaAbu Balar)berte-rusan. Di sini jugamembuktikanbahawaPerjanjian10 Mac 1855 be-lum bolehmenetapkankekuasaankeluangaTemenggungdi Johor.

SebabCetus

Konflik di antaraTengkuAlam denganMaharajaAbu Balarberterusandanmenjadibertambahteganglagi selepasperistmwapemilihandi Kua-la Kesangpadaharm Jumaat9 November1877.88Dalampemilihanmimerekayangdilantik menjadibadanpemilih telahdiberi kuasauntukmenentukansiapalahyangalanmemerintahMuar. Badanpemilih di-anggotaiolehPenghuluAdamdan TanjungGading,PenghuluKhamisdanShamsudarn Tasik,PenghuluSudin dani Chohong,PenghuluSen-chudan Gemir, PenghuluSemandarnReng,PenghuluKhamatdaniJe-mentah,PenghuluRahmatdan Kundang,PenghuluSubuhdan LegehdanPenghuluHashmmdarnSungaiDatu.89MerekadengansebulatsuarabersetujubahawaMaharajaAbuBakarsebagaipemerintahMuar.9°Me-lalui perlantmkanin kini MaharajaAbu BakarmenjadipemermntahbagiJohordanMuar (Johorsekarang).

BagiTengkuAlamkeputusanpemilihandi KualaKesangmi ada-lah tidal sah,kerana,pertama,beliau telahpun diakui olehTemeng-gung dan penghulu-penghuluMuar sebelummi sebagaipenggantiayahandanya,mala denganitu beliau adalahpemerintahMuar. misebenarnyatidal bercanggahdenganPerjanjian10 Mac 1855.Kedua,berlalunyapalsaankepadaahli-ahli yang dmbentugasmemilih peme-nntah Muar. Tengku Alam menuduhMaharajaAbu Balar telahme-nangkapTemenggungdan penghulu-penghuluMuar dan dibawake

99


JohorBahrudanSingapura.Di sini merekadibeni amaransupayame-mmlih MaharajaAbu BalardalampemilihanyangalanberlangsungdiKuala Kesang.9’Walaupunadapenaflanoleh MaharajaAbu Balan,92tetapi agalsukar untuk menenmanyakeranaperkarainn ditimbulkansendiriolehHalim Negeri-negeniSelatyangbernamaSir PeterBensonMaxwell.93

WalaupunTengkuAlam membantahkeputusandi KualaKesang,danmeneruskantuntutanke atasMuar, sertamenthpatsokongandan-padagolongantertentudi Singapura,tetapi beliau tidal mendapatla-yananyangmemuaskan.Olehkeranamenyedanitentangkemungkmnantidal mencapaituntutannyamelalui rundingan, makaTengku Alammengambiltindalanmenuntuthal melalui peperangan.

Strategi dan Taktik Perjuangan Tengku AlamSebagailangkahpertama,TengkuAlam denganmendapatbantuanda-npadasaudarasepupunya,TengkuSulongdalam satuupacaraningkaskendurianwahdi KampungGelam,Singapura,pada11 Januani1879te-lah diisytiharkansebagaiSultanJohor-PahangdanMuardengangelar-an SultanAlauddin al-Masik Billah al-Manen/al-MutammassikBmulahal-Mannan/AlauddinAlam Shah.~

Sebagaiwail Tengku Alam, TengkuNong95 memilih JementahdanChohongsebagaitempatmelancarkangerakan.Sebuahkubu telahdibinadi Lubuk Bandan.Kubu mi dipagar,dandi dalamnyadibmnaru-mah,dikenalidenganpanggilanSeenaraRumoo.~Kubu-kubulain jugadibinadi SungaiSiputdanDedap.Tiap-tiapkubumi dipimpin olehke-tua-ketuayang dikhaskan.Khatib Derus97di SungaiSiput, dandi da-lamnyaadaseratusorang,termasukkanak-kanaldanwanita;TengkuNongdi kubu Dedap danLayut di Lubuk Bandan.98PendudukJemen-tahdipanggiluntukmenguatkankubudi LubukBandan.

Tengku Nong menjemput orang-orangdatangmakanjamuandikubuLubuk Bandan.~Di antanamerekayanghadirmalahPanglimaBe-san Senchu,Wan Abas, Wan Daud, Bawi, Tuk Sutandan Sekling.’°°Dalamperhimpunanmi TengkuNongtelahdiisytiharkansebagaiYam-tuanMuda.’°’Padahan Jumaat10 Oktober 1879,selepassembahyangJumaat,satuperhimpunandiadakandi kubuTengkuNong,dandi siniTengkuNongmelantikKhatib DerussebagaiPenghuluBesan,berkuasadi Jementah,’°2Bawi menjadipenghuludi Tanjung,’°3danWan DaudbergelanTemenggungPadukaTuan.’°4

100

PERANG DAN DAMAI

KemudiannyaTengkuNong mengeluarkanarahanmengerahpen-duduk kampungsupayamenyokongperjuanganTengkuAlam. Dalamusahami kadangkalaberlalu kekerasan.Misalnya PenghuluBawi danSebangke rumah MaharajaLela; dan Layut ke rumah Khalml mem-beritahu bahawaTengku Nong mengkehendakimerekadankeluargadatangke kubu Dedap.Sekiranyamerekaingkan, merekaalan dise-rang.’°5Denganitu MaharajaLeladanKhalil sertakeluargamerekada-tangke kubupertahanantersebut.

Path13 Oktober1879,PanglmmaBesarSenchubersama-samaduapuluh dua orangIengkap dengansenjatatelahmembakarrumah danmerampashartaPenghuluSudindi Chohong.’°6Tindalanitu dilakukankeranaPenghuluSudintelahmenunjukkanbahawadia memihakkepa-th Maharaja.’°7D~kubu Lubuk Bandan,merekayangbertanggungja-wab sebagaipegawaiawamdan tenteraialah Wan Daud. PennhuluBesarKhatib Derus dan PenghuluBawi.’°8Tidal adaseorangpunpenghululamayangmenyokongpergerakanTengkuNong.’°9

Kubu Lubuk Bandanyangd~bawahpenntahPenghuluBesarKha-tnb Derus,WanDauddanBawi telahdiserangdanditawanolehpasuk-an MaharajaAbu Bakaryang dihantaruntuk menghapuskangerakanTengku Alam yang dipimpin oleh TemenggungMuhammadSalleh(TemenggungMuar) danPenghuluBesarKhamat.Apabilakubumi di-tawan,”°PawangJuling,” PawangSetu,PanglimaDalamLawit”2 danKhalil melanikandiii ke Lenga.”3Kemudiannya,merekami menyo-kong Maharaja Abu Bakar.Begitu jugadenganMaharajaLela, yangakhirnyamenyokongMaharajaAbuBakar.”4Denganitu PanglimaBe-san Senchumelaporkankekalahanmi kepadaTengkuNong, danme-nasihatkannyasupayaberundur.”5Denganitu TengkuNong berundurke Nyalas.”6 Beliau tinggal di sini selamadua malamsebelumher-undurke Jementah,”7di Mening. Ketika berathdi sini Tengku Nongmengarahkantiga orang pengikutnyamengawalBukit Asahandanke-mudiannyamenambahenamoranglagi. Di sini berlakupertempuran,tujuh orang danipadapasukanMaharajaAbu Bakarterkorban.”8Per-tempuranmi sebenamyaberlaluantarapasukanMaharajaAbu Bakarsesamasendiri. Kejadian mi dmlaporkankepadaTengku Nong olehPanglimaBesanSenchu.”9

Orang-orangMaharajatelahmeninggalkanduakubu pertahanandi Jementah.Tengku Nong mengambilkesempatanmi dan berjayamendudukikedua-duakubu mi. Di sini TengkuNong mengarahkan

101


PanglimaBesarSenchudan lima orang mengawaljalan menujukeMering.’2°Di sampingitu Tengku Nong membinasebuahlagi kubupertahanandi kawasanrumahMaharajaLela. Ketika pembinaankubumi sedangdijalankan,pasukanMaharajaAbu Bakarmenyerangdanpertempuranberlanjutanhampir tiga jam.’2’ PasukanMaharajaber-undur, dengan itu pembinaankubu diteruskan sehingga selesai.’22Pertempurantersebutmencederalanseorangpengikut TengkuNong.Setelahbeberapakali bertempur,TengkuNong menghadapikekurang-an senjatadanpeluru, tetapibekalanberasmasihmencukupi,malahanmencukupisehinggasetahun.’23

Pada 12 November 1879, orang-orangMaharajadi bawahpim-pinan Encik Andak danWan MuhammadSalleh (TemenggungMuar)bersama-samadengankira-kira tiga ratus orang menyerangorang-orang Tengku Nong seramailima puluh orang, yang dipimpin olehPanglimaSenchudi Chohong.’24Seranganmi dilancarkandan Ke-sang,’25danpertempuranberlaluselamalapanatausembilanhan.Be-gitujuga kubuSungaiSiputyangdiketuaioleh Khatib DerusdiserangolehpasukanMaharajadi bawahpimpinanW. Hole.’26Denganitu Kha-tib Derusdanbeberapaorangpengikutnyaberundurke Relau.Di sinibeliaumenemuiW. Hole danmemihakkepadaMaharaja.’27

Pada10 Disember1879,Datuk BentaraLuar MuhammadSallehPerangtiba di Lubuk Bandan,Segamat,untukmenghentikangeralanTengku Alam. SetelahbermesyuaratdenganEngku Ahmad, DatukBentaraLuar membahagikanpengikutnyakepadaempatpasukan.Pa-sukanpertamadi bawahpimpinanPanglimaPerangIsa; pasukanke-dua, di bawahpimpmnanPanglimaKin Awang; pasukanketiga,di ha-wah pimpinan PanglimaBesanYusof danpasukankeempat,di bawahpimpinanPanglimaDalamLamat.’28 Pada12 Disember1879 pasukanmi maradaii Lubuk Bandanke DusunDedap,kira-kira enambatu darnLubuk Bandan.Di sini pasukanmi membinakubu pertahanan.Sedangpasukanmi membinakubu, pengikutTengkuAlam menyeranghendapdan menyebabkankira-kira tujuh puluh orang pasukanMaharajater-cedera,danbeberapaharm kemudiantiga orang danipadamerekame-ninggal dunia. Walaupunbegitu kubu mi alhimya siap dibina danletaknyakira-kira satubatudengankubupertahananTengkuNongdanPanglimaSenchu.Kedua-duapasukanmi sening bertempurdi antarasatusamalain.’29

Tengku Alam menganahkanTengku Nong mencederakanatau

102

PERANG DAN DAMA1

membunuhW. Hole.‘~°ArahanjugadiberikankepadaTengkuNongsu-payamelancarkanseranganpadawaltu malam;danbersembunyipadasiang harinya.Dalam setiaprancanganyang dianahkan,Tengku AlammenasihatiTengkuNongsupayasentiasaberbincangdenganPanglimaSenchu,Tuk Sutandanpengikut-pengikutyanglain untukmenjalankansesuaturancanganatau tmndalan.’3’ Selain itu Tengku Alam memintaTengkuNongberundingdenganDatuk-Datukdi kawasanpedalaman,sepertiDatuk Johol,Datuk lnas danKulup Talat untuk mendapatkanbantuanTengkuAlamjuga menasihatkanTengkuNong danpengikut-nya supayamempertahankankemanaanmerekaitu sedayaupayayangboleh.Sekiranyatidal dapat,TengkuNongdianahkanberundurke da-lam hutan.Kemudiannyabertindaksemulapadawaltu malam.TengkuNongjugadinasihatkankalauhendalmelalukanserangan,hendallahketikapasukanMaharajasedangmenghentikanserangan.PadamasamiWanChilee,Wan Kuning danWanKechutmenyebelahiMaharaja,danberjanji sertasanggupmenangkapPanglimaSenchudanTengkuNongdengancaramemberimakanbuah cembukian(buahberacun)supayamerekapengsan.TengkuAlam pulatelahmenasihatiTengkuNongdanPanglimaSenchumemerhatikangerak-germWan Chilee,WanKuningdanWanKechut,agarjanganmudahpercayadengankedatanganmere-ka. Jikamerekamenunjukkansesuatuyangtidalbaik,malamerekase-wajamyadmtentang.

Dalam usahabertindalbalaske ataspasukanMaharaja,TengkuSulong menganahkanpengikutnyamembuatlubangkira-kira satufat-hom di bahagiantengahkubuLubuk Bandandanditanamdèngangun-powder,’32kemudiannyamembuatsumbudan dimasukkanke dalambuluh supayatidal basah.’33Sumbu mi hendaklahditanikke luan darnkubulebih kuranglimapuluhfathomataudi satutempatyangbolehse-seorangbersembunyiuntuk menyalalansumbuitu.’~”Buluh yangadasumbumi hendaklahditanamkira-kira satuspandalamtanah.’35Orangyangsesuaimenjagasumbuitu samaadaTengkuNong atau TengkuAhmad.Selain itu Encik AbasdanEncik Daudjugadikehendalimeng-awasi sumbu itu bersama-samaTengku Nong dan Tengku Ahmad.SeterusnyaapabilapasukanMaharajamenyerang,Tengku Nong di-arabIanbertahansahajadanberundurdanipadakubti. Apabila pasukanMaharajamasuk ke dalam kubu, TengkuNong dianahkanmembalarsumbutadi.Denganitu gunpowderyangditanamdalamkubu itu alanmeletup.

103

MASYAEAKAT MELAYU ABAD KE-19

PasukanMaharajadi bawah pimpinanEncik Sallehberjayamen-duduki Kubu Tengku Nong di Lubuk Bandan.TengkuNong menye-rangbalasuntuk menawansemulakubu itu pada16 dan24 Disember1879 tetapigagal.’36Pada18 Disember1879,Encik Sallehyangberku-bu di Lubuk Bandanmengarahkanlima puluh orangpengikutnyayangdiketuai oleh Encik Awang bergeralke kawasanpedalamanmenye-rang pasukanTengkuNong. ManalalaTengkuNong pula mengarah-kan orang-orangasingmenyerangpasukanMaharajadi Lubuk Bandan.Di sini berlalupentempuranselamasatumalamdanpasukanTengkuNong berundur.Pada20 Disember1879 pasukanMaharajadi bawahpimpinanDatukBentaraLuanberjayamembinasebuahlagi kubudi Pa-dangJuling.Kedudukankubu mi jugaberhampirandengankubuperta-hananpengikutTengku Alam. Walaupunbegitu, kedua-duakubu mitidalkelihatankeranadilindungi olehpokok buah-buahandanbelukar.Walaupunbeberapakali serangandilancankanolehDatuk BentanaLu-ar, pengikutTengku Alam masihbertahandi kubu mereka.Meman-dangkanpadakeadaanyang demikianDatuk BentaraLuanmengambilkeputusanmemberhentikanseranganitu buatsementara.’37

Pada24 Disember1879 Tengku Nong sekali lagi menganahkankira-kira duapuluh atautiga puluh orangmenyerangorang-orangMa-harajadi Lubuk Bandan.Ketikadi pertengahanjalan,pasukanmi diha-dangolehorang-orangMaharajadanmerekaterpaksaberundur.

Pada28 Disember1879 DatukBentanaLuarmengarahkanorang-orangnyamenebangbuluhuntuk membinakubu pertahanan.Pathpu-kul 4.00petang(29 Disember1879)Datuk BentaraLuarmenganahkantiga ratusorangnyamenyerangTengkuNong untuk memastikansamaadaTengkuNong sanggupberperangsecanaterbukaatautidal.TengkuNongdanorang-orangnyahanyamembalastembalandan dalamkubusahaja.Padapukul 7.00 malam (29 Disember1879) Datuk BentanaLuar menghimpunkansemuapanglimanyauntuk membuatpersiapanbagi menawankubuTengku Nong.Dalampersiapanmi empatpucukmeriamdanempatbiji pelurudisedialandandibenkankepathPangli-ma BesanYusof danPanglimaKiri Awang bersertaseratusorangdi-penintahkanmengawaldengancara merangkaldanmengendapkubuTengkuNong,PanglimaDalamLamatbersertaseratusorangmengang-kut buluh; Panglimalsa danDatuk BentaraLuarbersertalima puluhorang membuatbenteng,dan yang lain menjagakubu. Padapukul12.30malam(30 Disember1879),ketikahujan gerimis,DatukBentara

104

PERANG DAN DAMAI

Luanmembinakubu danipadaberkas-berkasbuluh yang telahdisedia-kan itu. Lebih kurang pukul 3.30 pagmkubu pertahanansiap dibina.Tiga pucukmeniamtembagadiaturdi kubupertahananitu. Kubu yangdibina mi dianggarkantmdalalanditembusioleh peluru lela dansena-pang.Kubu mi letalnyadi tengah-tengahkawasanlapangdanjaraknyakira-kiraduapuluhlima depadengankubu TengkuNong.

Padapukul 4.30 pagi, Datuk BentaraLuar mengarahkanorang-orangnyabersiapsediadi dalamkubu. KemudiannyaDatuk BentanaLuarmemasangmeniamnyadandiikuti olehtiga meriamlain sertalimapuluh senapangkopal ditembalke anahkubu TengkuNong. Akibattembalanmi pengikutTengkuNong melepaskantembalanbalas.Ba-las-membalastembalanmi berterusanhinggakewaltu pagi (siang).’38

Padahan Rabu 30 Disember1879, pukul 3.00 petangkira-kiradua ratusorangpasukanMaharajadatangmenyerangpasukanTengkuNong di kubu MaharajaLela.’39 Kubu MaharajaLela mi letalnyakeatasdaripadaKubu Dedap,’4°danhampirdengankubuJuling.’4’ Akibatseranganmi seorangpengikutTengkuNong mengalamikecederaandikedua-duabelahtangannya.’42Pertempuranmi berlaludarn pukul 3.00hingga6.00petang.’43PengikutTengkuNongyangdihantarmengawaljalan pulangsetelahusahanyamenyekatkemaraanorang-orangMaha-rajagagal. Kubu MaharajaLela dapatditawanpathpukul 10.00pagi,31 Disember1879.‘~ Di sekelilingkubumi ditanamdengannanjau.’45

Walaupun pelbagai taltik dan strategi dilalukan oleh TengkuAlam danTengku Nongdalampeperangandi Muar tetapi merekadi-tewaskanjuga oleh pasukanMaharajaAbu Balar padaawal Januaii1880.

BekalanKeperluandanSenjataPasukanTengkuAlam

BekalanmalanandansenjatapasukanTengkuNongdi Muandiuruskanoleh Tengku Alam melalui keranmnya,Awang lbrahim di KampungGelam Singapura.Selain itu geralanmi juga mendapatbekalandansenjatadanipadaorangEropahperseorangan,W.H. Readdan CharlesKeun. PasukanyangmenyokongMaharajaAbu Balar pula mendapatbekalandanpadaMaharajaAbu Balar.

TengkuNongadamemintawangdansebilahkeris danipadaTeng-ku Alam dansepucukpistol six chambereddanipadaCharlesKeun.’~Tengku Alam memberikandua puluh pucuk senapangasal (musket)lima atauenamkotal topi (caps)kepadaTengku Nong.Bekalandan

105


senjatami dibeli olehHaji HasandengananahanTengkuAlam.Walau-pun beliau talut keranatidal mempunyai suratkebenaranmembawasenjata,Hajm Hasanberjayamembawabarang-barangmi keMelaladandisimpandi rumahorang Cmna. KemudiannyadenganbantuanseorangMelayu danKampungJawabeliaumembawasenjataitu ke Muarsete-lah dibayarupah.’47

Haji Hasanjuga telahmembawasenapangasal,seratuscatridgepeluru pistol dan lapan puluh percussioncaps.Barang-barangmi di-bawadari Singapuna,dankos pengangkutannya$20.00.’~~Selainbekal-an malanan asas, diperlukan juga gambir, garam dan tembalau.Bekalanmalananyang adacukupuntuk enambulan hinggasetahun.WalaupunbegitupasukanTengkuNongmenghathpmkekurangangam-bin, garam dan tembalaukeranabanang-barangmi tidal dibenarkanmasukke Muar. Oleh keranamenghadapimasalahmnm Tengku Nongmemintawangsebanyal$500.00danmpadaTengkuMam. Beliau jugamemintaduapuluh coats,kira-kira sepuluhkeris,sundangdankain sa-rung,dansebilahpedangkhasuntukdihadiahkankepadaDatukInas.’49Di sampingitu Tengku Alam, juga melalui Haji Hasanmembekalkanlapanpuluhkati gunpowderdanlima kati leadkepathTengkuNong.’5°

Pada 16 Disember1879 Tengku Nong membeli banangbekalandansenjata,sepertigambir,garam,musket,lead,gunpowder,capsdanwadding.’5’TengkuNongmenguatkanlagi kedudukandenganmembelitmga musketberharga$11.00secanahutang.Untuk membeli lagi musketdangunpowderterutamanyauntukdibekalkankepadaorangasingyangsanggupmembantuperjuangandi Muar, TengkuNongmemintaTeng-ku Alam menghantarwang sebanyal$300.00.152Wangmi hendallahdihantardengansegera.’53TengkuAlam mengarahkanTong (seorangCina) datangke Singapuramengambilsenapangdanpeluruuntuk dibe-kalkankepadaTengkuNong.1M Tong tidaldapatmemenuhianahanmikerana kedainya dimusnahkanoleh orang-orangMaharaja, keranamembantudanbekerjasamadenganTengku Nong. Oleh itu sebagaiganti Tengku Nong mengarahkanTaukeAh Sin ke Singapurauntukmendapatkanbekalan.TengkuNongmengarahkanTaukeAh Sin mem-beritahuTengku Alam yangbeliau berkehendakkansatubaju flannelyangbaik, sepasangseluandansatucapuntukkegunaannyasendini.’55

TengkuNongjuga mengarahkanKhatib Derus, Wan Abas, WanDaud, PenghuluBawi danSeklingmembawasuratnyakepadaTengkuAlam di KampungGelam, Singapura.’56Ketika beradadi Smngapura,

106

PERANG DAN DAMAI

Wan Abas menerimawang danipadaEncik Awang Ibrahim, keraniTengkuAlam sebanyal$800.00.’~~Ketikapulangke Jementahmerekadibekalkansepuluhhelai kain sarung,seluar,baju dandua puluh un-cang(pouches)’58danmenyerahkannyakepathTengkuNong.’59

Bekalandansenjatadihantanlagi olehTengkuAlam. Padakali miHaji Hasandiarahkanmembawapeluru pistol dalam satu gugusdanduapuluh musketuntuk disampaikankepadaTengkuNong. Kesemuabarangmi dibawaoleh seorangCina yang disimpan dalam sebuahschoonerMelala denganarahanTengku Alam. Haji Hasanbenlepasdarn Singapuradan tiba di Serkam(di Melala) dan menyerahkanha-rang-barangmi kepadamata-mataBujang.Barang-barangmi ditinggal-kankeranaHaji HasanmendapatbenitaTengkuNongtelahberundurkeNyalas.’6°Mata-mataBujang pemahmembekalkanlima puluh katigunpowder,tiga ratuslima puluh peluru, lima kati lead,ti~akati smallshot, sembilankati tembalau,seribukeping gambir, tiga musketdanlima puluhkotakpenggesekapi kepadaTengkuNong di Jementah.

Padahaii Ahad23 November1879pukul 8.00pagi,TengkuNongmengarahkanSeklingbersama-samaseorangmata-matayangbemamaBujangmenthpatkanbekalandansenjata:sembilankatm tembalauher-harga75 sen,tigamusketsberharga$18.00, lima puluhkati gunpowderberharga$32.50, sepuluhkati capsberhanga$3.25, tiga katm leadber-harga36 sen,duascoreskotal mancisapi (matches)berharga40 sen,tiga kati small shotsberharga45 sen dan seratuslapan puluh peluruberharga$1.62~.161 Selainitu TengkuNongjugamendapatbekalandanMelalaiaitu, empatratusgantangberasberharga$43.00,setengahpi-kul tembalauJawaberharga$11.00,sehelaikain kapaskasarberharga$4.00,tiga helaibajuhitamberharga$4.50,dansehelaikain lasamber-harga$3.25.TengkuNongjugamengambilduapikul guniberharga95sendanseorangburuhdenganupah95 sen.’62Pada23 November1879(8 Zulhijah 1296) Tengku Nong menghantarsurat kepadaTengkuAhmaddi Pahangmemintapandangannyatentangperkembanganyangberlakudi Muar; danmengharapkanTengkuAhmadmembenikanban-tuan.’63

Path24 November1879TengkuNong menenimabekalansepertikerbaudankambingbiri-bin, senjata,kain danipadaPenghuluTanjung,sebanyalenambelasekorkerbauberharga$187.00,tujuh musketber-harga$32.75. dan duaekorkambingbiri-bini berhanga$5.00. Beliaujuga menenimaduit berjumlah 39.00, sebmlah pedangberharga$6.00

107


dansehelaikain Bugisberharga$2.00.IMTengku Alam meneruskanrancangannyadengan mengarahkan

TengkuNong mengambillangkah-langkahyangperlu terhadappasuk-an Maharaja,dan segalatindalan mi hendallahsentiasamengingatiAllah danNabi MuhammadSAW dan juga Tengku Alam.’65 TengkuAlam menambahkanlagi bekalankepadaTengku Nong di Muar, dandikinimkan melalui Haji HasandanSumon.Di antarabekalanitu ialahduapuluhmuskets,’~seratuscatridgesdanlapankotalpercussioncapsmengandungiduaribu.

Tengku Alamjuga mengirimkanwangsebanyak$500.00melaluiPawang Peral tetapi beliau hanyasanggupmembawa$30.00 atau$40.00 sahaja. Namun demikian PawangPenal membawakirimanTengkuAlam kepadaTengkuNong, sepertiduabelashelaikain peli-kat, duabelashelai baju kot, duabelaspasangseluarAcheh danTe-rengganudandua belascapsmerah.Tentangsundangdankeris yangdimintaolehTengkuNong,TengkuAlam tidaldapatmenginimkannya.Walaupundemikian Tengku~Alam cuba mendapatkannya,manalalaPanglimaBesarSenchucubamendapatkantiga ekorkerbaudaripadaTengkuNong,tetapiTengkuNonghanyamemberikanduaekorkerbausahaja,keranatidal adakerbaulagi.’67

TengkuNongjugatelahmenenimawangsebanyal$80.00,seluar,bajukot, topi danduapuluh musketsdanempatkotal capssertasuratyangdibawaoleh Imaum(Imam Maden)danKampungGelam, Singa-pura. Denganitu sebagaisaguhati keranamembawabarang-barangyang dikinimkan oleh Tengku Alam in Tengku Nong membenikanwangsebanyal$9.00kepadaImaum. TengkuAhmad pulamembawawangsebanyal$30.00dansepucukpistolkepadaTengkuNong.Mana-kalaPawangPenalmembawa$40.00,duabelashelaisarung,danbelashelai baju kot, duabelasfez capsdandua belaspasangseluarkepadaTengku Nong. Selain itu Imaum kemudiannyasekali lagi membawawangsebanyal$30.00kepadaTengkuNong.’68 Kesemuabekalansen-jata,palaiandanduit mi dikirimkanolehTengkuAlam.

DalamusahamengatasitentanganpengikutTengkuAlam mi, Ma-harajatelahmengarahkanorang-orangnyamengawaljalan masuk be-kalan ke Muar. Dengan langkah mi, MaharajaberharapgerakandiMuar menjadi lemah.WalaupundemikianTengku Alam masihbolehmenghantarkanbantuanke Muar. TengkuAlammenghantarmusketke-padaTengkuNong melalui lmaumdanseorangCina, Ah Sin,jugame-

108

PERANG DAN DAMAI

nginimkansebanyal$80.00,seribusplit capsuntuk dmsampamkankepa-da TengkuNong. Tengku Sulong pula menginmkansehelaibaju kotyangpernahdipalaioleh SultanAli kepadaImaum danAh Sin untukdisampaikankepadaDatukJohol.

Bekalan keperluandan senjatakepadaTengku Nong diuruskanolehTengkuAlam dan Singapura.Beliau pulamendapatbantuandan-padaorang-orangtertentusepentiHaji Hasan,taukeAh Sin,danlmaumuntukmembawabarang-barangmi kepadaTengkuNongdi Muar.

Perdamaian

Dalam pertempuranyang berlalu itu Tengku Alam mengalamike-kalahan.MaharajaAbu Balanmengeluankanpenntahmenangkapme-rekayang terlibatdalamgeralanTengkuAlam.’69 AntanayangtenlibatialahWan Daud,TengkuMuhammad,RajaPanjangRambutdanTeng-ku Nong telah ditangkap dan dmbawake Singapura.’7°Begitu jugadenganAwang Ibrahim, telahditahandankemudiannyadihadapkandimahkamah.DalamperbicaraanyangdiadalanAwang Ibrahimdidapatitidalbensalahdandibebaskan.’7’

TengkuAlam sebelummi menolalsebanangtawananelaun, kinimenyatalankesanggupanmenerimanyapada20 Mei 1880.Walaupunbegitubeliaumasihtmdalpuashati dengankeputusandi KualaKesang.

Dengantamatnyapertempuranin malaberakhirlahperangdanwujudlah perdamaian.Namunbegitu perdamaianyangterhasilmi bu-kan melalui perjanjiandi antanaTengkuAlam danMaharajaAbu Ba-kar, tetapi alibat kekalahan,TengkuAlam tidal berupayalagi untukmenenuskangenalannya.

Kesimpulan

PenangMuar yang berlalu path tahun 1879—1880menunjukkansalahsatuciii perangdalaman(perangmerebutterajupemenintahan)yangmele-tus di TanahMelayu danjugamencerminkanciii pergolakanpolitik Me-layu kurun ke-19.Tamatnyaperangtanpaperjanjianbertulis adalahjugamenunjukkansuatuciri perdamaiandalampolitik Melayukurunke-19.

Nota

‘Sebelum wujud Persekutuan(1896; 1948) negeri-negeri Melayu terdiri daripadaunit politik tersendiri. Misalnya di anlaraPerak denganSelangor atau Kelantan denganTerengganu,adalah unit-unit pentadbiran yang bebas.

109


2Nik Mahmud b Hj Ismail, 1934. RingkasanCeteraKelantan,Kota Bharu:Majlis

AgamaPress,him 21 —22. Arifin b Abdul Rashid,1962. SejarahKelantan,Kota Bharu;Ai-Ahiiyah Press,him 38 —41.

3lbid.

4Siia iihat Mohd Amin Hassan,1985. “The Kiang War 1867—1873’,Malaysia inHistory, Jilid 28, him 55 — 75. Wan Mohd. Amin b Wan Mohd Said, 1966, PesakaSe-langor, KuaiaLumpur: DewanBahasadanPustaka,him 6- 37.

5Ketika BeiandamendudukiMelaka,Naningkemp menimbulkanmasaiahkepada-nya. Dengan itu padalahun 1643 BelandamenyerangNaning. Naningditewaskandanperjanjianditandatanganipadatahun 1643 di antaraBelandadenganPenghuiuNaningdan EmpatSuku.Di antarasyarat yang diperuntukkan,Naningsanggupmembayar1/10daripadahasii tahunannyakepadaBeiandadi Meiaka.AbduliahZakariab Ghazali,1985.“PerangNaning1831”,JurnalMelaka,Bil 9,him 24— 25.

6Misainyadi Melaka,perangtamatapabiiaRajaKasimberjayamembunuhRajaIb-rahim atau Abu Shahid.W.G. Sheliabear(ed.), 1950. SejarahMelayu,Singapura:TheMalayanPubiishing Ltd., him 70 — 7i. Kedah — berakhimyaperangdi antaraTengkuMuhammedJiwadenganTengku AhmadTajuddin. R.O. Winstedt,1963. “Notes on theHistoryof Kedah”,JMBRAS,Vol. 14, Pt. 3, hIm 177—178.Keiantan—berakhirnyaperangdi antaraLong YunusdenganLong Pandak,H. Marriott, 1916. “A FragmentoftheHisto-ryof TrengganuandKelantan”,JSBRAS,No 72, hIm 7. Perak- tamatnyaperangantaraSultan Muzaffar Syah 111 (Raja mu) denganYang DipertuanMudaMuhammadSyah(RajaBisnu).RajaChuian, 1966. MisaMelayu,KuaiaLumpur: PenerbitanPustakaAnta-ra, him 22—26.

7Di antaraputera-puteraLong YunusiaiahLong Muhammad,Long Tan,LongJinai(Zainal),LongIsmail, LongMuda,Long YusofdanLong Pandak.

8SuitanMansur I banyak memberikanbantuankepadaLong Yunus sehinggaber-ja3ramendudukitakhtakerajaanKelantan.

9Haji BuyongAdii, 1974. SejarahTerengganu,KuaiaLumpur: DewanBahasadanPustaka,him 54.

t0RahmatSaripan, 1979. PerkembanganPolitik MelayuTradisionalKelantan1776- 1842, KualaLumpur: DewanBahasadan Pustaka,him 64.

~ Mahmud,CeteraKelantan,him 33.t2Aiifln b Abdui Rashid,op. cit., hIm 60. “Sekarangbaikiahkita (Long Jinal)sen-

diii jadi tuan(Raja)menjaiankanpemerintahanmenggantikanai-marhumbaginda”.

‘3H. Marriott,op.cit., him 12—13.

14RahmatSaripan,op. cit., him 108.15Nik Mahmudb Hj ismail, op.cit., him 39.t6Nik Mahmudb Hj Ismaii, him 38. RahmatSaripan,op. Cit., him 104. Muhammad

HusinHaji Khali Hj Awang, 1969.Kelantandan ZamankeZaman,KotaBharu:SyarikatDianSdn.Bhd.,him 60—61.

~7Arifinb Abdul Rashid,O~.cit., him 74—76.

‘8Abdullah Zakaria b. Ghazali, 1976. “Kekacauan dan KebangkitanTerengganu

110

PERANG DAN DAMAI

1921—1928”,tesisSaijana,beiumdilerbilkan,UniversitiMalaya,him22.

‘9Haji Mubin Sheppard,Oktober1968. “BagindaOmar theConqueror”,Malaysiain

History, Vol. 12. No. 1, him 34.

20HajiMuhammadSaiehbin Haji Awang, 1978. TerengganuDan BentukSejarahhinggatahun 1918 M (1337), Kuaia Lumpur: UtusanPubiications& Distributors, him328. Haji Mubin Sheppard,“BagindaOmartheConqueror”,him 34.

2tIbid.,Haji Mubin Sheppard,him 34—37.22Zakariabin Md Dom, 1977178.“Wan Muhammadbin Wan Idris MaharajaPerba

Jeiai”,LatihanHmiah,JabatanSejarah,UniversitiMalaya,him 13.23Haji Buyong Adii, 1972. SejarahPahang.Kuaia Lumpur: Dewan Bahasadan

Pustaka,him 118.~Zakaria bin Md. Dom,op. cit., him 13.

~~Ibid.,him 17.

7~lbid.,hIm 18.27W. Linehan, 1973. A History of Pahang,(reprint),MBRAS,Kuaia Lumpur,him

68.28Zabaiabin Md. Dom,op. cit., him 33.

29Ibid.,him29, 31.3°lbid.,him 30.

3tlbid., him 33. W. Unehan,op. cit., him 75. Haji BuyongAdii, SejarahPahang,him 141.

32Jbid.,him47.

33W.Linehan,O~.cit., him 104.

~RajaAu Haji, 1965. Tuhfatal-Nafis, Singapura:Malaysia PublicationLtd., him276—277. Haji BuyongAdii, 1972. SejarahSingapura,Kuaia Lumpur: DewanBahasadanPustaka,him 60-62.

35HajiBuyongAdil, SejarahSingapura,him 62—63.~C.O. 273/406,RJ.WilkinsonkepadaDavis, 3 Juiai 1913, terlampir “Sultan Ali”,

teriampirsuratW.J.BuuerworthkepadaTimbaianGabenorBenggai,21 Oktober1846.

37C.O. 273/416, “CMDSJ”, Wiiiim C. F~RobinsonkepadaCarnavon, 5 Disember1877, teriampirTengkuAiam bin SultanAu IskandarSyahkepadaLord Carnavon,26Disember1877.

38R.o. Winstedt, 1979.A History of Johor (1365—1895),(reprint) MBRAS,No 6,KuaiaLui~purhim92.

39CarlA. Trocki, 1979. Prince of Pirates,Singapura:SingaporeUniversityPress,him67.

40Haji MuhammadSaidbin Haji Suiaiman, 1930.Hikayat Johordan Tawarikhal-MarhumSultanAbuBaker,Singapura:The MalayanPubiishingHouse,Ltd., (Jawi),him6.

41F. Swettenham,1429.BritishMalaya,London,him 87.

111


42C.O. 273/101,SultanAlaudin Alam Syahbin SultaniskandarSyah (Sultan yang

sahbagiMuardanjajahannya)kepadaRatuBritish,20 Mac 1879.43N. Taming, 1969. BritishPolicy in theMalaya PeninsulaandArchipelago,1824—

1871, KualaLumpur: OxfordUniversityPress,him 60.

~Haji MuhammadSaidbin Haji Sulaiman,op. cit., him 12.

451b1d.,him21.

~Khoo Kay Kim, 1972. The WesternMalaya States1850—1873,Kuala Lumpur:Oxford UniversityPress,hIm 101.

47C.O. 273/416, “CMDSJ”, Lord CamavonkepadaA.E.H. Anson, 3 September1877.

~Jawatanmi dipangkusementaramenungguperlanfikanGabenorbanskeranaSirWilliam Jervoisbercutidanseterusnyaakanbertugasdi Australia.C.N. Parkinson,1964.BritishInterventionin Malaya 1867—1877,Kuala Lumpur: OxfordUniversity Press,him321.

49MahmoodAdam,1975. “Johordi bawahAbu Bakar:SatuKajian MengenaiKeu-tuhanPolitik Johor”,LatihanIimiah, JabatanSejarah,Universiti Malaya,him 32.

50C.O.273/92,“TMS”, William F. RobinsonkepadaCarnavon,13 Disember1877,terlampirSingaporeDaily Times,12 Disember1877,tercatatsuratTengkuAlam kepadaA.E.H.Anson,4 Juiai 1877.

51C.O.273/416, “CMDSJ”, William C.F. RobinsonkepadaCarnavon, 5 Disember1877, Enclosure2, TengkuAlam bin SultanAu IskandarSyahkepadaCarnavon,26No-vember1877.

~C.O. 273/91, W.F. Robinson kepada Carnavon, 31 Oktober 1877, terlampirmemo,(t.t.)

53C.O.273/416,A.E.H. AnsonkepadaLordCarnavon,6 Julai 1877.54C.O. 273)92,“CTAMS”, William F. Robinson kepadaCarnavon,5 Disember

1877.

55C.O.273/92,“CTAMS”, W.F. RobinsonkepadaCansavon,5 Disember1877,ter-lampirkeratanakhbar~traitsTimes,C.O. 273/101,P. BensonMaxwell, “CorrespondenceA MaiayanGrievance”,Pall Mall Gazette,14 Mci 1879.

56Sir William F. RobinsonmemegangjawatanGabenorNegeri-negeriSelatyangsebelummi dipangkuoiehA.E.H. Anson.Denganitu A.E.H. Ansonpuiangbertugasse-muladi PulauPinang.

~7C.O.273/95,“TMS”, minitRobertMeade,5 Oktober1878.

5tWiliiam Henry Read(1819—1908)iaiah anak ChristopherRideoutRead.BeliauadaiahPengerusiDewanPerniagaanSingapuradanahli tidak rasmiMajuis Undang~Ne-geri.negenSelat.

59C.O.273)92,“TMS”, William C.F.RobinsonkepadaCarnavon,5 Disember1877.

60Misalnya,C.O. 273/92, “CTAMS”, Encik Suman,Encik Hums dan seratustigaorangkepadaW.F. Robinson,20Ogos1877; Haji Musadantiga ratusempatpuluhlimaorangkepadaGabenorNegeri-negeriSelat,22Ogos1877.

112

PERANG DAN

61Siia lihat C.O. 273/93,“CTAMS”, suratJ.Douglaskepada(misalnya)Encik Su-man,Encik Humsdanseratustigaorang,22November1877.

62~~•273/95,“TMS”, minitMichaelHicks Beach,13 Ogos1878 danC.O.273)93,

“RMJS”, minisRobertMeade,5 Oktober1878.63C.O.273/405,RJ.Wilkinson kepadaDavis, 3 Juiai 1913, terlampir “Sultan Ali”,

terlampirsuratWJ. BuuerworthkepadaTimbalanGabenorBengal,21 Oktober1846.bid

65AbduliahZakariab. Ghazaii,1984. “Persaingandi AntaraKeluargaSultandengan

keluargaTemenggungdi Johor1835—1885”,TesisPh.D.JabatanSejarah,UniversitiMa-laya,KualaLumpur,him 44—45.

~kbid., him44.6716fr1 him 62— 63.

68C.O.273/416,“Copy of theTreatyof 1855 betweenthe Sultanof Johorandhis

Tumonggong(Temenggung)”.~R.O. Winstedt,AHistory ofJohore(1365—1895),him 92.

70Ini jelasdaripadadakwaanyangdibuatolehR.O. Winstedt(ibid.).

7mMisalnya, SultanAu pernahberhutangdenganceti KavanaChanaSheliapahse-banyak$1 500.

72BagmndaadalahBendaharaTun Abdul Jalil (BendaharaJohor) dan mendudukitakhtakerajaanJohorselepaskemangkatanSultanMahmudpadatahun1699.

73MahmoodAdam,op.cit., him 3.

74MisalnyaSultanSulaimanBadrulAlam (puteraBendaharalSultanAbdul JalilRi-ayatSyabIV) bersemayamdi Riau (Bintan);manakalaSultanAbdui Rahmanpengganti(putera)SultanMahmud11! bersemayamdi PulauLingga.

7~J.deV. Alien, “Johore1901—1914”,JMBRAS,Vol. 45,Pt.2, 1972,him 1.

~ 273/101,SultanAlaudin Aiam Syah bin SultanAu iskandarSyah (SultanyangsahbagiMuar danjajahannya)kepadaRateInggeris,20Mac 1879.

77C.O.273/416.“CMDSJ”, A.E.H. AnsonkepadaCarnavon,4 Ogos1877, Enclo-sure4, SuratTemenggungIsmail, LubukTebraukepadaA.E.H.Anson,28Julai 1877.

78Ketika mi jawatanGabenordipangkuoieh A.E.H. Anson sementaramenungguGabenorbarndilantik keranaGabenorSir William Jervoisbercutidan seterusnyaakanbertugaske Australia.

79C.O.273/416, “CMDSJ’~,A.E.H.AnsonkepadaCarnavon,4 Ogos1877.80C.O.273/416, “CMDSJ”, W.F. RobinsonkepadaMichael Hicks Beach,24Okto-

her 1878.81C.O.273/416,“CMDSJ”, Enclosure2, A.E.H. AnsonkepadaMaharajaJohor,29

Jun1877.82C.o.273/98,“PLC”, MaharajaAbu BakarkepadaA.E.H.Anson,30Jun 1877.83PadahaiTengku Aiam adaiahanak SultanAll; dan ibunyaRajaSiti (keturunan

DaengBugis).

113


84C.O.273/416,“CMDSJ”, A.E.H.AnsonkepadaCamavon,6 Julai 1877.

85C.O. 273/416, “CMDSJ”, A.E.H. Anson kepadaCarnavon,4 Ogos1877, Enclo-sure2, “Minute by theColonialSecretary”,17 Julai 1877.

86C.O. 273/416, “CMDSJ”, W.F. RobinsonkepadaMichael Hicks Beach, 18 Mei

1878, teriampir“Memorandumof proposalsmadeby His HighnesstheMaharajaof Johorfor thebenefitof thefamily of the lateSultanAu in theeventof His Highness’recogni-tionby HerMajesty’sGovernmentasfutureRulerof Muar”.

87~o•273/416,“CMDSJ”, A.E.H. AnsonkepadaCamavon,29 September1877,

Enclosure1, MaharajaAbu BakarkepadaA.E.H. Anson,28 September1877.88C.O. 273/416,A.M. SkinnerkepadaSetiausahaPejabatTanahJajahanNegeri-

negeriSelat,12 November1877.

t9Thid.~0Ibid.

91C.O.273/92, “C’FAMS”, W.F. RobinsonkepadaCarnavon,5 Disember1877, ter-lampir keratanakhbarThe Straits Times C.O. 273/92, “TMS”, W.F. RobinsonkepadaCarnavon,13 Disember1877, C.O. 273/416, “CMDSJ”, W.F. RobinsonkepadaCama-von, 5 Disember1877, Enclosure2, TengkuAlam bin SultanAu IskandaSyahkepadaCamavon,26November1877.

92~•~273/92,“TMS”, W.F. RobinsonkepadaCarnavon,13 Disember1877, tel-

lampirsuratMaharajaAbu BakakepadaW.F. Robinson,5 Disember1877.93C.O.273/101,P. BensonMaxwell, “CorrespondenceA MalayanGrievance”,Pall

Mall Gazette,14 Mei 1879.

~MP.,’TMTD”, him 8. MP., “PFSMG”, R. 3, p. 79, him 30, MP., “PFSMG”, kenya-taanWan Muhammad,15 Mac 1880, him 54; kenyataanTengku MuhamnmedAriffin,mahkamahpolis, 24Mac 1880,him 74. C.O. 273/98,“Proclamationof Tunku Alum asSultanover marriageand divorce” (seterusnyadigunakan“PTASMD”), William F. Ro-binson kepadaMichael Hicks Beach,1 Februari 1879; C.C. Smith kepadaKadi HajiHaznaah,1 Februari 1879.C.O.273/98,“PTASMD”, William RobinsonkepadaMichaelHicks Beach.1 Februari 1879,terlampirsurat A.M. Skinner,“Report furtherinterviewwith TunkuAlam andresult,andTunicuAlam beingprociaimedSultanby certainMalayandBugis”, 14 Januari1879.

95TengkuNongjugadikenalidengannamaTengkuOmar,danbeiiauadalahsepupuTengkuAlam.

96MP., “PFSMG”,kenyataanPenghuluBesarKhamat,31 Mac 1880, hIm 83.

97MP., “PFSMG”, kenyataanKhatibDerus,MahkamahPolis,2 April 1880, him 93.

981b1d.,hIm92.~MP.,“PFSMG”,kenyataanSekiing,MahkamahPolis,2 April 1880,hIm 94.

‘°°Ibid.‘°‘MP.,“PFSMG”, kenyataanKhatib Derus, MahkamahPolis, 2 April 1880, him

91.1~MP.,“PFSMG”, kenyataanMaharajaLeia,6 April 1880, hIm 102.

114

PERANG DAN DAMAI

103MP.,‘TMTD”, him 14.1~Muhammedbin Haji Alias, 1928. TarikhDato’BentaraLuarJohor,JohorBahru,

him 86.

‘05MP., “PFSMG”, kenyataanKhalui, 6 April 1880, hIm 104; kenyataanPanglimaDaiamLawit, 6 April 1880,him 104; kenyataanMaharajaLeIa, 6April 1880, him 102.

106MP “TMTD”, him 14.

‘07MP., “PFSMG”, Police A. 103. Translationof anExtractfromincheAwangIbra-him’s MemorandumBook,p.713,20Oktober1879, him 121.

108 MP., “TMTD”, him 14.

t09lbid., hIm 15.“°MP.,“PFSMG”, kenyataanMukim Undang,7 April 1880,hIm 106.

“MP., “PFSMG”, kenyataanPawangJuling, MahkamahPolis, 7 April 1880, him105.

‘12MP “PFSMG”, kenyataanPanglimaDalamLawit, 6April 1880, him 104.

1’3MP., “PFSMG”, kenyataanKhaiil, 6 April 1880,him 104.

“4MP., ‘PFSMG’,kenyataanMaharajaLeia,6 April 1880,hIm 102.

~5MP., “PFSMG”, R. 7, Diari TengkuNong, p. 89, him 3 1—32. MuhammadbinHaji Alias, op.cit., hIm 86.

“6MP “PFSMG”,R.7, Diari TengkuNong,p. 89, him 31.

“7MP., “PFSMG”, kenyataanHaji Hasan,MahkamahPolis, 6 Aprii 1880,hIm98.118MP., “PFSMG”, Police B. 104, TunkuOmaratauNong(terdapatnamasamaran

di bawahtandatangan“Allaliah”) kepadaTunku Alium, 27 Zulhijah 1296, Jumaat9.00pagi,hIm 128.

“9MP., “PFSMG”, kenyataanEncik Mahmud,MahkamahPoiis, 31 Mac 1880. En-cik MahmudadalahsalabseorangpemimpindalampasukanMaharajaAbuBakar.

‘20MP., “PFSMG”, policeB. 104,Tunku OmaratauNong(terdapatnamasamarandi hawaii tandatangan,“Alialiah’) kepadaTunkuAilum, 27 Zulhijah 1296, Jumaat9.00pagi,hIm 129.

‘22MP “PFSMG”,R.7, Dial TengkuNong’, p. 89,’ hIm32.

123MP.,“PFSMG”, PoiiceD. 101, Tunku OmaratauNongkepadaYangMahaMu-

haPadukaKekandaSultanal-iddeenAiium Syahal-Malek-ul-Johordi KampungGeiam,30 Zulkaedah1296,pukui 11.00Jumaat(15 November1879),him 125.

124MF “PFSMG”, poiiceD. 101, Tunku OmaratauNong kepadaYang Teramat

Muiia Seri KekandaSultanai-iddeenAiium Syah al-Malek-ui-Johor,KampungGeiam,30Zuikaedah,Jumaat11.00pagi (15 November1879),him 125.

~MP.,“PFSMG”, PoliceD. 101,him 125.

126Semasabertugasdi Singapura,W. Hole menjadiSetiausahadanBendahariKe-hormatPersatuanAmateurMusical.

115


‘27MP.,’PFSMG” PoliceA. 105, him 127.

‘28Muhammad bin Haji Alias, op. cit., hIm 87.‘2916id., hIm88.

‘30MP., “PFSMG”, Awang Ibráhim (di hawaii namasamaran,A.Z.B.) SetiausahaTunkuAilum kepadaTunkuNong atau Oma, sepupuTunku Alium, 8 Disember1879,hIm20.

131Thid., hIm 18.

132MP.,“PFSMG”, kekandaTengkuSulongkepadaAdindaTengkuOma,3 Janua-ri 1880(20Muharam1297),hIm 24.

‘33Ibid.,him 24; 25.‘~Ibid.,him 24. Limapuluhfathom= + tiga rateskaki.

1351bid.,him 25. Satuspan= sembilanmci.

136MP.,“PFSMG”, kenyataanEncik Sally(Salleh),20 Mac 1880, hlm 76.

‘37Muhammad bin Haji Aiias, op. cit.,him 89— 90.‘3tIbid., him 90— 93.

‘39MP., “PFSMG”, R. 8, Buku harianTengkuNong,pp. 80—90,1dm 32.

‘40MP., “PFSMG”, kenyataanHaji Hasan,2 April 1880,him 96.

141MP.,“PFSMG”, kenyataanEncik Sally(Salleh),24 Mac 1880.142MP.,“PFSMG”, R. 8, Buku harianTengkuNong,pp. 89— 90,him 32.

‘43Ibid.

1~Ibid.‘45MP., “PFSMG”, kenyataanHaji Hasan,6 April 1880,hlm96.

1~MP.,“PFSMG”, Police A. 101, TunkuOmarIbn AlmarhumTunkuAbdul Jalil diMuar,JementahkepadaPadukaSahabatBetaCharlesKeundi Singapura,KampungGey-lang,12 Ramadan1296,pukul 8.00pagiSabtu(30Ogos1879),him 119.

‘47MP., “PFSMG”, kenyataanHaji Hasan,MahkamahPolis,6 April 1880,hIm 97.‘48MP.,“PFSMG”, Police B. 104, TunkuOmaratauNong(terdapatnamasamaran

di bawahtandatangan“Aliallah”) kepadaTunkuAllum, 27 Zulhijah 1296,Jumaat9.00pagi,hIm 129— 130.

‘49MF., “PFSMG’, Police D. 101,Tunku OmaratauNongkepadaYang MahaMu-ha Paduka Kekanda Sultanala-iddeenAlium Syahal-Malek-ul-Johordi KampungGel-am,30Zulkaedah1296,pukul 11.00 Jumaat(15 November1879),hIm 125— 126.

‘50MP., “PFSMG”, Awang Ibrahim (di bawahnamasamaranAZB.) SetiausahaTunkuAllum kepadaTunku NongatauOmarsepupuTunkuOmar,8 Disember1879(23Zulhijab 1296),him 18.

‘51MP., “PFSMG”, R. 9, BukuHarlanTengkuNong,p. 171, hIm 33.‘52MP., “PFSMG”, PoliceB. 100,TunkuOmaralauNong kepadaYang Mulia Sri

PadukaKekandaYang DipertuanBesaral-SultanaI-lddeenAllum SyahIbn al-marhumSultanAli IskandarSyahal-Malek-ul-Johor, di Singapura,KampungGelam,25 Rabiul-awal1296(19 Mac 1879).Selasapukul2.00petang,him 114.

116

PERANG DAN D~MAI

‘53mid.‘54MP., “PFSMG”, Police D. 100, Awang Ibrahim kepadaTuanPatik (TunkuOma

atauNong), (t.t.). him 119— 120.‘55MP PFSMG”, Police D. 103, Tunku Omaatau NongkepadaTunkuAilum,

(t.t.).

156MP “TMTD”, hIm 14. MP. “PFSMG”, kenyataanKhatib Derus,MahkamahPo-

lis, 2 April 1880, him 92; kenyataan Sekling,MahkamahPohis,2 April 1880. hIm 93.

tm57lbid.,kenyataanSekling, hIm 94.158MP., “PFSMG”, kenyataan Khatib Derus, Mahkamah Polis, 2 April 1880, hIm

92.139MP.,“PFSMG”, kenyataanSekiing, Mahkamah Poiis,2 April 1880,him 94.

160MP.,“PFSMG”, kenyataanHaji Hasan,Mahkamah Polis, 6 April 1880,hlm 98.‘61MP “PFSMG”, R. 10, buku harlan Tengku Nong,p. 174, hIm 34.

162MP., “PFSMG’, R. 11, buku harlan Tengku Nong,p. 177, hIm 34.

163MP., “PFSMG”, S., Sri Paduka AnakandaYang DipertuanMuda Tunku Omar(Tengku Nong) kepadaPaduka Ayahanda Tengku Ahmad Pahang, 8 Zuuhijah 1296 (23November 1879),hIm 34.

‘64MP., “PFSMG”, Extractsfrom Tunku Nong’s (Omar’s) memorandum book, p. 6,

24 November 1879, him 29.

‘~MP.,“PFSMG”, Awang Ibrahim kepada Yang DipertuanMuda Tunku Omar(Tengku Nong),29 Zuikaedah 1296.

‘~MP.,“PFSMG”, AzzabkepadaTunku Nong,Jementah, 15 Zulhijah 1296(30 No-vember 1879),him 16.

‘~MP.,“PFSMG”, T., Yang DipertuanMuda Tengku Omar (TengkuNong)kepadaPanglimaBesar Senchu,13 Zulhijah 1296(28November 1879),him 36.

‘~MP.,“PFSMG”, Extracts from Tunku Nong’s memorandambook,p. 63. 5 Dis-ember 1879,him 29— 30.

~C.O. 273/103, “PAl”, A.E.H. Anson kepadaThe Principal Secretary of Stateforthe Colonies,London, 29 April 1880, terlampir Maharaja Johor kepadaH.E. Administra-tor, 23 Februari 1880.

‘70MP.,”PFSMG”, MahkamahPolls, 10 Mac 1880,kenyataan Rodyk, him 4.

‘71C.O. 273/103,“CAT”, Sir Frederick Weld kepadaLord Kimberley, 12 Mci 1880.

117


Singkatan

CAl — Caseof AwangIbrahim

CMDSJ — Copy of the Treatyof 1855 betweenSULTAN OFJOHORand TUMONGGONG /TEMENGGUNG/, and for the COR-

RESPONDENCErespectingMUAR Since the DEATH ofthe late SULTAN of Johor

C.O. — Colonial Office

CTAMS — Claims of Tunku AlIum tothe Moar Succession

JMBRAS — Journalof MaiayanBranchof the RoyalAsiatic Society

JSBRAS — Journalof the StraitsBranchofthe RoyalAsiatic Society

MP — MuarPapers

PFSMG — PunicFaithor TheWay in which the rightful Sultanof Muarhasbeentreatedby the British Government

FLC — Papers laid before the Legislative Council by Command His

Excellencythe Governor

RMJS — Requestof the Maharaja ofJohore to be recognizedasSultan

TMS — The Muar Succession

t.t — tanpa tarikh

118

5

HUBUNGAN SIAM-KEDAH: PENSTABILANPENTADBIRAN TRADISIONAL KEDAH PADA ABAD

KE-19

Dr. KobkuaSuwannathat—Pian

Penyelesaianyangdicapaipathtahun1839—41telahmewujudkankern-bali naunganSiamke atasnegeriKedahdanrnembolehkanSultanAh-mad Tajuddin mengambil alih kedudukanlamanyadi negeriKedah.Naunganmi jugameneruskanpersambungansistempentadbirantradi-sionalMelayu di negeritersebut.Terdapatbeberapakajian mengenaikeadaanpolitik dansosioekonomidi negeriKedahpadaabadke-19.Kebanyakankajian itu menumpukanperhatiankepadasisternpentad-biran tradisionalnegeriKedahyang membezakannegeri itu daripadanegeri-negeriMelayudi pantaibaratyangberadadi bawahperlindung-anBritish.’ Nampaknya,sebagaikesandaripadasistempentadbiranitu,Kedah telah dianggapmenjadi contoh pentadbirantradisional yangbaik.2 Kejayaanmi dicapai apabilanegeri Kedah terpaksamenjalinhubunganrapatdenganSiam. KedudukannegeriKedahdan segi geo-grafi padawaktu itu jugatelahterbukakepadatekananBritish yangte-lahmenjadikuasajirannya.

Terdapatsalah fahamyang menganggapbahawaKedah selalu

119


menghadapiancamandaripadatekananluar, samaadadaripadapihakberkuasaBritish ataupunSiam, dan akibatnya,sistern pentadbirandinegeri Kedahterjejasselepastahun 1839. Sebenarnyaperkembanganpolitik di negeriKedahpadaabadke-19, terutamanyaselepaspenyele-saiantahun 1839—41,memperlihatkankeuntunganbesaryangditerimaolehnegeriKedah,yangdapatdibuktikansebagaikesanmembinada-sarcampurtanganyangdilaksanakanolehSiam. Padamasayangsama,terdapathanyasedikit sahajatekanansecaralangsungdaripadapihakberkuasaNegeni-negeriSelat. Pihak British telahdipaksasejak tahun1826menerimakedudukannegeriKedahsebagainegerinaunganSiam.Kajian mi bertujuanmembahaskantentanghak dankuasanegeriSiamuntukcampurtangandalamhal-ehwalnegeriKedahyangpadapraktis-nya memberikesanyang membinakepadaperkembanganpolitik dinegeriKedah sepanjangabadke-19. Sebenamya,perananSiammem-bolehkanKedahmemperkukuhkankedudukanmerekadan segi politikmahupunekonomi, merekajuga dapatmemodenkannegeninyatanpacampurtangandaripadanegeriketiga,dan tanpasebarangpenentangandan dalamnegeri.

PerhubungannaunganantaraSiamdenganKedahdi peringkatmi,padaasasnyamemerlukanpemimpindi negeriKedahmenentukansua-sanayangsesuaikepadakegiatanperdagangandankestabilankawasanitu supayapihakberkuasaBritish tidak mendapatpeluanguntuk cam-pur tangandi negeri Kedah. Sekiranyakejadianitu dapatdilakukan,makaia akanmelemahkankedudukanKetuananSiamke ataskawasanpantaibaratempayamya.Sebagaibalasankepadakecekapandanke-adaanteratursistempentadbiranKedah sertaketaatsetiaannyakepadaSiam, Bangkok sediamemberisokonganyang bermaknakepadago-longanyang memenintahKedah. SokonganSiam itu akanmencegahpertikaiandanperselisihanyangbiasanyatimbul di kalangankaumke-rabatdiraja Kedah sepanjangzaman tradisional iaitu sebelumtahun1821. Keadaanmi akanmelumpuhkankuasasultan, sertamengancamkestabilanpolitik dankeselamatanKedah.3Jelasbahawadengankese-dananbarn terhadapperkembanganpolitik di kawasanitu, kedua-duapihak iaitu Siam sebagainegeridipertuan,danKedah sebagainegerinaungannya,saling bergantungandalam usahamasing-masinguntukmencapaiobjektif politik mereka.Persefahamandan kerjasamayangbaik antaramerekamenjamin kestabilansosiopolitikdi negeriKedahdanmemberikansultankebebasandalamurusanpentadbirannegerinya.

120

HUBUNGAN SIAM-KEDAH

PenhubungannaunganantaraSiamdenganKedah bukan sahajatidakmelemahkankedudukansultanmenghadapipenentang-penentangda-lam negenitetapijugamengukuhkanpemerintahansultan.

Kedua-duakelas yang memerintahnegeriKedah dan pemimpinSiamdi BangkoksedantentangaspekmembinasistemnaungandalamusahamerekamemperkuatkankedudukangolonganpemimpinMelayudi negeriKedah.TennyatabahawasekinanyaKedahmemilih,misalnya,untuk menenimapenlindunganBritish, golonganpembesanKedahakanhilang segalakedudukanistimewanyasertahak-haktnadisionalyangdi-nikmati dalambidang politik danekonomi sepentiyang telahdialamioleh pembesar-pembesanMelayu yangbenadadi bawahpenlindunganBritish. Chulalongkomtelahmemahamidenganmendalamkeadaanituapabila bagindamencadangkankepadaSultan Abdul Hamid, supayamempertimbangkandenganteliti kedudukandanpengaruhseorangsul-tan di bawahkuasaBritish dengankedudukandanpenganuhSultanKe-dahyangbenadadi bawahlingkunganpengaruhSiam.4

Nampaknya,dalamsuasanapolitik abadke-19danawal abadke-20, golonganpembesandi Kedah dapatmengekalkankedudukandanhak istimewamerekaselamamenekamengekalkansistemnaungande-nganSiam. PihakbenkuasaThai telahmemenuhibebenapapemmintaanpemenintahKedah sehinggakadangkalamengecewakanhasnatBritish.Contohnya,kes mengenaituntutanke atasKerian di manakenajaanNegeri-negeriSelatberusahamenentukantuntutannegeriPenak.PihakberkuasaInggeris telahmengemukakantuntutanPenakkepadaSultanAhmad Tajuddin, tetapi baginda menolaknya. Walaupun Bangkokingin mengekalkanhubunganyang baik danrapatdenganBritian, teta-pi Bangkokmembenikankebebasanmutlakkepadasultanuntukmenye-lesaikan masalahtersebut mengikut pertimbanganbaginda; pihakBangkokmenyedaribahawakes itu merupakansuatuisu yangsensitifyangmelibatkankuasamutlak sultanke atastanahjajahanKedahyangdianggapsebagaibidangkuasapemerintahyang tidak dapatdipensoal-kan. SultanAhrnadTajuddin berjayamenolaksemuatekananBritishuntuk memaksabagindamenyerahkankawasanyangdituntut itu kepa-danegeriPerak.Bangkokmenyokongkeputusanbagindaitu.5 Masalahmi hanyadapatdiselesaikansemasaSultanAhmadTajuddin II memu-tuskanmenerimapenyelesaianyangdibuat olehChao PhrayaNakhon(Noi) danKaptenJamesLow padatahun 1824. Sekali lagi BangkokbersetujudengansempadanbarnantanaKedah denganPerak,iaitu ke-

121


sandaripadakeputusanSultanAhmadTajuddinII itu.Menjelangawal abadke-20 merupakantahun-tahunyangmenca-

tatkankejayaansistemnaunganyangdapatdilaksanakanuntuk kepen-tingan Siam dan negeri Kedah.Dari sudut pandanganSiam, sistemtersebuttelahmemperkuatkanhak dankedudukanistimewanegenidi-pertuan.RajaChulalongkompemahmenerangkankepadaKementerianHubunganLuardi Londontentangtuntutannegeridipertuaniaitu Siamke atasKelantan.Tuntutanitu dapatjugadigunakansebagaigarispan-duanhak dankuasadipentuanBangkokke atasnegeri-negeninaunganSiamyanglain. TuntutandipertuanSiamitu termasukjugahak untukmencalonkanatau/danmengesahkanpemilihanseorangsultanbarndanRajaMuda di sesebuahnegeninaungannya;hak untukmemeniksapenyatapendapatannegeriataulaponanmengenaihal-ehwalnegerina-ungan;hakuntukmenyelesaikankekacauantempatan;hakuntuk mem-ben keputusanke ataspertikaianantarapemenintahdi bawahSiam;danhak untuk menempatkanpasukantenteradi sesebuahnegerinaungan.6Selain itu, kuasadipertuanSiam selepastahun 1839 dapatmengesah-kan kedudukanseseonangSultandi negeri-negenidi pantaibaratSiam.AspekmengenaikuasaSiamyangbarn mi bukansahajamenonjolkanBangkoksebagaikuasayangmengesahkankedudukanpemerintahne-gerinaungannyadi SemenanjungTanahMelayu, tetapijugamenegas-kan buatpertamakalinya yangtuntutanitu dapatdikuatkuasakanpadateori mahupunpraktiknya. Sejaktahun 1839, tiada seorangpun sultandi negeri-negeriMelayunaunganSiamdanKawasanTujuhBuah Ne-geriKecil yangbensandarhanyakepadasokongantempatanuntukme-ngekalkankedudukannya.

KuasadipertuanSiamuntuk mencalonkandan/ataumengesahkankedudukanseseorangcalon kepadajawatan sultanataujawatan RajaMuda merupakanaspekyang paling penting yang dapat mencegahtercetusnyakejadianyangmenamatkanundang-undangdan merosak-kan ketenteramandi negeni Kedah.Sejaktahun 1839,Siamtelahme-nuntuthak eksklusifuntuk mengesahkankedudukanseseonangsultanatauRajaMuda.Kesannya,hanyacalon-calonyangdisahkandandiik-tiraf oleh BangkokdapatmemerintahnegeniKedahdengankuasame-ngikut undang-undang.KesultananKedah,walaupun,padateorinya,masihtenbukakepadasemuacalonyangdapatmenunjukkantuntutanyang secukupnya,tetapi,padapnaktiknya,tidak lagi menjadi satuke-mestiankepadaseseorangcalonyangmendapatsokongandaripadago-

122

HUBUNGAN SIAM-KEDAH

longan majoriti pembesanKedah ataupunkepadasesiapayang dapatmempenlihatkanpengaruhdan kuasapolitik yang tenbesan.Penkem-bangandalamaspekmi menamatkanpengalamanpahit yangdihadapioleh negeniKedahsejakabadke-18,danyang mengancamnegeri itudengankeadaankacau-bilaudan pergolakanpolitik. Hak dipertuanSiamuntuk melantik danmengesahkankedudukanseonangSultanKe-dahmewujudkankembaliketentenamandankestabilanpolitik di negeriKedah. Ia juga membolehkanKedah menikmati penguatkuasaanun-dang-undangdan ketenteramanyang paling panjang dan yang tidakdiketahuidalamsejanahnegeniKedah.ZamantersebutdigunakanuntukmemperkuatkanpentadbirantnadisionalMelayu yang telah dimusnah-kan semasa“intermission” dalamtahun 1821—1839iaitu semasapeme-nintahan langsungSiam.7 Tanpacabanandan komplot politik dalamnegeri,SultanKedahdapatmengukuhkankedudukannyasertamemper-baiki pelbagaiaspekpemerintahannyasupayanegeriKedah dapatben-saing dengansistempentadbinanmoden yang dijalankan di negeri-negeri Melayu yang benadadi bawah kuasaBritish. Tuntutan Siamyang tidak dapatdipertikaikansebagaikuasapengesahanpolitik di ne-geri Kedah,danolehitu jugasebagaipuncakestabilandankeselamatannegeri tensebut,dipenlihatkandenganjelas dalamperistiwapensengke-taan mengenaipenggantiantakhtadi negeriKedah padatahun 1879—1885.

Masalahpenggantiantakhtamuncul selepaskemangkatanSultanSAhmadTajuddin II padatahun 1879. Selainadik bagindayangbema-ma TengkuDhiauddin,bekasPemangkuRajaSelangor,SultanAhmadTajuddin pula meninggalkanduaonangputenayang telahdewasa,iaituTengkuZainal RashiddanTengku Abdul Hamid sebagaicalonutamauntuk menggantikanbaginda. Tengku Zainal Rashid yang lebih tuaadalahputeraSultanAhmadTajuddindenganistenikeduabagindaiaituWan Jah.Putenaitu juga menjadi menantukepadabapasaudaranyayangberkuasaiaitu TengkuDhiauddin.Padamasaitu, TengkuDhiaud-din sanggupmengabaikantuntutannyasendiri semata-matauntuk me-nyokong tuntutanmenantubagindasebagaipenggantitakhta Kedah.TengkuAbdul Hamid ialah putenaSultanAhmadTajuddindenganiste-ri pentamabagmndaiaitu Wan Hajar.Puteraitu disokongoleh seonanglagi bapasaudaranyaiaitu RajaMuda TengkuYaakob.Pentikaianme-ngenaipenggantiantakhtami mencapaikemuncaknyaapabilaTengkuDhiauddinmeninggalkannegeriKedahbersama-samadenganTengku

123


Zainal Rashid ke Pulau PinangsetelahRaja Muda Tengku YaakobengganmelayantuntutanTengkuZainalRashidatasalasanyangTeng-ku itu hanyaanakkepadaisteri keduasultansahaja.Lagipun,Bangkokbelum lagi mengesahkanpilihan yang dibuat oleh pihak pembesardiistanaKedahyangjugadi bawahtekananpolitik pihakTengkuDhiaud-din.8 BangkokyangberasabimbangterhadapcampuntangandaripadakenajaanNegeni-negeniSelat,dengansegeramenghantarseonangPesu-ruhjayayangjuga menupakansahabatbaik kepadakeluangadiraja Ke-dahuntuk mengawalkeadaanyangamatberbahayaitu. TengkuAkibdan Setuldihantaruntuk membawapulangTengkuDhiauddindanke-luangadinajanya.Kedua-duapihak disuruhdatangmempersembahkankesmasing-masingdi Bangkok.

RajaChulalongkommengambilkeputusanuntukmelantikTengkuZainal RashidsebagaisultandanTengkuAbdul Hamid sebagaiRajaMuda yangbaru.9TengkuYaakobdanTengkuDhiauddindianugenah-kandengangelaranyangsepatutnyadandibebankandengantanggung-jawab untuk memberi tunjuk ajarkepadasultanyangbarnmengenaipernenintahannegeri. Raja Siamjuga berhanapdenganperaturanyangbarnin kedua-duabapasaudaraitu tidakmendapatterlalubanyakkua-sayangakanmembolehkanmerekamencetuskansatu lagi krisispolitikdi negeriKedah.’°TetapitidaklamakemudianhanapanRaja Siammus-nahapabilaSultanZainal RashidII mangkatpadatahun 1881. Sekalilagi negeriKedahmengalamiknisis politik yangamatserius.”TengkuYaakob dan Tengku Dhiauddin menjadi sangatkecewasehinggakanTengku Yaakob membuatkeputusanuntuk membawaTengku AbdulHamid,calon yangdisokongoleh bagindake Bangkok,danmembuattuduhankepadaistanadi BangkokmenentangTengkuDhiauddin.Padakali mi, TengkuDhiauddinmengemukakantuntutannyake atastakhtaKedah,walaubagaimanapun,sekiranyatuntutanbagindake atastakhtaKedah itu gagal,bagindahanyasanggupmenyokongpencalonanTeng-ku Kassim, iaitu adik kandungAlmarhum Sultanyang barnmangkatsahaja.

DalammembuatkeputusanmengenaimasalahpenggantiantakhtaKedahpadatahun1881,RajaChulalongkonnmembeniperhatianutamakepadadua fakton terpenting iaitu untuk mempertahankanpengaruhdan kedudukanBangkok di negeriKedah,dan untuk membalasjasabaik Almanhum Sultan Ahmad Tajuddin II kepadaSiam. Akhmmya,Raja Siammemutuskanuntuk melantik TengkuAbdul Hamid sebagai

124

HUBUNGAN SIAM-KEDAH

sultan yang banu. Untuk mengurangkanketegangandan persainganantaraduapihak yangbententangan,Raja Chulalongkommenghapus-kanjawatanwizurai yangdisandangolehduaorangbapasaudaradinajaitu. Raja Chulalongkonnjuga tidak ingin melantik sesiapapun untukmenjadi Raja Muda iaitu jawatan yang dikosongkan oleh TengkuAbdul Hamidyangdilantikmenjadi SultanKedah.Sultanyangban,itudilantik denganhak dan kuasamutlak untuk mentadbin negerinya.Anahanrasmidan Bangkokialah:

“PatutlahPhrayaZai mengikutteladanChaoPhrayaZai (AhmadTa-juddin II) dalamsegala-galahal.PhnayaZai dilarangmenghapuskanatau menukarcorak pentadbiranyang dibuat (oleh SultanAhmadTajuddin II). Jika berlakunyakeperluanuntukmengubahsuatuas-pekpentadbiran,beliaudikehendakimenghantarsuratuntuk mene-rangkanbutir-butin(perubahanitu) sertakeperluanbagi tindakannyake Bangkok.PhrayaRitthisongkhramdilarangmengambilsuatutin-dakanmengikutkehendaknyakeranalangkah seperti itu akan me-nyebabkanketidakpuasanhati di kalangansaudana-marasertaAhli-ahli Majlis (Kedab).Tambahanpula,tindakanitu akanjugamelang-garadatnegeniKedah.’2

Raja ChulalongkorntelahmemberinasihatkepadaSultanKedahyangbarn mengenaicara yang patut bagi sultanmenjalankantanggungja-wabnya,

“Keadaanmasasekarangtidak samadengankeadaanpadamasayanglepas.KedahsekarangberadabenhampirandengantanahorangBarat.Apasahajacarayangdiperlukandalampercubaanmemperke-nalkanaspek-aspekmodenyang akanmemperbaikicarahidup rak-yat serta melicinkan hubungan Kedah dengannegeri jirannya,patutlah(SultanAbdul Hamid)berhati-hatidalampelaksanaannya.Mengekalkancaralamasahajatanpamahumenyesuaikandii kepa-da keadaanbarn merupakanmustahil. Sebaliknya,menghapuskansemuaadatresamdan carahidupkita untuk caramodenpun meru-pakanmustahiljuga.OIehitu, (patutlahSultanAbdul Hamid)berfi-kir denganteliti tentangkedua-duacaraiaitu caralama dan canaban,, (kemudiannya,sesuaikandengankeperluanKedah). Negaradannakyatakanhidupdenganmakmurdan bahagia”.‘3

Namun begitu, penyelesaianmasalahpenggantianpada tahun1881 itu tidak dapatmenamatkandenganberkesanperebutankuasadinegeriKedah,meskipunpenyelesaianitu boleh mengawalpenebutantensebutkepadagolonganpemimpin tempatanyang kecil sahajaiaitu

125


Tengku Dhiauddin,TengkuYaakob,dan sultanyangbaru.’4 Oleh itu,penyelesaiantahun1881 dapatmenghalangpertikaiandi kalanganpe-mimpin Kedah daripadamenyebabkankekacauanpolitik di negeniitu.TengkuDhiauddinsangatkecewakeranaberadadi bawahpemenintah-ananaksaudaranya.Akhirnya,padatahun1885,persainganpolitik ten-cetusapabilamasalahkewangantelah memberikanpeluangkepadaTengkuDhiauddinuntuk berpmndahke PulauPinangsebagaimemban-tah langkah-Iangkahyangdiambil oleh sultanyangdikatakanketerlalu-an.Padamasayangsama,Bangkokbanyakmenenimaaduandaripadapihak sultanmengenaisikap bapasaudarabagindayang tidak mahubekenjasamadengannyadanyangbertujuanuntuk melemahkankuasadankedudukandiraja.’5Nampaknya,kesulitandalambidangkewanganyangdihadapiolehnegeniKedahmembolehkansultanmemotongelaunTengkuDhiauddindanTengkuYusoff. Apabilakedua-duabapasauda-ra bagindaitu membantahtindakanbagindadenganberpindahke PulauPmnang.SultanAbdul Hamid telahmemberhentikanternsbayananpen-centersebut.Bangkokcampurtangandenganmembawabalik TengkuDhiauddindanTengkuYaakobdan PulauPinangdanmenyurnhsultanmembayarsemulapencenyangpatutmerekaterima.’6

DengancampuntanganBangkokitu, persainganantaraduapihakitu dapatdiselesaikanuntuk sementarawaktu. Temyatabahawaperti-kaianantaraduapihak itu, sertaperlantikandari BangkokTengkuAb-dul Aziz, adik SultanAbdul Hamid,menjadiRajaMuda,menyebabkanTengku Dhiauddinpulangsemulake Pulau Pinang.Sekali lagi Bang-kok terpaksacampurtanganuntukmenyelesaikanpentikaianitu. PutenaKnomluang Devawongsemenyuruh sultan untuk menjemput pulangTengkuDhiauddinke negeni Kedahsupayabagindadapatberkhidmatuntuk negananya.’7HanyaselepasSiammengenakantindakantegasba-rnlahpertikaiankerabatdirajaKedahdapatdihentikan.

DalammenyelesaikanmasalahpenggantianSultan Kedah,Bang-kok menggunakankuasadipertuannyauntukmelantiksesiapasahajadiantaracalonyangdipercayaiolehBangkok sebagaicalonyangpalingsesuai.Peraturanpenggantiandi negeni Melayu, termasukjuganegeriKedah,padaanmyatidak dapatmenjadihalangankepadapilihan yangdibuatolehBangkok.Walaupun,adalahbetul bahawapilihananakda-nipadaisteni keduadan mengabaikanhak anakkepadaisteri pertamaatasalasanyangputerapentamaitu mernpakanlebih tua, tidak begitutepat,namuntiadasesiapapun di negeriKedahyangbenanimenentang

126

HUBUNGAN SIAM-KEDAH

keputusanitu. Sebenamya,tiga tahunkemudiantimbul bantahandan-padapegawaiSiamyangjuga menjadipengawalkepadaWan Jab,ibukepadaSultan Zainal RashidII, calonyang ditentangolehnya’t Mas-alah penggantiantakhta itu mengesabkankekuatanhubunganantaraSiamdengannegeniKedahmengikuttafsirannyayangdifahamidandi-terimaolehBangkokmahupunKedah.

Lebih penting daripadaitu ialah pengesahanbahawasekiranyaSiamtidak campurtangandalam politik Kedah,pertikaianitu tentuakanmencetuskanpeperangandi negeriitu. Konflik sebeginiakanme-lemahkankuasadanmaruahsultansertameruntuhkansistempentadbir-an tradisional,contohnya,semasapemerintahanSultanAbdullahatau-pun SultanAhmadTajuddinII iaitu sebelumtahun1821.Padakali mi,TengkuDhiauddindilarangmenimbulkansebarangkekacauandi nege-ni Kedaholehkesedaranbagindabahawatanpapengiktirafankeduduk-an bagindadazi Bangkok,baginda tidak dapatmenonjolkandirinyasebagaipemerintahnegeriKedah,sungguhpunbagindamempunyaipe-nganuhpolitik tempatanyangkuat danjuga mendapatsokongansulitdaripadapihakberkuasadi Negeri-negeriSelat.‘~

SokonganSiamyangmenjaminkestabilanpolitik di negeriKedahjugameningkatkanmaruahpemenintahKedahyangdiiktiraf olehBang-kok. Lantaranitulah sultandapatmenggunakankuasamutlaknyapadateonmahupunpraktik di seluruhnegeninya.Misalnya,semasapemenin-tahanSultanAhmadTajuddin It, yangmemperlihatkankerjasamadanpersefahamanyangagaknyapaling rapatdalamperhubunganSiamde-ngan Kedah, menunjukkandenganketarakuasamuflak pemerintahyangdinikmati olehsultandalamsegalaaspekhal-ehwaldalamnegeriKedah.Pergaduhanantarasultandenganadiknya, Raja Muda TengkuDhiauddinmenyebabkanpihak Bangkokmenarik balik gelaranRajaMuda yang disandangoleh TengkuDhiauddin.Penistiwatersebutme-nekankan yang kuasa sultan merupakan suatu yang tidak dapatdipertikaikan.DenganpersetujuanBangkok,SultanAhmad Tajuddinmelantik Tengku Yaakob menggantikanTengku Dhiauddin. BegitujugasemasapemerintahanSultanAbdul Hamid,apabilabagindageringtenatdantidak bolehmelaksanakantugasdirajadengancekap.Walau-pun begitu, tidak adasatu institusi dalamnegeriKedahyangmempu-nyai kuasauntuk melepaskanbagindadaripadatanggungjawabnya.Hanyamelalui campurtangandaripadaSiamsahaja,yangRajaMudaTengku Abdul Aziz dilantik sebagaiPemangkuRaja dan mengambil

127


alih tugasmentadbinnegenidaripadaSultan.2°Tidak syak lagi bahawapemimpin negeri Kedah, terutamanya

sebelumtahun1890-an,mendapatfaedahdaripadasuasanasosiopolitikyang wujud untuk memperkuatkansertamemperbaikisistempentad-binan tradisional negeriKedah supayadapatmengurangkantekanandan campurtangan dan luar. Padamasayang samajuga, bebenapaprojek untuk memodenkannegeriKedah dilaksanakan.Tujuan utamaprojektersebutialahuntuk menambahkanpendapatannegenidanmem-perbaikikeadaanhidup rakyatjelata,danmelaluimereka,memperkuat-kan kedudukansosioekonomigolongan pemerintahsendiri. Sebagaicontoh,SultanAhmad Tajuddin II dapatmenjalankanrancanganme-modenkannegeriKedahdenganjayanya sehinggabagindamenenimapujiandanipadayangdipertuannya,iaitu:

“Sesudahmelihatsecanakeseluruhannyaperkembangandalamnege-ni Kedah yang menunjukkanusahaPhrayaZai sepertipembinaanbangunan-bangunanbatu-batasertakemakmunandalamnegeri,dandenganpengetahuanyangPhrayaZai memainkanperananutamada-lam mengorganisasikanpemim~in-pemimpindan rakyat Melayudan negeri-negerinaunganyanglain untukmembinajalannayadanZaibuni (Kedah)ke Songkhla... (Duli YangMahaMulia) mengang-gapperkhidmatan(PhrayaZai) sebagaisuatuyang menguntung-kan negeri-negeniyang terlibat. Tambahanlagi, Phraya Zaiadalahamattaatsetiadanlebih rapathubungannyadenganIstanaSiamdaripada(Sultan)negerinaunganMelayuyanglain .. oleh itu,Duli YangMahaMulia Raja Pemenintahdenganramah-tamahme-naikkanpangkatPhrayaZai ke pangkatChaoPhrayadengansegalakemuliaanyang patutmengikutkedudukanbarunya.... Duli YangMahaMulia j~gamengeluarkannegeriKedah danipadalingkungankuasapenyeliaanNakhonnegenidanmeletaknyasecaralangsungdibawahkuatkuasaBangkok”.2’

Sesungguhnya,Chulalongkomberbanggadenganperkembanganyangdicapaioleh negeniKedahsehinggabagindapemahmenyatakankepa-da Sir Frank Swettenhampathtahun1901 bahawaKedah“merupakancontohpemenintahanyangbaik”.~

Tempohantaratahun1839—1900telahmenyaksikankejäyaandi-plomasi bercoraknaunganantaraSiam dengannegeriKedah yangmemberikankestabilanpolitik kepadanegeriKedahyang agaknyati-dak dikenalinyasejakabadke-18. HubunganSiamdengannegeriKe-dab path zaman yang disebutkanmi sebenarnyamenegaskansifat

128

HUBUNGANSIAM-KEDAH

bertolak-ansurhubungan tradisional yang sebaliknya, membeni ke-untungankepadanegeridipentuanmahupunnegerinaungannya.Per-hubungan naunganjuga memaparkankebolehan sistem itu untukmenyesuaikandirinyakepadasuasanasosiopolitiksemasatanpamenje-jaskansyaratasasyangdikehendakidanipadasistemtensebut.

Nota1Lihat ShanomAhmat, 1984.Tradizionand Change in Malay State : A Studyofthe

Economic and Political Development1879 —1923, Monograf no. 12, MBRAS, KualaLumpur,Zaharabbinti Haji Mahmud,1966. “Changein a Malay Sultanate:An HistoricalGeographyof Kedahbefore1939”, tesis sarjanayangtidak diterbitkan,Universiti Ma-laya.

2F0422/54Sir FrankSwettenhamkepadaChamberlain,23Julai 1901

3Untuk kajian lanjut tentangperubahanpolitik di negeriKedah,lihat R. Bonney,1974. Kedah1771—1821 : The Searchfor Securityand Independence,Kuala Lumpur:OxfordUniversityPress.

4RajaSiammenulissuratkepadaMajlis DirajasemasabagindamembuatlawatankeSemenanjungTanahMelayu, tahun1891 bahawa,

“(bagindabertitahkepadaSultanAbdul Hamid)sekarangselepasPhrayaZai te-lah melihat banyak hal negeri-negerlyanglain (iaitu negeri-negeriMelayu dibawahkuasaBritish) di sampinghal-halnegerikami, PhrayaZal patutmeng-ambil apayangbalkdanapayangkurangbalk.Oleh itu, janganlahkita curiga-mencurigaltindakansatusamalain”.

Chulalongkom, Journalof theRoyalTour of theMalay PeninsulabyLand and Sea,Bangkok:KurusabhaB.E. 2507/1964,bil 2.

5DokumenKementerianHal-EhwalLuar Negeni,yangberbentukbukubil 63. SuratdaripadaSultanAhmadTajuddinkepadaGabenorButterworth,4 Ramadan1260:

“Berhubungdenganpembayaransewauntuk PulauPinangyangpatutsayaten-matetapi pathketikaml dihentikanoleh Syarilcatsehinggamasayang sayaakanbersetujudenganapayangdiminta olehGabenor,iaitu menyerahkanka-wasanKerlankepadanegeriPerak.Tetapimi tidak dapatsayalakukankeranaKerian adalahsebahagiandanipada kerajaanKedah sejak zamansegalaAl-Marhumyanglepaslaltu sebelumwaktu Syanikat(Hindia Timur Inggens)da-tang menyewaPulau PinangdaripadaAyahandasayapun. Sayaingin mane-rangkan bahawabayarantahunanuntuk Pulau Pinang tidak kena-mengenadenganmasalahKenan. MengikutsuratLord Minto kepadaayahandasayaSe-lamaSyarikattetap tinggal di PulauPinang.sampaiwaktu itulah yang pihakInggerisakanterusmembayarsewasejumlah$10000 kepada(ayahandasaya)danketuninannyatanpagagal

6F0 422/56Memorandummengenaldrafpeijanjian yangtelab diperbalki denganSultanKelantandanTerengganu.3 Mci 1902.

129


7Untuk peneranganlanjut tentangsejarahumumnegeriKedahselepastahun1841,lihat MuhammadHassanbin Dab KeraniMuhammadArshad, 1968.Al-Tarikh SalasilahNegeri Kedah,KualaLumpur : DewanBahasadanPustaka,danShanomAhmat,op. cit.

8DokumenKhasPemenintahanV, bil 3, J.S. 1239—1241,PhnayaMontri-suniyawongkepadaChaoPhrayaSurawong-waiyawat,Isnin, bulan penuhke-12, bulan8, J.S. 1241/1879.

9M.2 12KJ1-8,SomdetchChaoPhrayakepadaChulalongkom,Han Ahad,bulanpa-nuhke-lO, bulan3, J.S.1243/1881,dalamsuratitu SomdetChaoPhrayamembuatkritlk-an yangtajam terhadapkeputusandiraja untuk melantik Tengku Zainal RashidsebagalSultanKedah,iaitu:

“padawaktu kemangkatanChoaPhrayaZai (Sultan AhmadTajuddin II, DuliYang MahaMulia membuatkeputusanuntuk menaikkanTengku ZainalRa-shid, seorangputeradanipadaisteri kedua (sultan)tetapi yang berumurlebihtua,kepadakesultananKedah.Tindakanitu tidaksewajardenganamalanbiasa

Sepatutnya,Duli Yang MahaMulia melantik TengkuAbdul Hamid,puteradanipadaisterl pertama(sultan)menjadipemerintahnegeriitu; penlantikanituadalahtepatmengikutadatnya”.

10Ibid. ChulalongkornkepadaChaoPhnayaSurawong,Han Ahad,bulanpenuhke-9, bulan9, J.S. 1241/1879;danChulalongkornkepadaSi Suriyawong,Sabtu,bulansabitke-li, bulan 1, .J.S.1243/1881,dalam NathawudhiSuthisongkhram,B.E. 2516/1979.SomdetChaoPhraya BorommahaSi Suriyawong,Bangkok:Phrae-phittaya,bit 2, hIm621-30.

‘1B. 1.2, bit 1/4, ChutalongkomkepadaChaoPhrayaSurawong-waiyawat,Sabtu,bulanpenuhke-3, bulan3, 1243/1881.Masalahitu adalahseriuskemungkinanbesarpi-hakberkuasaBritish akancampurtangansekiranyapertikaianitu tidak dapatdiselesal-kan. GabenorNegerl-negeriSelat telab pun menyatakanyangTengkuDhiauddinpatutdilantiksebagaisultanyangbanu.

12K.H. bit 28, J.S. 1242-1243,Chao PhrayaAkkramaha-senabodikepadaPhrayaKaedaisawanindra/PhnaKrasetsai-satholburindr,Khamis,bulanpenuhke-13,bulan4, J.S.1243/1881.

13Ibid. NasihatyangdiberikankepadaTengkuAbdul Hamid,Khamis,bulan penuhke-l3, bulan4, J.S. 1243.

‘4Tengku Dhiauddinmemintabagindadiberi kawasanKuala Mudasebagaitalduk-nyayangberasingandanipadaKedahdanjugayangdapatmenghantanbungaemasdanperakkepadaSiam secanalangsungtanpamelalui Kedah.Bagindajugamemintaelauntambahandanipadapengutipancukai tertentuterutamanyacukai beras.Di samping itu,TengkuDhiauddinmemintaTengkuKassim,adilckandungSultanZainalRashid,dilantiksebagaiRaja MudaKedah, sertakenaikanpangkatTengku Abdul Salleh, seoranglagiadik kandungSultanZainal Rashid,yangakanmemberinyakuasapenuhke atasPutauLangkawidanTanitau.Hak istimewaitu dianugerahkankepadamerekasertakepadake-turunannyadanipadaselama-lamanya.

Lihat B.1.2 bil 1/4, ChulalongkornkepadaChaoPhrayaSurawong,Sabtu,bulansa-bit ke-8, butan3, 1243/1881;R.5, M.2, l2K/1-8, PhrayaYuthakan/TengkuDhiauddinke-

130

HUBUNGAN SIAM-KEDAH

padaKalahom, Han Ahad, bulan sabit ke-2, bulan 3, J.S. 1243/1881.Semuapermintaanmi ditolak samasekali kerana Chulalongkorn tidak bersetuju denganrancanganpembaha-gianKedahkepadabeberapakawasankecil yang akanmenambahkanpeluang untuk kua-sa asing campurtangan dalam hal negeri tersebut. Lagipun, pembeniancukai negerikepada pembesar-pembesartentu akanmelemahkankedudukanSultan.

Dalam surat baginda kepadaPhraKalahom,Tengku Dhiauddin mengakui bahawapermintaanbaginda bagi adik lelaki Sultan Zainal Rashidsebenarnyaadalahuntuk men-jagaair muka baginda sahajasupaya bagindatidak dipandang rendaholehsegenaplapis-an masyarakat”.Tengku Yaacob danTengku Abdul Hamid menentangpermintaanitusebab menurut baginda permintaanitu merupakan ‘satu langkah yang bertentangande-ngan adat yangselalu dipegangkuat olehsemuaa1-marhumdi Kedah”. Lihat R.5.M

12K/1-8, Ibid., surat Tengku Dhiauddin pada Han Jumaat, bulan penuhke-15,bulan3, J.S. 1243, dan surat daripada PhrayaSuraphonphiphitlrengku Yaakob danPhra Senin-arongrit[rengku Abdul Hamid kepadaKalahom, Khainis bulan sabit ke-6, bulan3, J.S.1243/1881.

‘5R.5 M.2K/18, PhrayaZaiburi kepadaKalahom, Jamadilawal 6, A.H. 1304.‘6Phraya YuthakankepadaKalahom, Selasa,bulan penuh ke-7, bulan 6, J.S. 1250/

1888.‘7lbid.‘tLihat nota kaki9.‘9B 1-2 bil. 1/4,ChulalongkomkepadaChao PhrayaSurawong-waiyawat,op.cit..20M 44/20—33. MonthonZaiburi (Kedah), bil 2, dokumen-dokumen sulit, Danirong

kepadaChulalongkorn, Februani I.R.S. 119/1902.21KH R.5, bil 6, J.S. 1233/34, Aldcramaha-senabodikepada Phraya Nakhon dan

PhraPalatdan Phra Saneha-montrj sertaRaja Muda, Jumaatbulan sabit ke-lO, bulan 10,J.S. 1234/1872.

22Lihat nota kaki2.

Singkatan

FO - KementerianHal-Ehwal Luar Negeri Bntain Mahatthai/KementerianHaI-EhwalDalamNegeriThai

B - Rampai

KH - Kalahom/KementerianPertahananThai

R.5 - MasaPemenntahan5

J.S. - JulaSakrat

R.S. - ZamanRattanakosin.

131

6

PENYERTAAN ORANG MELAYU-ISLAM DALAMPENTADBIRAN SARAWAK DAN SABAH PADA ABAD

KE-19

Dr. Sabihah Osman

Sebahagianbesarisi tajuk mi memperkatakantentangpenyertaanorangMelayu-IslamdalampentadbiranSarawaksemasapentadbiranBrooke,dan juga di SabahsemasapemerintahanSyarikatBerpiagam.Dalamkonteks kertaskerja mi, istilah Melayu-Islam perlu dijelaskan. DiSarawak,istilah mi menjelaskantentangkumpulan Melayu-IslamdanMelanau yang menganutagamaIslam, bertutur dialek Melayu, danmengamalkanadatistiadatMelayu.’ Di Sabah,istilah itu dirujuk kepa-da kumpu1~nberikut: OrangMelayu-Brunei,Bajau, Kedayan,Balang-nmni, Bisaya,Idaan,illanundanSulu.Perlu dinyatakanbahawaSyarikatBerpiagamtidak menggunakanistilah Melayu; sebaliknya,Syarikat itumenamakansetiapkumpulanperibumi ash dengannamaetnik masing-masing.2Di kedua-duabuahnegeriitu, orangMelayu-Islammerupakankumpulan minoriti. Di Sarawak,pada tahun 1840-an orangMelayu-Islam hanyamerupakan32 peratusdaripadajumlahpendudukberban-

132

PENTADBIRAN SARAWAK DAN SARAH

ding denganpendudukbukanMelayu-Islamyangseramai65.9~pera-tus, manakaladi Sabah,padatahun 1880-an,orangMelayu-Islamha-nyalah 35 peratusdaripadajumlah pendudukberbandingdengan50peratusanaknegeribukanMelayu-Islam.4

Perbincanganmi dimulakandenganpenyelidikantentangzamanawal kedua-duabuah negeri itu semasaKesultananBrunei dan Sulubagimengesanasal-usuldanperkembanganpenyertaanorangMelayu-Islamdalambidangpolitik. Dengankembalikepadazamanpra-Brookedanzamanpra-SyarikatBerpiagam,proseskesmnambungandanperu-bahanpenglibatanorangMelayu-IslamdalampentadbiranSarawakdanSabahdapatdikesan.Walaupunhanyasebagaikumpulan minoriti dikedua-duabuahnegeriitu, tetapi orangMelayu-Islamdapatmenguasai75 peratus.daripadakuasapemerintahan.mi adalahkeranapentadbiranSyarikatBerpiagamdi Sabah,yang terusmenggunakanorangMelayu-IslamsebagaiPegawaiAnakNegeri danjugadasarBrookeyangmene-ruskanamalanmi dan memeliharasistemDatu yang tradisionaldanturun-temurun.Empat orang bangsawanMelayu-Islamtelah dilantiksebagaiKetua Anak Negeri peringkatbawahan dalam pentadbiranrejim Brooke.SistemDatu mi menunjukkankedua-duakesinambungandan perubahanpenglibatanorang Melayu-Islam dalam pentadbiran.Faktor-faktorlain yangmenyebabkankedudukanorang Melayu-IslammenjadidominantermasuklahpengaruhagamaIslam yangpositif dankedudukangeografiyangmenguntungkanyangmendedahkanmerekakepadapengaruhluar. Di kedua-duabuah negeri itu, perananpolitikorangMelayu-Islammelebihi perananmerekadalambidangekonomi.Walau bagaimanapun,perananpolitik bagiorang Melayu-Islamdi Sa-rawakadalahlebih menonjolberbandingdengandi Sabah,yangseba-hagianbesarnyakerana di Sarawakmerekamenguruskanhal-ehwalpentadbirandi peringkatnegeridan tempatan,sedangkandi Sabahpe-nyertaanmerekaterhadhanyapadaperingkattempatan.

Dalamkajian mengenaiperananyangdimainkanoleh orangMe-layu-Islamdi SabahdanSarawakpadaabadke-19,bolehdikatakanba-hawamerekamemainkanperananyangsangatpenting.Merekabekerjasebagaipengutipcukaikerajaan,sebagaiHakim tempatandanberfung-si sebagaipembantuPegawaiDaerahdi kawasanpedalaman.Bermulasebagaiketuafeudal’, tetapi akhimyasebahagianbesardaripadamere-ka menjadipentadbiryangbergajidi bawahRejim BrookedanSyarikatBerpiagam.

133

MASYARAKAT MELAYU ASAD KE-19

Penyertaan Ketua Melayu-Islam dalam Pentadbiran Sarawakpada Zaman Kesultanan Brunei

OrangMelayu-Islamdi Sarawaktelahmenyertaisecaraaktif kegiatanpolitik KesultananBrunei sejakabadke-l6sehinggaabadke-l9. Mere-ka jugaaktif dalambidangperdagangandanperniagaan.Padamasaitu~Sarawakadalah sebahagiandaripadawilayah Brunei. Apabila Bruneimeluaskanpenguasaannyake kawasanlembah-lembahsungaidi baratlaut Borneopadaabadke-18, makasungai-sungaitersebuttelahdipe-rintah oleh golonganbangsawanatauPangeran.Sebahagiandaripadakawasantersebutmenjadihartayangdimiliki sebagaianugerahkeranamenjawatjawatan tinggi dalam pemerintahandan adajuga kawasanyang dijadikan hartapersendirianyang turun-temurun.5Di Sarawak,misalnya,padasetiap sistemsungai,terdapatseorangKetuaMelayu-Islam. Merekabiasanyamendudukidanmengawalkualasungaiyangstrategik,dengandemikian sebahagianbesarpenempatanmerekater-tumpudi kawasanpantai.SetiapKetuaMelayu-Islammenganggapdinmerekasebagaipemerintahbagi kesehuruhansungaiitu tetapikuasanyayangsebenarke atas pendudukdi kawasanpedalamandi sekelilingsungai tersebutberbezadan satu tempat dengan tempat yang lain.Kuasapemerintahtersebutbergantungsebahagianbesamyapadake-mahiranindividunyadalampolitik dankemampuannyamengawalper-daganganyang berulang-alikdi sepanjangsungai itu. Padamasaituhampir semuagolonganbangsawanMelayu-Islamberharapdapatber-dagang,danjugamemenintah.6Tambahanpulapadaketika itu tidakadabatasyang jelas di antarafungsi perniagaandanpolitik dalam sistemnilai tradisional.

SelainPangeranataugolonganbangsawanyangmemainkanpera-nan penting dalam pentadbirandi tanahjajahanBrunei itu, terdapatjugaketuatempatanyangmentadbirurusandalamdaerahmerekasen-diii sepertidi Sarawak.Biasanyamerekadilantik oleh SultanBrunei.Ketua Mehayu-Ishamyang berasaldan Sarawakmi mengisytiharkanmerekasebagaiketurunandaripadaDatuMerpatiJepang.Menurutceri-ta rakyat Melayu danDayak, Datu Merpati dilahirkandi Santubong.Beliau adalahanaklelaki kepadaRadenMinangkabauatauJawa,yangkemudianberkahwindenganperempuantempatan,danduaoranganak-nyamenjadiDatu yangpertamadi SungaiSarawak.Keturunanmerekayangseterusnyamenjadigolonganelit Melayu yang tunun-temurundiKuching.7

134


Sebagaimanajajahankecil Bruneiyanglain, Sarawakjugapemahditadbir oleh Brunei sebelumketibaanJamesBrooke yang akhimyamenjadikantanahjajahanitu sebagaihartawanisannya.8Apabila JamesBrooketiba di Sarawakpadatahun1839,jajahanitu diperintaholehPa-ngeranMahkota. Beliau telah dilantik beberapakali di antaratahun1824 dan1830.~Padamasaitu orangbangsawantempatandanpengi-kut merekatinggaldi Lidah Tanah,bukannyadi Kuching.Lidah TanahmerupakanpusatpertemuanduacabangSungaiSarawakdanmenjadipusatperdagangan.Kawasanmi jugamenjadi pusatpengumpulandanpengagihanperdaganganpentingbagi orangMelayu-Islamyangutama.Kedudukankawasanmi sangatbaikkeranadapatmengawalperdagang-an ‘niverine’ denganorangDayakdi hulu sungai.

Apabila PangeranMahkota tiba di Sarawakpath akhir tahun1820-an, beliau mendirikanbandarKuching dan membangunkannyasebagaisebuahpelabuhanyang pentingdan segi politik danstrategidikualasungaiyangdapatmenandingipusatpengagihanperdagangandiLidah Tanah.C.A. Lockard menganggapkedudukanmi menimbulkanancamankepadamasyarakattempatandi Lidab Tanahkeranaketiadaansebuahpelabuhandi kawasanpantaikualasungai.LockardberpendapatketibaanMahkotadanpengikutnyatidak disukaiolehcut Melayu tem-patan,yang menganggapkuasamereka semakinberkuranganakibatkehadiranMahkota.’°Denganmempunyaisatu pusatpengaruh-kuasayangmerdekadi Kuching, Mahkotadapatmengelakkandiii danipadapersaingandanrasaiii hati yangtelahwujud di kalanganorangMelayudi Lidah Tanah,misalnyajika Mahkotatinggal bersama-samadenganmereka,beliau akan terbabitdalamkumpulan-kumpulanyangberten-tangan.Kuching yangterletakdi selatantepi kawasanpantaiyangber-payaadalah sesuaimenjadi pusat pertemuankedua-duakualasungaisejauh21 batu dan lombong antimonisejauh25 batuke hulu sungai.Tambahanpula,jarakdan laut,bukit yangsesuaiuntuk pembinaanku-bu pertahanandan sungai yang sempit, kesemuanyaitu menjadikanbandanKuching senangdipertahankan.”Justeruitu bandanKuchingdi-bangunkanoleh orangMelayu-Bruneikhususnyakeranamerekatelahmengetahuibahawahargaantimonitinggi di pasaranSingapura.Mere-kamenganggapbahawapendudukDayak Darat yangsediamenolongboleh dipujukuntuk mengerjakanperlombonganbijih tersebut.Pertim-banganmi mempenganuhiMahkota danpengikutnyauntuk membukakawasanlombong danmenetapdi Kuching. Oleh itu semasaketibaan

135


JamesBrooke,bandarKuchingsudahpundidirikan oleh seorangpute-raRajaBrunei.

WahaupunBahagianKeduadianggapsebagaiwilayahorangThan,tetapi terdapatjuga sekehompokpendudukMelayu-Islamyang tinggaldi sepanjangkawasantanahdatarsungai-sungaipenting termasukBa-tangLupardanSungaiSaribas.SebuahdokumenBrunei yangbertarikhawal abad ke-18 menghuraikanufti yang diterima oleh pemerintahBrunei dani negenijajahanbaratdaya, termasuklahSanibasdanBatangLupar. Ufti tahunanyang dikutip oleh KetuaMelayu-Islam tempatanyangdilantik dan Sanibasmengandungisebuahperahuperangdan800pasupadi, danjuga sumbanganuntuk tujuan tertentusepertikemang-katanatau penkahwinanseorangsultan. Pembayaranufti seperti mijelas mempenganuhipenempatanMelayu yangbanyakberdekatande-nganpantai.’2 Oleh itu, menjelangpemenintahanBnooke,masihterda-pat jurang perbezaanyang agak besar tentang penghibatanBruneisecaralangsungdi kedua-duadaerahpengeluaransaguyangdidudukiolehorangMelanaudankawasanBahagianPertamayangberhampirandenganpantaiyangkayadenganbahangalian,tetapi tidak pernahtim-bul minat untukberdagangataumengutipcukaidi daenahonangThan dikawasanpedahaman.

BahagianKedua sangatkunang denganhasil bumi tetapi kayadengankemahiranpenjuanganyang dimiliki oleh orang than. Persa-ingan untuk memenintahdanmendapatkansokongandaripadapejuang-pejuangIban mi telahmencetuskankonflik di antaraKetua Mehayu-Islam danJamesBrooke dan tahun 1843 sehinggatahun 1851.Di ka-wasanmi, niwayat tentangperkembanganhubunganonangIban dengankawasanpantaiyangwujud daripadatradisi Thanmelibatkanbukan sa-haja pembesar-pembesarBrunei tetapi juga ketua-ketuaMelayu-Islamtempatanyangtenpihih di kalanganhetenogen,termasuk‘Syarif Arab.GohonganbangsawanMelayu Saribasdi BahagianKeduami mengakuberasaldaripadaketununanAbangGundamdanTemenggungKadir ia-itu sepas .~gembarayangmempunyaidanjatyang tinggi, berasahdani PagarRuyongdi SumateradanBrunei.’3

Di utanaBanting yang tenletakbersebelahandenganUndup danSekrang,tendapatkawasanpenempatanonangMelayu yangberselerakdi antararumah-rumahpanjangIban. Di kawasanmi, kedua-duaadik-beradik, Syanif Sahapdan Syanif Mullah, berpengaruhdalam arenapolitik padaawal abadke-19.’4 Padatahun 1832,Raja Muda Hashim

136

PENTADBIRAN SARAWAK DAN SABAH

mencalonkanSyarif SahapmemenintahSadong,bagimenggantikanPa-tinggi, KetuaMelayu tempatan.’5Sejak itulah kedua-duabersaudaramimenjadi aktif dalamurusandi Sadongdan akanmemberikansainganyanghebat,makaBrooketelahmemutuskanuntukmengeluarkanmere-ka danipadaarenapolitik Sarawak.Ketua-ketuaArab itu biasanyadi-anggapbercita-citatinggi, cekapdanselalumendalangipendudukThanyangsukaberperangdi Sekrang.Brookemengetahuiataumempelajanibahawafaktami adalahberfaedahkepadamerekapadamasadepan.Kemudiannyamerekamenggunakantektik kuasaperjuanganThanyangsamami sepertiyang telahdigunakanoleh Syarif-syanifArab sebelumBrookemengambilahih kuasadi daerahmi.

SebelumkedatanganBrooke, daerah-daerahlain di Sarawak,ke-cuahi daerahSaribasyang dikuasaioleh pimpinan orang Than yanglebih kuat, adalah dikawal oleh seorangpemimpin Melayu-Islam.’6KonsepMelayu mengenairaja,yangberasaldaripadatradisi Hindu danIsham,mendorongketua-ketuaMelayu-Islamitu, tanpamengirabetapakecilnyalingkungankawalannya,menjahankantindakannyasepertiseo-rang Raja Melayu. KetuaMelayu-Islambiasanyamendudukidanme-ngawalkualasungaiyang strategik,walaupunpenganuhmerekayangsebenarke ataspenduduksungaiyang terpenciljauhberbezadani satutempatke satu tempat yang lain. Brooke memahamihakikat mi danuntuk melemahkankuasaketuaMelayu-Islammi, Brooke lebih sukamengubahpola petempatanyang tradisional denganmengasingkanpendudukmengikutetnik danipadapengasinganmasyarakatyangben-sifat geografi.MerekamemindahkanmasyarakatMelayu-Islamke satutapakyang lebih jauh dani hulu sungai danmeneruskanpertandinganpuaklawanpuak.

Selepasmendapatpengesahanpemenmntahannyadi Sarawakdan-padaSultanBruneipadatahun1843,JamesBrookedenganmenjadikan‘perlanunan’ sebagaialasantelahmempergunakanTenteraLaut DirajaBritishuntukmemusnahkansainganpolitik yangmungkinwujud di Sa-rawak.MisalnyadenganbantuankapalHMS Dido, Broketelahmenye-rang kubu Syarif Sahapdi Sekrangdan Sanibas.Untuk menghalauMahkota dan Kuching, dia menggunakankekuatan kapal Royalist.JamesBrookemembentukkerajaannyabendasarkankonsepBaratbagimenguasaidaerahdan ‘perdaganganbebas’.Timbul beberapamasalahapabilaJamesBrookeselalumendakwadanmenganggapcarapemenin-tahannyaadalahbetul dankonseppemerintahanMelayu adalahsalah

137


danjahat.’7 Akibatnyacita-citadanperbezaanideaBrookemi telahme-nyebabkantimbulnyakonflik denganketuaMelayu-Islam yangsudahberkuasadancubamengekalkankuasamereka.

GolonganbangsawanBrunei danSyarifArab bukansahajaberpe-ngaruhdanaluif di BahagianPertama(Kuching dan Sadong)danda-erah iban, malahanmerekajuga berpengaruhdi petempatanorangMelayuyangmenghasilkansagudi BahagianKetiga. Di daerahmi jugagolonganbangsawanBruneidan Syanif-syarifArab sertaBrookeben-tentangankeranapersainganterhadapkepentinganekonomi.Sepertike-sultananMelayu yang lain, dalam kerajaanBrunei, terdapat ciri-ciripemerintahanMelayu yang memberiperhatianterhadaprakyatnyadanbukanterhadapwilayahnya.” Dengandemikianganis kewibawaanitudipancarkandaripadasultankepadapetempatanyangjauhterpencilda-ni kualasungai,secaratidak seimbang.PolaumumtentangpenglibatanBrunei adalahtidak menentudanbergeraksebahagianbesannyakepadapertimbanganperdagangan.RamaiorangMelanaumenjadimuslim ber-ikutan dengankegiatanorang Melayu Bnunei yang hebatdalamper-dagangan.PedagangBrunei sangataktif di Mukah dan Oya keranasungai-sungaimi terletakberhampirandenganbandanBruneidanmem-punyai pendudukyangnamai sertamempunyaisumberekonomiyangbemilai. Padamasayangsama,kemajuanSingapuratelahmenjadikanpasaranantimonidansagud~riSanawaksangatmenggalakkan.

Adalahagakmalangbahawakepentingandaenahmi dalamekono-mi telah mempengaruhiJamesBrooke, bersama-samadengananaksaudaranyaCharlesBrooke, campurtangandalampermusuhanantaragolonganbangsawanMelayu yangbertentangandi Mukah, misalnyaantaraPangenanErsatdanPangeranMatusin)9MenjelangpenjajahanBrookedi Mukah danOya, daerahyangkayadengansagumi ditadbir-kan oleh PangenanErsatsebagaiGabenorBrunei yangsah di Mukah.Dalamperselisihanitu, JamesBrooke menyokongMatusin,yang di-anggapnyasebagaiseonangyang jujur, dan telah campurtanganbe-berapakali bagi pihaknya. Padahakikatnya,Matusin adalah seorangpembunuhdan sangatdibenci oleh pendudukMukah.2°Akan tetapiJamesBrooke telahbertindaksupayaMatusinmendapatkekuasaandidaerahitu. Apabila CharlesBrookeberkuasa,Matusinterpaksadipin-dahkannyakerana rasuah.Namun demikian, Brooke masih menyo-kongnyakeranameneka percayabahawagolongan yang memusuhiSarawakdi IstanaBnuneimembantuPangeranNipa, anakErsatsebagai

138


bakal penggantiErsat. Tambahanpula, penyokongutamaNipa ialahabangiparnya,Syanif Masahor,seorangArab. Diaadalahseonangketuayangcekapdani Sanikei tetapidipecatdandihukumoleh CharlesBroo-ke apabiladia didapatimenentangMatusinpadatahun1859.

Untuk mengawalkawasanin Brooke tidak pernahmelepaskansebarangpeluangbagi mencampuniperselisihanantanaduagolonganitu. Dalam permusuhanyang berterusanantara Matusin dan Nipa,MasahonmenyokongNipa denganmempengaruhiorangDayak tempat-an menentangMatusin. Akibatnya Charles Brooke memecatbeliaudanipadajawatannya.SelepaspemberontakanCina pada tahun 1857Charles Bnooke terpaksamengembalikanjawatan itu kepadaMasa-hon.2’ Walau bagaimanapun,peluang untuk menghapuskanMasahondanipadaarenapolitik Sarawakwujud apabiladuapegawaionangputihyang bentugasdi Kubu Kanowit yangberhampinandengandaenahnyatelahdibunuhpadatahun1859. BrookemenuduhMasahorterlibat da-lam pakatansulit yangbertujuanhendakmengusirnyadan Borneo.Wa-laupunCharlesBrookemengesyakinya,dia tidak dapatmenunjukkanbukti yang meyakinkan.Walau bagaimanapun,pada bulan Januari1860,CharlesBrooketelahdiyakinkanbahawaMasahordidapatibersa-lah walaupunBishop MacDougallpernahmengatakanbahawa,‘ ... onJohnson’s(CharlesBrooke’s)returnfrom Kanowit it was declaredthatmy suspiciousweregroundlessand that theDatuHadji andSyarifMa-sahorhadbehavedadmirablyandquite to be trusted”.22Padahakikat-nya Masahonadalah seorangpemimpin yang sangatcekap. SepertiyangdinyatakanolehSt. JohnbahawaMasahoradalahorangyangpa-ling berbakatyang ditemuinyadi Borneo.23TetapiBrooke tidak dapatmenenimaketuayangbenkebolehansepertimi keranaakanmenghalangusahaBrookebagi mendapatkanpengaruhdanipadaorangThan.

Di sampingmemburuMasahor,CharlesBrookejugatelahmenye-rangIgan,Oya danMukah padatahun 1860,sehinggalahGabenorEd-wardsmemenintahkansupayapasukantenteradi Sarawakditarik balik.TetapikepulanganSt. Johnyang tergesa-gesasebagaiKonsol-JeneralBorneo telah berjayamempengaruhiMasahonsupayamenyerahdindanmenyerahkandaerahsaguitu kepadaBrooke.24Masahortidak da-pat memberikansebarangtentanganapabiladia dimintameninggalkanMukah keranaBrookedanSt. Johndatangdenganangkatanlaut HMSCharybdfs.Masahontidak mempunyaipilihan lain dan terpaksaberse-tuju meninggalkanSarawaksebagaiorangbuanganke Singapura.Bagi

139


pihak sultanpuladengantekananyangsedemikian,beliau tidak mem-punyai pilihan lain juga melainkanmenyerahkanwilayah sagudansebagaiganti mgi beliau telahmenerimapembayaran$4 000 setahundanipadaBnooke.25

Apabila MasahormeninggalkanSarawak,peristiwayangdikenahisebagai“The Malay Plot” (pakatanonang Melayu) dianggaptelahSe-lesai.Sejakitu, golonganbangsawanBruneidanSyaniftidak lagi mem-punyai harapanuntuk menyertai politik Sarawakdan tidak dapatmencabarkuasaBrooke.Kehihangankawasanpengehuaransaguakhir-nya melemahkanBrunei dan segi ekonomi.Dengandemikian,Bruneitidak lagi menjadi saingankepadaSarawak.Apabila CharlesBrookemengambilalmh kerajaanSarawak,dia cubamenguasaisemuawihayahBrunei sehinggalahtindakannyadiberhentikanoleh kerajaanBritishapabilamerekamelantik seonangresidenBritish di Brunei padatahun1906.

Penyertaan Orang Melayu.Islam dalam Politik SemasaRejimBrookeWalaupunpenganuhekonomidanpolitik orangMelayu-Islamsebagaisatu kumpulan yang dominan telah merosot selepasJamesBrookemengambilSarawak,tetapi merekamasihmembentukkumpulanpeme-rintahandi Sarawak.Di bawahpemermntahanBrooke,khususnyaJamesBrooke,merekaterusmendapatkedudukanyang istimewa,meskipunmerekaterpaksatundUk kepadaRajahPutih (The WhiteRajahs).

Untuk menjaminkesetiaanorangtempatan,JamesBrooke telahmengkaji institusi penibumiyangwujud padamasaitu. Apabila beliautelahmendapatkuasamemenintahsebagairaja, JamesBrooke mem-biarkanperibumi bersendirian.Jadi dalamkonteksyangdemikianbe-hiau bersediamemberikelonggarankepadaadat istiadatdan amalantempatan.26Darn sejak awal pemenintahannya,Rejim Brookebengan-tung padabeberapaonang pegawai Enopah yang kecil bilangannya.Oleh itu merekaterpaksabengantungpadapegawaiperibumi di pening-kat rendah.

Kebanyakandaripadapegawaimi ialah orangMelayu-Islamyangbiasanyabertugasdi stesenkerajaanyangkecil. PegawaipenibumimibiasanyadatangdaripadakalanganbangsawanMelayu-Islam.Merekadilantik di setiapdaeraholeh Rajah Putih sepertiyang dinasihatkanoleh PegawaiDaerah.Pegawai-pegawaimi menerimagaji yang tetap.

140


Meneka memainkanperanan penting dan menjadikan pentadbinanBnooke lebih berkesandi luar wihayahKuching. Merekabertanggung-jawabmenjaminkejayaanpentadbiranBnooke.

KegiataanonangMehayu-Islamdahamkerajaanpadaawal peme-nintahanBrooke berdasankandua fungsi. Pertama,perjuanganketua-ketuaBrunei untukmempertahankankuasamereka,dankedua,sebagaipenyokongkepadatuan besar yang barn. PenyokongRejim Brookedanipadakalanganpenibumi biasanyaterdiri danipadaketua-ketuatern-patanwalaupunterdapatkekecualian,sepertiDatuPatinggiGapur,me-nantu lelaki Datu Patinggi Ali, yang dituduh tenhibat dalam pakatanorangMelayu.

DalamkonsepkerajaanMelayu-Islamyangtradisional,pusatbagisistemtradisionaladahahpengagihanhak ekonomibendasarkanindivi-du ikatanpenaungdan segi sosialdanpolitik.27 Olehkeranapenguasa-an sebenarterhadapwilayahitu tenletakkepadaseonangwakil tempatanyangdipilih ataumerekayangdilantik olehkerajaanBrunei,makakua-saPusatyangberkesanhanyadirasaidi kawasaanpantaikeranaketia-daannyasistemkomunikasiyangbaik pathmasaitu. Apabila kenajaanBnunei mengalamikemenosotanpolitik, pada akhin abad ke-18 danawal abadke-19,makakuasapolitik pusatmenjadisemakinmengecildankurangbenkesan.Olehitu ketuatempatandalamsetiapkawasande-ngan mudah dapatmembebaskandiii mereka.Padamasa itu ketua-ketuatempatanmemperohehipendapatandanipadamonopolidanhadiahyang dibeni oleh suhtansebagaitanth penghangaanterhadapperkhid-matanmereka.Bagaimanapun,apabilaJamesBrookemenempatkanSe-mulaketua-ketuatempatandi Kuching,merekahanyadiberi gaji tetapsebagaigantiankepadapenthpatantradisional.

JamesBrookemengekalkangolonganelit tradisionaluntukmeme-lihara dan mehindungi kedudukannyadi Sarawak terutamasekaliselepasdia kehilangansokonganthnipadaAngkatan Laut British di-sebabkanoleh pertempuranBeting Maru yangmemahukanpadatahun1849.28 Selepaspenistiwaitu JamesBrooke lebih banyakbergantungsokonganthnipathsekutu tempatan.Langkahmi bukansahajauntukmengukuhkansokongantempatantetapijugaterpaksadilakukankeranakekuranganpegawaiEropah.Tambahanpula dia sedanbahawakeba-nyakanpegawaipenibumimi adalahorangyangmempunyaipengalam-an di bawahpemerintahanyangdahulu.Denganmendapatkerjasamadanipadaketuatempatandanketuakampungmi, JamesBrookedapat

141


memeliharaundang-undangdanaturansertamembukanegeriitu kepa-da perdagangandanperniagaan.Dasarmi dilaksanakansecaraberan-sur-ansurdan satu wilayah ke wilayah yang lain. James Brookemenggubaldasarmi berasaskanpnnsipmendekatkandii dengango-longandalamkenajaanSarawak.Beliau jugarnenghormatidanmenge-kalkanapasajabentukundang-undangdanadatyang tidak bencanggahdenganundang-undangBarat 29• JamesBrooke menjadi pemenntahyangmutlak. Ketua-ketuaMelayu, terutamanyaDatu-Datudi Kuching,dibenarkandandigalakkanmengambilbahagiandalamsemuaurusanyangberkaitandengankerajaannegeri. JamesBrookeselaluberusahamencaridanmendapatkannasihatdankerjasamadaripadaDatu-Datumi. Selakuperibumi Sarawak,merekadigunakansebagaipanduanke-padapemikirandantindak balasorangtempatan.Padaasalnyatendapattiga orangDatu SarawakdalamKesultananBmnei. Merekaialah DatuPatinggi (Ketua Datu-Datu),Datu Bandar, dan Datu Temenggung,PanglimaTertinggi.Datu PatinggiAli3°merupakanDatupertamayangmembantumenubuhkandan mengukuhkankerajaanJamesBrooke.JamesBrookegagalmempertahankankedudukanDatu PatinggikeranapenggantiPatinggiMi (menantulelakinya),DatuPatinggiAbd. Gapurtelahdipecatdanipadajawatanitu padatahun 1854.Pemecatanmi di-sebabkanoleh penentangannyaterhadapdasarBrookeyangdianggap-nya cenderungmelemahkankuasaDatu-Datu.Tambahanpula JamesBrooke mengesyakinyaterlibat dalam pakatanorang Melayu menen-tang Brookedi BahagianKetiga. Sejakitu Datu Bandar,iaitu jawatanyangdipegangoleh anaksulungMi, Mohd. Lana,rnenjadiKetuaDatudi Kuching dan Sarawak.Dia menjadi Hakirn Melayu dan PresidenMahkamahPendaftaranPerceraianMuslim (Presidentof the MuslimProbateDivorce Court) danPresidenMahkamahDatuyangmembica-nakankebanyakankes awamyangmelibatkanorang Melayu danDa-yak. Dengan kematian Mohd. Lana, saudaranyaHaji Bua HassanmenjadiDatuBandarpadatahun1865.Haji BuaHassanmemegangja.watanDatuBandarselama60 tahun.

Bagi kepentinganpentadbirannya,JamesBrooke melantik duaorangDatu lagi, iaitu Datu Imam danDatu Hakim. Datu Imam ialahkettiaagamadalammasyarakatmuslim danDatuHakim ialahketuaha-kim Melayu.

Walau bagaimanapun,Datu Temenggungtidaklagi diberi gaji ba-gi jawatan PanglimaTertinggi tetapi beliau mendapatgaji sebagaise-

142


orang anggotaMajlis Tertinggibersama-samadengantiga orangDatuyang lain.3’ Salahsatu corak penyertaanmerekadalampemermntahanBrooke ialahsebagaianggotadalamMajlis Tertinggibersama-samade-ngantiga pegawaiawamEropahdanRajah.Keempat-empatonangDa-tu mi mendapatsuaramajoriti dalamMajlis Tertinggi selarasdenganjaminanBrookememerintahdenganmendapatpersetujuanrakyat. Se-laku pegawaipenning dalam kerajaan,sejakawal lagi JamesBrookemenggunakanmereka semata-matabagi menyelamatkanasaspolitikBrooke.MalahanRaja Brookeberpendapatbahawaadalahperlu bagi-nya menghormatiagamadancanatradisionalrakyatbagi menghapus-kan saingannyayang paling cekap dan berbezadaripadaPangeranBmnei dan SyanifArab, yang dianggapnyasebagaiorang luan yangakanmerampaskuasa.JamesBrookemenerimaundang-undangIslamdanadat istiadatyangbersangkutandengansemuahal yangmempe-nganuhisebahagianpendudukSarawakyangberagamaIslam.

Majlis Tertinggi diwujudkanolehJamesBrookepada27 Oktober1855. Dalam suratnyakepadaTempler, JamesBrooke menyebutkantentangkeahlianDatu-DatuMelayuKuching dalamMajlis itu katanya,“I followed Lord Greysadviceandappointeda Council of State,com-posedof Brooke, C. Johnson,DatuBandar,DatuTemenggung,Imam,TuanKhatib and myself.The four nativechiefsandmyself werepre-sentat our final meeting’.32 Majlis mi bersidangsekurang-kurangnyasebulansekaliuntuk menimbangkansemuahal penningyangberkaitandengankebajikandanpentadbirannegeni.Majlis mi jugamenimbang-kan segalahal yangdirujuk kepadanyaolehpengadilanrendah.DalamkomennyatentangMajlis tersebut,St. John(1899)berkatabahawa,

the Rajahcreateda ‘Council of Sarawak’,the first membersofwhich werehimself and his two nephewsto representthe Englishelement,andfourMalay chiefstorepresentthe nativeinhabitantsofSarawak.It proveda mostusefulmeasureand the native membersshowedthemsiveshighlyefficient”. ~

WalaupunkenyataanSt. Johnmi menunjukkanbahawapenyer-taanketua-ketuaMelayu-IslamdalamMajlis bukanhanyasebagaiba-rang yangpatut dipamerkan,tetapi padahakikatnyamerekamemangtidak berpengaruhdanhanyadimintamemberinasihatkepadaBrooke.Rajah adalahpemerintahyang mutlak danMajlis itu adalahinstitusitunggalyangmembuatundang-undang.Kehadiranahli-ahli Melayuda-lam mesyuaratpadaumumnyaadalahsebagaisuatu peraturanbiasa.

143


Walau bagaimanapun,merekamengambilbahagiancergasdalampen-debatandanmembuatkeputusan.

Seperti yang dinyatakanoleh Pole-Evans,”Theywerediligent infinding out theviewsof their communitywhenaskedto do so, seemtohavebeenmeticulousin spreadinginformation whenthis was requiredof themandwerecooperativein statingtheir own views — valuablebe-causeof their experiencein andknowledgeof local affairs— whentheywereasked’.~

Majlis mi dibeni kuasauntukmemberinasihatapabiladirnintaohehRajah.SungguhpunpadadasarnyaMajlis mi adalahbadanpenasihatsehinggatahun 1941, tetapi pembentukanundang-undangmestilahmendapatkebenaranMajlis mi.35 Daripadaminit-rninit rnesyuanatdanitahun1881 sehinggatahun1941 adalahjelasbahawasetiapahli jarangditanyauntukmemberikanpendapatmeneka.Biasanyasetiapahli mem-punyaipendapatyangsarna.Oleh yangdemikian,sesuatuperatunanituakandiluluskan.

“More often, when the Rajahhad definitely decided to do some-thing, the Councilmemberswere asked,apparentlyasbody,whet-herthey agreedwith the Rajah,whichthey invariablydid, ... A clearindicationof the Rajahsintentionthat a measureshouldbe adoptedalwaysseemedto havethe desiredeffect.The Council succeembedtothe Rajahsdeterminationandnerve.36

Contohyangjelas mengenaiperkarami dapatdilihat dalamme-syuaratyangdiadakanpadaI Februani1897.Ahli-ahli dimintamenya-takanpendapatmerekamengenairangundang-undangyangberkaitandenganhukumanpenjanayangberatakandikenakankepadasesiapayang didapatibel’salah membuathubungansulit dengantunangoranglain. Abang Kassimmenyatakanbahawadia lebih sukasekinanyame-nurut undang-undangIslam. Datu Bandarmenasihatkanbahawahu-kuman yang lebih beratmesti dikenakanlebih daripadayang telahdilaksanakandalamMahkamahmereka.DataImambersependapatde-nganAbang Kassim.Haji Sudinmenyatakanbahawabeliau tidak ben-sediauntuk mengesahkankedua-duapandanganitu. AkibatnyaRajahtelahmemutuskanbahawaadatistiadatadalahdikekalkansepertiyangsediaadatetapijika ahli-ahli itu dengansebulatsuaramenentukanba-hawaperubahanperludibuat,dia bersediamembenipertimbangan.37

Kadangkalaahli-ahli Melayu juga diminta oleh Rajah supayamemberikancadanganmengenaihal-hal tertentuyangbarnsdilakukan

144


oleh Rajah, tetapitidak akanmengubaharnahansemasasehinggaahli-ahli itu telahberfikir sedalam-dalamnyadanmenyiasatpekaraitu. Da-lam kes-kessedemikian,Rajah bersetujumenerimakeputusansalahsatudanipadanyatanpakeberatan.3’Meskipundemikian padakebiasa-annyaahli-ahli akanbersetujudengankeputusanRajah.

Dalam mesyuaratMajlis yang pertama,telahdicatatkanbahawasungguhpunahli-ahli peribumi selalu ditanyasamaadamerekamem-punyai sesuatucadanganuntuk dikemukakan,tetapimenekatidak per-nahmelakukannya.Walau bagaimanapunsecaraberansur-ansursikapmi telahbenubah.Perubahanmi telahdijelaskandalamminit mesyuaratpada16 Ogos1910,yangmenyatakanbahawa;

The Council was convenedthis day when the Malay-Mohamedanmembersplacedbeforehis Highnessthe Rajahin Councila codeofLaws which they wished to have approvedand passedthroughCouncil inorderto havethe rulesof procedurecirculatedthroughouttheTerritory andfollowed in all the Mohamedancourtsheld by thedifferentchiefs.

SungguhpunDatu-DatuMelayu Kuching sepertiyangdinyatakandi atastalahmenyertaidenganlebih aktif dalamMajlis Tertinggipadatahun 1910, namun CharlesBrookeberpendapatDatu-Datu itu tidakbegitu layak untuk membenikansumbangankepathkerajaan.Beliaupercayabahawabanyakperubahanyangberlakudi dunialuardanolehyangdemikianpentadbirandi Sarawakjuga semestinyamengalamiper-ubahan.Olehitu beliautelahmulamembuatbeberapaperubahandalamstrukturpolitik tradisional.mi dapatdiramalkanapabilabeliaumeng-isytiharkanMajlis Tertinggi yangdibentukpadatahun1892,sudahke-tinggalanzaman. Beliau berpendapatbahawanasihatdanipadaorang-orang yang kurang berpendidikanBarat akan menimbulkanbanyakmasalahteknikal.39MenyentuhtentangkekuranganpendidikanBaratdikalanganDatu-Datuitu, beliauberkata;

...allowing full credit to the five Datos who sit on it as a majoritywith asa ruletwo European(s) andthe RajahasPresidentandwish-ing to keepasintactaspossiblein its functionswhich wereinstitut-edby the first Rajah.Yet without any desireto lesserits dignity - it

canscarcelyhow standas a full quantity to administerthe require-ment (s) of such a populationas Sarawakterritory possesseswheneducatedEuropeanheadsarerequiredto solveandbalancesomany

145


questionsthat moreor lesshaveto do with the outsideworld ... TheEdificemay standbut it requiressubstantialoutsidesupports.4°

WalaubagaimanapunCharlesBrooke tidakpemahberusahauntukmemberikanpendidikanyang lebih tinggi kepadaketua-ketuaMelayu,sebaliknyapendidikanyangditerimahanyalahsetakatDarjah5 sekolahMelayu. Malahanbeliau tidak pernahmenggalakkanmereka supayamempelajaniBahasaInggeris,apatahlagi untukmembukasekolahkena-jaanInggenisdi Sarawak.4’

WalaupunperananDatu-Datuitu tidakpenting tetapirnerekamen-jadi ahli rasmidalarnMajlis Tertinggi.Majhis Tertinggi tidak lagi me-ngadakanrnesyuaratrasmi selepastahun 1927,42 tetapi Majlis masihberfungsiselepastahun 1926, keranaperintahNo. C-l Perlembagaan1941 menyatakan,“The Chief Secretaryand the Financial Secretaryshall be membersof the SupremeCouncil ex-officio, andthose Sara-wak subjectswho were membersof theSupremeCouncil immediatelyprior to the enactmentof this Ordinanceshall remainmembersof theSupremeCouncil for the remainderof their lives.”43 Sehinggatahun1926 Majlis Tertinggi boleh dianggap, “as an organ to give ‘consti-tuional’ approvalto theRajahsschemesandwishes,... but it canhardlybe said to haveplayed a decisivepant in actuallymouldingpohicy.’~Padaumumnyaboleh dikatakanbahawaMajlis Tertinggi itu hanyahahsebagaibadanpenasihatDatu-Datu Kuching. Walaupun secaratidaknasmikeahlian merekadalam Majlis masihpenting tetapi Majlis miminip seperti satuperhimpunansosialdenganpembicaraanyang tenhadkepada,“Apa khabarDatu-Datu?Khabarbaik TuanRajah”.

Selainmenjadiahli dalamMajhis Tertinggi, Datu-Datujuga me-rupakanahli kepadaJawatankuasaPentadbiranad hoc yang dilantikuntuk mentadbirkanSarawaksemasaketiadaanRajahdi Sarawak.Ja-watankuasaPentadbinanmi berfungsisebagaipenggantiMajlis Tenting-gi. Peraturanmi muhaberkuatkuasapadatahun1884 apabilaRajahber-ada di England. Di sampingResiden dani BahagianPertamayangmempengerusikanmesyuarat,ahli-ahli lain adalahahli Majlis Tenting-gi, dankerani kepadaJawatankuasaitu. Ahhi Jawatankuasabiasanyabertemusetiap bulan dan membincangkanperkara yang berkaitandenganpentadbiran.Minit mesyuaratnyamenunjukkanbahawajawa-tankuasatelahmembincangkanlebih banyakhal danlebih banyakke-tetapantelahdibuatolehbadanmi danipadaMajlis Tertinggi wahaupunsusunankedua-duabadanitu adalahserupa.Walau bagaimanapunpada

146


tahun1915 susunankedua-duabadanmi berubahapabilapada4 Okto-ben 1915,sebuahJawatankuasaPentadbiranTetapyangbarntelahditu-buhkan.Ahli-ahlinya tendini danipada8 orangEropah,sementaraahli-ahli penibumihanyadijemputuntukmenghadmnimesyuarathanyaapa-bila difikirkan perlu. Oleh itu, Majlis Tertinggi danJawatankuasaPen-tadbiranmenjadibadanyangberlainanselepastahun 1915.Padatahun1925,JawatankuasaPentadbinanmenjadi lebih berkesandaripadaMaj-lis Tertinggi apabila sebuahJawatankuasabarn dibentuk yang me-ngandungiseorangahli tambahaniaTtu seorangCina, duaorang ahlipenasihatMelayu yangboleh mengundidalamsebarangperkarayangbensangkutandenganmereka.45

Di sampingsebagaiahli Majlis Tertinggi, Datu-Datu,bersama-sama dengan pegawai peribumi juga menjadi Ahli Majlis Negeni.Majlis mi dibentukoleh CharlesBrookepadatahun1865 bertujuanun-tuk merapatkanhubunganantarapegawaidaerahdan pemimpinpen-bumi dengankerajaanpusat.Mereka bertemusetiap tiga tahun danmembincangkandasar-dasaryangumum. Denganmenghimpunkanpe-gawai-pegawaidi Kuching,Brookecubamenggalakkanmerekamem-bangkitkansatu ‘identiti’ danpenyertaandalam segalaaspekkerajaanpusat.Denganmewujudkankesedaransedemikiandi kalanganmereka,Brookeberjayamendapatkankepercayaandankerjasarnamereka.Teta-pi dalamertikatasebenarnya,mesyuaratitu adalah lebih menyerupaiperhimpunanupacaratiga tahunsekali yangcumamendengarucapanRajahdaripada‘takhta’ danberundingsesamamerekasambilmenaya-kan sesuatu.~Di bawahPerlembagaan1941 yangdiperkenalkanolehRajahKetiga sempenaHarm Penayaan100 tahunpemermntahanBrookepadabulan September1941,penananperibumi tetap samasepertida-hulu. Seperti kata seorangResidendi luar Kuching, merekaakanse-lalunyabersetujudenganahli kenanajawatan iaitu Bendahari,KetuaSetiausahadanResidendanBahagianPertama.Olehitu merekaakanselaluberkata,“Mana Kata Tuan’ denganmenggantikan‘Mana KataRaja”.47Tambahanlagi, di bawahPerlembagaan1941,bahasaInggenismestidigunakansebagaibahasalaporanwalaupunlebih daripadasepa-mhAhli Majlis Negenitidak bolehbertuturdalambahasaInggeris.48

PerananKetua Melayu-Islam dalam Pentadbiran SarawakSeningkalidikatakanbahawahanyapadamasapemerintahanRajahPer-tama,ketua-ketuaMelayu-Islamdiberi peranandalampentadbiran.mi

147


mungkinbenardalam,kesDatu-DatuMelayu Kuching,walaupunmere-ka memainkanperananyangkurangpentingsebagaipemirnpinpolitiktetapi lebih penting sebagaipegawainasmi di bawah pernenintahanBrooke. ApabilapemerintahanBnooketelahmantappadaakhir peme-nintahan JamesBrooke dan padazarnan CharlesBrooke, pemerintahberpendapatbahawatoleransiawal terhadappandanganpenibumitidaklagi dikehendaki.mi sangatlahketaradalarnkes Datu-Datu MelayuKuchingyang fungsi menekasamakinbersifatupacaradanhanyame-nyediakankeabsahanterhadapkepimpinanRajah.

Sebaliknyadi luar Kuching, Ketua-ketuaAnak Negeni Melayu-Islamtenusmemainkanperananyang lebih bermaknadalampentadbin-andi pedalaman.CharlesBnooketidak menghadapirnasalabkeselamat-anyangsamasepertiyangdialami olehJamesBrookepadamasaawalpemerintahanBrooke.Oleh itu CharlesBrooke tidak perlu bergantungsangatpadaDatu-DatuMelayu Kuching untukmendapatkansokongan.Semasapernerintahannya,peranankhususbagi PegawaiAnak Negerimenjadisemakinpenting,bukanhanyadalamkonteksbilanganstesenluar mereka,tetapi jugakeranaumurnnyamenekabanyakmelaksana-kan fungsi yang samasebagaiPenolongResiden.Mereka kerapkalidiberikantanggungjawabyangsepenuhnyadalamjabatankerajaandikawasan mereka. Mereka berfungsi lebih daripada hanya sebagaipenasihatsepenti Datu-Datu Melayu Kuching, di sampingmenjadipanglimaperingkatrendahdalamekspedisipenghukumanterhadappe-nentanganThan.49

Charles Brooke memerintahSarawak selamahampin setengahabad(1868—1917).Dalamjangkawaktuyangpanjangmi, beliautelahmenjahankankekuasaanyang lebih pentingpengaruhnyadaripadaRa-jah-RajahBnookeyanglain.50 Behiaupercayabahawaseorangpemerin-tah Kolonel yang berjayapenlu mengetahuibahasadan adat istiadatnakyatnya,menunjukkannasahormatkepadamerekadanmengiktirafinstitusimereka.Beliau seterusnyaberpendapatbahawauntuk menge-tahui lebih lanjut lagi tentangkebudayaanperibumi adalahlebih balkjika PegawaiKolonel itu khususnyadi peningkatpegawaidaerahadahahseorangyangmasihbujang.Dia menyimpulkanbahawaperkahwinancampurantaraorang Eropah dan peribumi akan menghasilkansatukumpulanmanusiayang lebih dapatmenyesuaikandiii daripadaorangEropah untuk membangunkansumber ekonomi Sarawak.5’Oleh ituRaja Charles Brooke percayabahawaPegawaiDaerahdan Pegawai

148


Kolonel penlu menyedanidanmembenipenghonmatanyangsewajarnyakepadapandanganpenibumi yangmungkindikemukakansecaratnadi-sionaldaripadarnenurutkaedahBarat. SeterusnyaCharlesBrookeme-nyatakanbahawatatacaraperibumi itu bukan sahajaperlu dipeliharakenanapenghargaannyatenhadapstatus‘noble savage’mereka,“but alsobecauseof the fact that it was only by maintainingauthority largelyalong traditional lines within the nativesystemthatSarawakcould beruledby a handfulof Europeans.This indirectrule by a smallnumberof Europeanswas entirelydependentuponthemaintenanceof tradition-al nativeleadershipandauthority”.52

Padatahun 1890 untuk tujuan kernudahanpentadbiran,CharlesBrookemembahagikannegeriSarawakkepadaempatbahagianpentad-biran. BahagianPertamamengandungisistemSungaiSarawakdan Sa-dong; BahagianKedua, SungaiBatang Lupar, Sanibasdan Kalaka;BahagianKetiga, SungaiRajang,Oya, Mukah,Bintulu danMatu; Ba-hagianKeempat,SungaiBanamdanTrusan.ApabilaLimbangditaklukpadatahun1890,CharlesBrookemewujudkansatulagi BahagianyangdinamakanBahagianKelirna padatahun 1912. Setiapbahagiandiba-hagikankepadabebenapadaerah.SeorangResidenkelaspertamaatauResidenBahagianadalah bertanggungjawabterhadapBahagianma-sing-masing,dandia adalahsecaralangsungbertanggungjawabkepadaRajah.53 Charles Brookemembahagikanpegawainyake dalambebe-rapa peringkat,sementaraKetuaAnakNegeri Melayu berkhidmatda-lam BahagianKetiga danBahagianKeernpat.DalamBahagianKetiga,perkhidmatanPegawaiPenibumi meliputi pegawaiPeribumi Melayuyangberkhidmatsecaralangsungdi bawahPenkhidmatanPentadbiranKanandi JabatanStesenLuar. DalamBahagianKeempat,Penkhidmat-anPentadbiranRendahmehiputikenaniMelayu,Cina danthan.SeorangResidenbertanggungjawabke atassetiappenincianpentadbiranBaha-giannyatermasukpemungutancukai danmenyediakanlaporankepadakerajaanpusat.Adalahmenjadi tugasnyabagi rnendapatkankepencaya-andaripadaketuakelompoketnik danmembimbingmerekarnenerimaKenajaanBrookedan‘faedah-faedahdanipadaKerajaanBrookesebagaibalasankepadacukaikecilyangdikenakanke atasmereka.M

Di sampingsebilangankecil pegawaiEropahyangmentadbirkanstesenluar, terdapatjuga PegawaiAnak Negeri yangmemberisum-bangankepadakejayaanpemenintahanBrooke. Banyak stesendiper-tanggungjawabkanke atas pegawaibukan Enopab dan kebanyakan

149


mereka ialah pegawai Melayu-Muslim, kecuali di Sibu padatahun1880-andanKalakaselepas1900.~~Misalnya,di Betong,Pusa,Tuban,Kabong,Sanibas,BallehdanKanowit,pegawai-pegawaiKanandanke-seluruhankakitanganjunior biasanyaadalahpenibumi.Di stesenyanglebih besar,sepertiMukah,biasanyaterdapatduaorangpegawaiEro-pahdanlirna orangpegawaiperiburni. Di Bintulu, biasanyaterdapatSe-orang Eropah,tetapi kesemuayang lain ialah pegawaiperibumi. DiBatang Lupar, biasanyaterdapatdua orang Eropah dan sekurang-kurangnyatiga orang PegawaiAnak Negeri.56Apabila seorangKetuaAnakNegeri dilantik, biasanyamenekatinggal di stesendantidak per-nahdihantarkeluardanipadadaerahmereka.Olehitu pengetahuanme-rekatentanghal-haltempatansangatdiperlukanoleh Residen-Residen.Untuk setiapBahagian,biasanyatendapatseonangPegawaiPeribumiyangkanandanjawatanmi dipegangoleh KetuaMelayu-Muslimyangpaling berpengalamandandipencayai.Setelahdilantik, merekajarangdiganti sehinggalahseseorangitu meninggaldunia. Satucontohyangbaik ialahkes AbangAing, seorangPegawaiAnak Negenidi BahagianKedua. Dia memegangjawatanitu hampir selama30 tahundan tahun1850-ansehinggatahun1884.AbangAing adalahPegawaiAnakNege-ii yangdisayangioleh CharlesBrooke. Dia merupakansalahseorangPanglimaCharlesBrookesemasakempennyamenentangRentappadatahun 1850-an.Apabila dia meninggaldunia padatahun 1884 WartaKerajaanSarawak (Sarawak Gazette) menyebutkerjayanyasebagaisa-tu contohyangperlu diteladani.Obituarinyamenyebut“Abang Aing’swholelife hasbeengivenup to governmentaffairs,he has not strivento enrichhimselfby tradenot usedhispositionof influence amongthepeoplefor hisown advantage”.57

Pegawai-pegawaiAnak Negeri mi kesemuanyadianggapsebagaiorangyangbudimansepertipegawai-pegawaiEropah“as with aEuro-peanso with a native,the man well born andwell to do takesa greatpridein hiswork, if he haspride in himselfanda characterto lose”.58Bermuladaripadaperingkatpentadbiranyangkhususmi, CharlesBnoo-ke menegaskankeperluanmencariorangyangsesuaiuntukmemenintahpenibumi,sebahagiannyauntuk mengukunsimpatirakyatdanyangpen-ting ialah melaksanakanfungsi kehakimandenganbetul danmeluas.Disampingitu, ia juga bertujuanuntuk menjalankanpentadbiransertamendapatkanpengetahuantempatan.Bagi CharlesBrooke,bangsawanMelayu-Islam adalahsesuaimenjadi pentadbir.59Merekajuga sangat

150


sesuaidengantanggapanBrookeyangideal.Dalamucapannyakepadacalon-calonpentadbirSarawakpadata-

hun 1 877(?)beliaurnenegaskan;

“Proper deferenceshould alwaysbe shown to the chiefs, of whatever class they may be; and in any case of difficulty, moreespecially,whenan officer feelshehasnot sufficientexperiencetodecidewith safetyand evenafter-timesin trivial affairs it is as wellto askthe adviseand opinionof the head-men.It satisfiesthem andstrengthenyou .... You are obligedin all casesto follow their ad-vice, but the factof askingis a complimentto them,and givesthemaninterestin what is beingdoneby the government.60

Justeruitu CharlesBrookeselalumenegaskanbahawaadalahpen-ting bagi pegawaiEropahmengambilkira pendapatperibumi danme-nempatkanPegawaiAnak Negenirnenurutkedudukanyangtinggi danpentingdalampentadbirantempatan.Narnundemikianbeliautetapme-mastikanbahawaPegawaiAnak NegenirnestilahtaatkepadaResidenatauPegawaiDaerahEropah.Beliaumengatakan;

Thebestmannerin the long-runwith nativesis to be thoroughlyna-tural,andinno way patronizing.A mixture of kindnessandfreedomwith severity whenrequired,without harshnessof bullying. Jokingto be limited to the comprehensionsof the if theycannotunderstanda joke they are lible to misintepretandgatherwrong impressions.Never putnativeson a familiar footing. Theyhold their positioninsociety,andyou, yours.Theyarenot inferior,but they aredifferent.

DengandemikianpengawasanterakhirmasihberadadalamtanganorangEropah,walaupunsetiappeluangdiambil untukmendapatkanna-sihat mendapatkanmanfaatdaripadapengetahuanpegawaiperibumiyangmendalamtentangnegeriitu danrakyatnya.6’

Pegawaipenibumi dibayar gaji. Tugasmereka ialah membantuPegawaiDaerahdalamurusanpentadbiranamkhususnyatugaspolis dimahkamahyangmenyelesaikankes tempatan.Sebagaipengadilpen-bumi, merekabanyakrnemikul bebankerjadi rnahkamah.Kebanyakanmereka berasal daripada lceluarga Melayu-Islam yang baik-baik.CharlesBrookepercayabahawasebagaipemimpintradisional,pegawaipenibumiMuslim yangberpangkattinggi mi bolehmembangkitkannasahormatdan takutkepadaorangIban. MisalnyamengenaiAbangAing,PegawaiPeribumiKanandi BahagianKedua,pernahdilaporkanseba-gai “He was a legendaryfigure amongthe lbans of the SecondDivi-

151


sion, whosestoriesrelatedthat hecould changehimself into a pig’ tofrighten theDayaks,in spiteof thefact thatpigs are,of course,Loat-someto good Muslims”.62 Denganmemperkenalkandanmembiasakangolonganbangsawandengankerajaan,CharlesBrooke telahmemper-tingkatkankemarnpuanmenekabagi menimbulkankesetiaandanpeng-honmatanyang lebih besar.Behiau mengharapkansupayagolonganmidapatrnemperdalamiundang-undangIslam,bahasaThan danundang-undangadat.Menekajugaditugaskanuntukmembenikanlaporankepa-da Residen-Residenyangbarndilantik mengenaihal-ehwaltempatan.KadangkalaapabihaCharles Brookecampurtangandalam hal-ehwalpentadbirandi BahagianKedua,behiauakanmengikut nasihatKetuaPeribumi danbukannyamengikut nasihatResiden.Contohyangbaikmengenaihal mi ialah perananyangdimainkanoleh Ketua-ketuaPeri-bumi KanansepertiAbangAing danPangeranMatali. PangeranMataliyangmenggantikanAbangAing sebagaiKetuaPenibumiKanandi Ba-hagianDua, adalahcuculelaki kepadaWazir Brunei.Beliau telahber-juang bersama-sama‘lanun’ menentangBrooke padatahun 1840-ansebelumbalik ke kubu pertahananSekranguntuk berkhidmatdengankerajaanyangbarn. MengulastentangperlantikannyasebagaiPegawaiPeribumi Kanan, Sarawak Gazettemencatatkan,”Fullconfidence isplacedin this Pangeran,andhas alwaysbeenconsideredthe bestleaderof warlikeexpeditions,knowing thedifferenttribesandtheir languagesbetterthatanyotherMalay in theseparts”.63

Dalam bukunyaRajah’s Servant,A.B. Ward tehah menjelaskanmengenaiperananperibumi yang sedemikianadalah jauh lebih ben-maknadaripadapenananDatuyang dikenalumumdanhanyaberfungsisebagai‘ceremonial’ dalamMajlis Tertinggi di Kuching.PegawaiPen-bumi stesenluar, selalumerupakanrumpunpendudukperbatasanyangkasar,mungkinkekuranganbudi bahasayang halus daripadasaudaramerekadi Kuching, tetapimerekamemegangjawatanyangsangatpen-ting dan bertanggungjawabdalam kerajaan,menunjuk ajar pegawaiEropahdalam kerja-kerjaMahkamah,berkhidmatsebagaipemimpindalam ekspedisipenghukumanuntuk mçnentangpenentangIban danmemangkusebagaipentadbmryangjarang-jarangdiawasidi daerahke-cil yangpentingsepertiBetongdanjabatanperbatasansepertiLubokAntu.TM Pegawai-pegawaiAnak Negeni Kanan mi selalunyabersifat“gentlemen” menurutanggapanCharles Brooke, sedangkanPegawaiAnakNegeniKelasKeduapula,yangbutahuruf,dianggapolehCharles

152


tidak ‘gentlemen’dan tidak boleh dipencayaisangatwalaupunmenekabengunauntükmenyelesaikankekacauanyangkecil dansangatbergunauntuk mengerahkantenagarnenjalankanekspedisiyang tidak menggu-gatpemerintahandi pedalaman.

Oleh sebabCharlespercayabahawasisternyangsesuaiuntuk me-menintahmasyanakatyang berbeza-bezadan segi etnik bendasarkanpemenintahantidak langsung,dia memastikanbahawadi peningkatdae-nah pentadbmnannyaadalahdiserahkankepadapenguasaanpentadbinanternpatan.Misalnya,dalarnmasyarakatMelayu dan Melanaudi kawa-san pesisir,salahseonangdaripadaduaorangtempatanyang lebih tuadanberpengaruhakandihantik sebagaiTua Kampungoleh Rajah atasnasihatPegawaiDaerah.TugasTua mi ialah menyelesaikanperseli-sihankecil, memungutcukai, rnemelihanaundang-undangdanatunandalamkam~ungnyadankadangkaladia juga bentanggungjawabuntukmemanggil polis stesenluar apabiladia tidak dapatmemeliharaun-dang-undangdan aturandi kawasannya.Adalah menjadi tugas ketuakampunguntukmenasihatiPegawaiDaerahberhubungdenganperkarayangrnelibatkanpendudukkampungnyadanmenjadi jurucakapuntukkepentingankampung.Dengankatalain, dia bentindaksebagaiorangpenantaraankerajaandengannakyatnya.Oleh sebabitu ketuakampungtidakdibeni gaji, membenarkanmerekamenyimpan10 peratusdanipadacukaiyangdikutip sebagaiupah.Tetapiupahjenismi telahdiubahke-padasatusistemupahyangdapatmengunangkanpemerasan.65Penghu-lu-penghulu yang lebih tinggi kuasanyadanpadaKetua KampungbiasanyamerupakanpenibumibukanMelayu-Islam.Seorangpenghulubiasanyabertanggungjawabkepadasatu atau lebih kampung selainkampungnyasendini. SebagaimanaKetua Kampung, menekadilantikolehRajahdengannasihatPegawaiDaerah.Seorangpenghulubiasaroyamemelihanaundang-undangdanperatunandanboleh mengadilikesje-nayahdankes yangkecil.Beliau jugamemungutcukai pintu danada-lah menjadi tanggungjawabnyauntuk menggunakanbudi bicananyabagi mengecualikancukai kepadaonang tua dan orang yang sakit.Beliau jugabertanggungjawabmenubuhkanpasukantenteraapabiladi-penlukanoleh Rajah danbeliau penlu menyertaiekspedisiitu selakupanglimanya.Setenusnya,seonangpenghuludianggapsebagaipenyam-hung asasantarasisternkerajaanpenibumi sebelumketibaanBrookedankerajaanyangdibentukoleh keluargaBrooke.Kebanyakanpeng-hulu dibeni bayanansaguhati daripadacukai yang dikutip tetapi ada

153


juga yangdibayargaji danmemegangkedudukanyang samadengankedudukanseorangPegawaiAnakNegeri.

Padaperingkatpentadbinantempatanyangpaling rendah,terdapatketuakampungatauketuamasyarakatyang dipilih oleh penduduknyasebagaiPenolongPenghulu.Biasanyamerekamengawalperatunan,me-nyelesaikanperselisihankecil danmembantumemungutcukai. Walaubagaimanapunketuakampungdanipadapelbagaikumpulanetnik yangbenlainanmi bukanlahpegawaiyang bengaji,sebaliknyahanyasebi-langankecil sahajayang menerimabayaransaguhati daripadacukaiyangdipungut.SepertiyangtelahdmnyatakanolehLockard,“this wholestructureof local participationwas in no wayformalizedand in detailvariedfrom timetotime andplaceto place”.60

Di peningkatdaerah,walaupunCharlesBrookemengiktinafbang-sawanMelayutempatantradisionaldan kawasan-kawasansungaiseba-gai kelas pemenintahyang asal tetapi dalam beberapakes tertentuapabilakeadaantempatanyangbenbezathripadapola umum, CharlesBrooke tidak nagu-naguuntuk melantik peribumi bukan-IslamsebagaiPegawaiAnak Negeri. Tetapi pendudukminonitinya ialah Melayu-Islam.Ini adalahketaradalamkespemimpinThansepertiNanang,InsoldanRingkai darn Saribas.MalahanCharlesBrookemenganggapmisal-nya PegawaiAnak Negeri Nanangtengolongdalamkumpulanelit pa-niburni Sarawakdan Nanangakhirnya menjadi Ahli Majlis Negeri.Keadaanmi jugaberlakukepadaRingkaiyangdiberi gelaranPengarahpadatahun1882. Beliaujugadilantik sebagaiseorangAhli Majlis Ne-geni. PadahakikatnyaRingkai adalahKetuaAnakNegeri bukanmus-lim yang pertamamenenimagaji dalam senaraiPerkhidrnatanAwamTahun 1900. Kesemuapegawai lain dalam senarai itu adalahKetuaAnakNegeriMelayu-Islam.67

Dalamsatukawasanyangterdiri daripadaorangIslam danbukanIslam, sepentidaerahMelanau,pentadbinanBrooke menerimakepim-pinanIslam.mi agak~mudahdisesuaikanolehBrooketentangMelayu-Islam,danmengabaikanyangbukanmuslim. Oleh itu kita dapatiba-hawaorangMelanau-IslambenkhidmatdalamMajlis Negeni,sementaraorang Melanaubukan Islam tidak pernahdibeni peluang demikian.Orang Melanau-Islamdilantik menjadi PegawaiAnak Negeni dalammasyarakatcampunanitu. Misalnya di daenahOya, bahasapentadbinanBrookedandokumenrasmiditulis dalambahasaMelayu dalamtulisanJawi.Sebagaiakibatnya,kakitanganperkhidmatanawamperingkatren-

154


dahselalunyadiambil danipadakalanganorangIslam.60Di sampingfaktoryangdibmncangkandi atas,RajahKeduamela-

tih segolonganorang Melayu-Islam penibumi berdasarkanbeberapasebab.Apa juga alasanyangdikatakannyatentangmasalahyangdiha-dapinyadan tidak mempunyaibanyakpilihan untuk memilih daripadabeberapa“rotten apples”(dia tidak mempunyaisumberlain yang lebihbaik untuk mendapatkanKetua Anak Negeni yang barn), pentadbir-annyakeseluruhannyadianggotaioleh PegawaiAnakNegeniMelayu-Islam. Denganmengambilmeneka,beliaumenyelamatkantenagama-nusia,wang dan yang terpentingsekali beliau boleh mendapatlebihkeyakinandaripadaorang tempatan.MalahandenganbergantungSe-cara berterusankepadamereka,kenajaanSarawakdapatmenyimpanwangtabunganyangbanyak.Misalnyapadatahun1880,sebuahakhbarSingapuramendapatibahawapentadbiranBrookemembelanjakanku-rangdanipadaseringgit seonangpenduduknyaberbandingdengan$6.00hingga$19.46untuk beberapanegeridi TanahMelayu.69Denganben-buat demikian,Rajahdapatmenjimatkanlebih kurang 0.5 juta ringgitsetahundalamtempohdari tahun1920 sehinggatahun1930-an.

PengetahuankhususPegawaiPenibumi dalam hal-hal tempatanmembolehkanBrooke tidak perlu bimbangtentangpembentukanun-dang-undangdan adat istiadatseragamyangbertulis. Namunbegitu,Bnooke juga mempenkenalkanundang-undangbertulis untuk membi-carakankes pembunuhan,romp*an dan jenayahlain dengansegeraselepasmenjawatjawatantersebutpadatahun1841.BagiBrooke,haki-kat bahawaadatistiadatyangberbezadani satu tempatke satutempatlain mewujudkankesukaran.Itulah yangmenyebabkanCharlesBrooketidakpernahmembuatsebanangusahayangscniusbagimembentuksis-temundang-undangyang seragam.Sebaliknya,dia lebih sukamenja-dikan Residendan PegawaiDaerahterlalu bergantungpadapegawaiPeribumidanPenghulu.

Beliauhanyamemperkenalkanpembaharuansecanapenlahan-lahandanberhati-hatiuntuk menghapuskanadatistiadatyang “buruk” dalamadatMelayu-Islamdan adatbukanMelayu-Islam.Misalnya adatme-ngenai‘kuasa’.Ini merupakancamuntukmemeliharahubungandenganpemimpinMelayu-Islam,sementaranakyatjelataterusdengancarake-hidupanmerekatanpamenimbulkansebarangmasalahkepadaBnooke.Padahakikatnyarakyattidak menyedarikesanyangmendalamdanim-plikasidanipadaapayangtelahdilakukanolehBrookeskepadamereka.

155


Kesimpulannyaboleh dikatakanbahawapenyertaanorangMela-yu-Islamdalampentadbiransemasanejim Brookeboleh dihihat dalamtiga peringkat.Datu-DatuMelayu Kuching memainkanperanandalampeningkatpentadbiranpaling atas,tenutamanyasemasazamanawalpa-merintahanJamesBrooke. Tetapiperananmerekaberansur-ansurdi-kurangkandan akhirnyamenjadi satu upacarasahajasemasazamanCharlesdan Vyner. Sebaliknya,pegawai golongantengah misalnyaPegawaiAnak Negeri menjadi bertambahpanting dalampentadbiranBrooke.Merekabukansahajapantingdalamkonteksbilanganmeneka,malahanjuga penting dalam beberapakawasan di mana pegawai-pegawaisepatutnyaseorangEropah,sebahiknyajawatan itu telahdipe-nuhi oleh KetuaAnak Negeri Melayu-Islam.Di peningkatbawah ialahkategoniketiga, iaitu ketuakampungyangbiasanyamenyentaipentad-binantempatan.Merekajugamemainkanperananpentingmengurnskanhal-ehwaltempatansesuaidenganadatistiadatrakyatnya.

Jadi,oleh sebabBrooketidak mampudanjugaengganmembawamasukpentadbirEropah,pentadbiranmerekaadalahsebahagianbesan-nyabergantungpadaperkhidmatanPegawaiPeribumi.PegawaiEropahyangkecil bilangannyaitu telahmemaksamerekabergantungpadaper-setujuanbersamaperibumi, walaupunia bukanlahkerjasamayang Se-benar.7°Sungguhpunbegitu penanan politik yang barn mi menjaditerhad,pertama,mengikutkonseppolitik Baratiaitu sesiapayangmen-tadbintidak sepatutnyaterlibatdalamperdagangan.“Rulers did not soiltheir handsin trade”.7’ Kedua, oleh ketidakluasandalarnjawatan dantugaspentadbinanyangmembenarkanmerekabenbuatdemikian.

Justernitu, dan segi ekonomi, kedatanganpemenintahanBrookeyang mempencayaibaha~yapercantumanaritarakegiatanpendagangandanpentadbiranakanmengakibatkanrasuahdan kemasukanpedagangCina secarabesar-besaran,danakanmenurnnkanonangMelayu ke ta-raf yangkunangpanting thlamperdaganganwalaupunsebelumkedata-ngan Brooke, nakhoda-nakhodaMelayu-Islam dan pedagangkeciltelah menunjukkankejayaanpendaganganyangbaik. CharlesBrookedanVynerBrookekurangbersimpatiterhadappedagangMelayu-Islam.Mereka percayabahawapegawaikerajaantidak harnsmenjadi peda-gangsambilankeranami akanmencemarkankewibawaandankeadilanmeneka.Oleh sebabkebanyakangolonganbangsaWandi Kuching ada-lab kakitangankenajaan,maka mi menghalangmereka berdagang.72Walau bagaimanapunhubunganrapatdenganpentadbinanitu sekurang-

156


kurangnyatelah membenikansedikit pengalamankepadaketua-ketuaMelayu-Islam dan memberikankefahamantentangkesedaranpolitikdanpengetahuanumummengenaipenlengkapandanjantarakerajaan.

Di Sabah,padamasayang sama,penyentaanorangMalayu-Islamdalampolitik danpentadbiranadalahberbezasedikitdengankesyangbenlakudi Sarawak. Perbazaanmi bolahdilihat dalamkontekspenyen-taanmerekadalamkerajaan.Di Sabah,penyentaanorangMelayu-Islamterhaddi peringkattempatan,sedangkandi Sarawak,menekaberkhid-matdi paringkatnegaridantampatan.

Dalamtempoh mi (1881—1941),Sabah(BorneoUtara)dipenintaholeh Syanikat BerpiagamBorneo Utara British.73 WalaupunSyanikatBerpiagammandapatPiagamDiraja (Royal Chanter)padatahun 1881,tetapi paloponpentadbimya,sepertiWilliam Pretyman,H.L. LeicesterdanWilliam Pnyertelahberadadi Sabahsejaktahun1878 lagi. Untukmengimbangikekuranganpengarnhnyadi Borneo samasamanungguPiagamDirajadanipadaKenajaanBritish, Sindiket Dent74membentuktigapusatpentadbirandi Tempasuk,PapardanKampungSerman(San-dakan).

SemasaPnetymanmenjadi Residenpertamadi Tempasukpadata-hun 1878,tidak adaketuayangkuatuntukmangawaldaerahitu selepaskematianSyanif Usmanpadatahun 1845. Apabila Pretymantiba, ka-wasanpantamnyadiduduki oleh orangBajaudan Illanun, manakalaka-wasanpedalamandidiami oleh masyanakatorang Dusun dan Murnt.Pendudukdi kawasanmi dipanintaholeh Datu Roumbangong.Dalambukucatatanhaniannya75,Pretymanmencatatkancenitabagaimanapadaawal pentadbirannya,beliau banyakbengantungpadakatuatempatanseperti Datu Roumbangong,Datu Temenggung,Syanif HusseindanSyarif Ali bagi mengatasipenselisihandi antaraonang Dusun,BajaudanIllanun. Apabila beliaumulamentadbirTempasuk,beliau telahdi-tentangoleh orangBajau, tetapi bukannyaDatu Roumbangong.Datuitu telah membenitahuPretymanbahawaada sejolonganrakyatnyayang menentangperatunanyang barn itu, walaupundia sendini me-nyambutbaik peraturantersebut.

Pratymantertarik hati dengansikap terbukaDatu Roumbangongkeranabeliaubukansahajaditentangolahorang Bajau danSuluk,ma-lahanjuga olah orang Dusun. Mereka engganmembayarcukai yangbarndanmanyalahkankahadinankerajaanyangbarnitu yangmenye-babkankekacauanberlakukatika itu. Tetapi apabilaPretymanmulai

157

MASYARAKAT MELAYLJ ABAD KE-19

mempankukuhkankadudukar)nyadi daerahitu, danorangDusun men-thpati MahkamahPretymanbegitu cakap dan dapat menyalesaikanpenselisihanmerekadenganorang Bajau secaradamai,maka merekadengansukarelatalahmembayarcukai sepuluhgantangbarasuntuk se-orang,yangpadasuatumasadulu dibayarkepadaorangBajau.76Sale-pas mentadbindaenahtensabutuntuk baberapalama,secarabenansur-ansurbehiau memparolahisokongandanipadaonang tampatan.Beliaumemulakanmesyuaratmingguan denganketua-ketuaBajau, lllanundan Dusun. Walaupunmi merupakansebahagiandaripadakajayaanyangdicapainya,namunPretymanternsbekerjabensama-samameraka.SebalumdijalankanupacarapengurniaanPiagamDinaja, beliau telahmengumpulkansemuaketuadi sepanjangSungaiTampasukbagi me-milih katua-ketuakampung.Ketuakampungmasihbartanggungjawabmenjagakeamanankampungmerekadanmanyadiakanlaporanmange-nai sebarangkejadianjenayah;menekaperlu menyatakandenganring-kas dan samasake samasakepadakatuamenakaataukepadaResidanjika tardapatsesiapayangtidak mamatuhiundang-undang.77

Di Papar,semasaH.L. LeicestardihantarsabagaiResidenpertamapadatahun1879,daerahitu ditadbiroleh seorangkatuaMuslim. Bekastuan punyadaerahitu telahdihalauolah sekumpulanorangBajau yangdikatuai oleh Datu Amir Bahar. Tidak sepertiPnatyman,Laicesterha-nya dapatbarsabardanmanghadapimasalahdalammentadbindaenahitu lebih kurangselamasatusetengahtahun.Baliaumelatakkanjawatanpadabulan Ogos 1879 keranatidak dapatmentadbinmasyarakatyangmampunyaisistemadat dan sistampancukaianperibumi yang ‘kom-pleks’.Beliau digantikanolah A.H. Evarettyang datangdari Sanawak.DenganbantuanGabenorTraachendanSultanBrunei,EverettberjayamenghalauDatuBahardari daerahitu ke SungaiPangalat.78Kemudiansungaiitu dikumiakanpulakapadaSyanikatBerpiagamoleh sultantan-pa barnndingtarlabih dahulu denganpemiliknya iaitu PangaranAbdRauf yangmewani~idaerahitu. Walau bagaimanapun,PangenanAbdRaufbersetujumanyerahkandaarahitu denganbayaran$300 setahunselepasberundingdanganpegawai-pagawaiSyanikat.

Di Sabah,antaraketiga-tigaorangResidanyangdilantik olebSya-nikat Barpiagamiaitu, Pratyman,LeicestardanPnyer,padatahun1878,Prayerdianggapsabagaipantadbiryangpaling banjaya.Baliau berjayamendapatkeyakinandansokonganpenibumidi Sandakan.

Pendudukdi Sandakanterdiri danipadaorangBajaudanSuluk.Se-

158


belum tahun 1878, merekaberadadi bawahpenguasaanSultan Suluyangnominal.Hubungandi antaraduakumpulanitu sebahagianbesar-nyadijalin melalui satusistemsosialyang teraturyangbendasarkanten-utamanyakepadaketurunan,dankewibawaandibeni kepadadatu atauketuaSuluyangtertinggi. Sistemmi menyebutkan;

“A way of organizing... villages into suparlocalpolitical units andof incorporatingindividuals of differentethno-linguisticgroups,

as well as non-contiguousvillages, into extensive albeit looselystructuralconfederaciesof ruling dato”.~

Hasilhutandanlaut di Borneomerupakansebabpentingyangme-nyababkanDatuSuluberpmndahdanmenubuhkanpenempatandi pantaiBorneo.8°Datu-Datuyang separuhbebasbensama-samadenganorangIllanun danBajautinggaldi kualasungaidanmengukuhkankedudukandankuasamenekadenganmangenakancukaidanmerompakpendudukdanpedagangyangmelintasikawasantersebut.Kuasadanneputasise-orang Datu atauketuaadalahdiukur denganjumlahbilanganhambaatau pengikutyang dimilikinya. Perhambaanadalahsebahagiandarn-padasistemhubungansosialdanpolitik yangwujud di kalanganorangSuluk.8’ lnilah keadaanyangdihadapiolehPryarapabilabeliau tiba diSandakan.

Pada peringkat awal pentadbirannyadi Sandakan,kewibawaanPryer memainkanperananyang sangatpenting untuk memantapkankerajaanbarn itu. Beliauadalahseorangyangcergassertamempunyaiminatyangtinggi tenhadapnageridannakyatnyadanmempunyaihasratuntuk memperbaikikeadaanmereka.Misalnya dasarpemujukanyangdigunakansecaradamai telahberjayamendapatsokongandanmem-bolehkan mereka bekerjasamauntuk mewujudkan keamanandanmengembangkanperdagangan.Beliau juga telah dapat mengeratkanhubunganpersahabatandengangolonganrakyatbawahan.Beliau tidakmemperkenalkansebarangpembahansecaraterburu-burn,sebaliknyabeliau mempraktikkansesuatupernbahansecaraberansur-ansurdanmengambilkira adatistiadatyangwujud di kalanganpenduduk.Dalamumsanpentadbiranpengadilan,beliaumenjemputKetuaDaerahbersa-ma-samanyasebagaihakim.Sekiranyabeliaumempercayaiketua-ketuaitu, beliauakanmenyerahkankesalahankecil dibicarakanolehmerekadenganhak untuk merayukepadaResidenjika pesalahtidak berpuashati denganhukumanyangdijatuhkan.Tidak seorangpun dibenarkanmembeli tanah danpadapenbumi melainkanmenerusiResidenyang

159


seharusnyamemastikansamaada panjual itu menerimahasil jualanyangadil ataugantimgi yangsatimpal.82Dani sejak permulaankeda-tangannya,Pnyerkerapmelawatdaerahdanketua-ketuaanaknegeri,katuakampung,kaptenkapaldananak-anakkapalberbincangtentangsesuatuperkaraatau mancari penyalasaiansesuatumasalah.SalamaampattahunsebalumpenubuhanpentadbiranSyarikatBerpiagamBor-neoUtara,padatahun1881 Pryenberjayamentadbirpantaitimur lautSabahsecarabersendinian.’3

Tidak sepertiJamesBrookedi Sarawak,Pryerbernasibbaik ke-rana tidak menghathpitantangandanipadaketua-ketuatampatan.DiSandakan,penduduknyaberpecah-belahdantidak adaketuayangbolehmengembangkankekuasaandi luan sempadanpetempatannyayang ten-bataskecualidengansokongankuatKesultananSulu.

Dalam usahanyauntuk membentuksistemkarajaanyang kekaldan luas,beliaumenyedanibahawaadalahpenlu menggunakansistempolitik penibumi, ‘sistemDatu’; danjugakebijaksanaannyasendiniun-tuk mendapatkankeyakinan dan sokonganmereka secarasukarela.Beliau mengetahuibahawapendüdukrasidansiitu adalahmasih taatkepadaSultan Sulu,oleh itu beliaucubasedayaupayamengingatkanmerekabahawabaliauadalahdilantik olahDatuBaronVon Ovarbeck,MaharajaSabahdanRajaGayadanSandakan(gelaranyangdibeni olehSultanSulu), sebagaisalahseorangDatu KesultananSulu.Tanpaso-kongandanipadarakyatdankatuameraka,tidak mungkinuntuk Pryermemerintahkawasanmi hanyadengandibantu oleh dua orangpam-bantu yang terdini danipadaseorangAfnika dan seorangIndia Barat,yangdiperkenankanoleh Overbeckuntuk menjacli pegawainya.MDa-lam bulan pert~napemenintahannya,beliau telah manunjukkanke-mampuanbagi mendapatkanpenyelesaianterhadapsatupenistiwayangseriusyangberlakudi Timbong.

Apabila beliautiba di Sandakan,beliauditugaskanuntuk memu-ngut cukai yang dikenakanke ataskesemuapendaganganyang ben-ulang-alikmelalui pelabuhanSandakandan jugadalammengeluarkanundang-undangdan penmntah.Untuk mangelakkanbenlakunyasesuatukejadianyang tidak diingmni, akibatdaripadaundang-undangdancukaiyangbaruitu, beliau telahmenjamputkatua-ketuakampungtempatandan cubamenjelaskantindakannyadancukai tarif yangdipungut ituakandigunakanuntuk melindungimerekadaripadadieksploit dandi-rompak oleh orang asing. Beliau meminta kerjasamadan sokongan

160


menentangsebarangpencerobohan.85Walau bagaimanapun,orangBa-jau masih tidak dapatdiyakmnkandan selepasmengadakanbeberapamesyuanat,merakamemutuskanbahawa‘tuan putih’ itu mestidihalaukeluar.Padamasaitu ketuamarekayang bernamaEmaumJelanea,te-lah pergi ke tempat lain danmerakabersetujutidak akanmengambilsebarangtindakansabelummendapatnasihatdaripadanya.Padamasayang knitikal mi benita mengenaiKampungTimbong talah diserangoleh pengacautelah dibenitahukepadamereka.Mendengarkanberitaitu, Pryardengansegeramengumpulkanorang Sandakandan meng-anahkanbeberapaorang pegawainyauntuk melindungi kampungitu.Pryertelahpergi ka Timbongdanmemujukpendudukdi sanasupayajangan maninggalkantempat itu dan menjelaskanbahawakesela-matanmenekaadalahtenjamin.Jaminanitu dipastikandenganmeng-arahkanpasukanbersenjatamangawalkawasanitu. Beliau memintapertolonganpanglimaAbdul RahmanketuaonangBajau di Dapakdan100 orang anaicbuahnyabagi menangkisseranganmusuh.Walaupunpenyerangitu sudahmelarikandin, usahadansikapnyayangtegaste-lah membanikasanbaik kepadapenduduk-pendudukdi situ. Oleh itumenekamula manaruhkepercayaankepadanyasebagaiseorangpalm-dungdanpadamasayangsamabeliaudenganmudahmemperolehiso-kongandanpertolongandanpadaketua-ketuaperibumiyangterkemukasepartiPanglimaAbdul RahmandanDatuTamenggungGumbah.

Datu Gumbah adalahsaorangPengadilParibumi yang menjadilambangbagipanyatuankepimpinantnadisionalyang wujud padaketi-ka itu ke dalampemenintahanbercorakkohonel. Beliaumernpakansa-orangkatuaSulu dan padasuatu masamemegangkedudukanyangpantingdalamMahkamahSulu.SemasaSapanyolmengepunggugusankepulauanSulu,beliau diarahkanuntuk mengawasibeberapaperkarapenting. Sebagaisalahseorangpegawaiperibumi yangulungdalamke-rajaanSyanikatBerpiagam,beliautelahbanyakmembantuPryermenja-lankan tugas yang sulit bagi menyusunperaturandi kawasanTelukSandakan.Padatahun 1882 Datu Gumbabdilantik menjadi PengadilParibumidi Teluk Darvel.

Olehyangdemikian,P,yertelahmembangunkanElopunayangke-mudiannyadikenali sebagaiSandakanbersama-samadenganPegawaiAnakNegenidanKetuaKampungElopura.Sandakantelahmembangunsecaraberansur-ansur.Selepasmemusnahkankubu lanun kepunyaanDatuKurundingdi TunkuakibatserangankapalTheHMSKestrel,San-

161


dakanmenjadimakmur,keranaperdagangansemakinbarkembangdanlebih namaiorangdatangmendiamibandaritu. RamaiorangBajau,pa-ngikut Datu Kurnnding,tahahmelarikandiii ka PulauOmaddal,yangmernpakantempatpertemuandankubur tnadisionalbagi onang BajauLaut, yangtenletakdi suduttenggaraTeluk Darvel,iaitu tempatmenekamembantuksatutapakgerakanyangjauh danipadakawalansyanikat.86Dalamtempohenambulanpertamatahun1881,lebih daripada30 pera-hu dapongdan Sibutu danpulau-pulauyang lain di utarasepentiSuludatang berdagang.87Dalam usahauntuk memeliharaundang-undangdanperaturan,Pryardibantuolahpasukanpolis yangkecil,yangdihan-tar darn Singapura,danjugadibantuoleh ketua-katuapenibumitampat-an.

DalamdakadawalpentadbiranPryen,PretymandanLeicasten,ke-tua-ketuapenibumi tidak digabungkansebagaipagawaibergaji, tetapiternsmentadbirpengadilan,memehihanakeamanandan memungutcu-kai atasdasarkomisansapertipath masalain. Denganmengekalkanstruktur institusi peribumi yang tradisional,ketiga-tigaonang Residenitu dapatmemelihanadanmangukuhkankedudukanmereka.Menanusikemahinandankeberanian,mahupundengancaramengadu-dombakanseorangketuadanganketuayang lain tarutamanyaPryertelah dapatmentadbirdaerahmarekadenganbantuankatua-katuapenibumisaja.

Pentadbiran Peribumi Syarikat Berpiagam

Di bawahpentadbiranSyanikatBerpiagam,kaparluanuntukmendapat-kan sokongankepadakewibawaanpenbumiadalahdiakui denganpa-ngakalanterasasasinstitusi panbumiyang tradisionaldanstrnktur ituhanyadiubahsedikit yangdisesuaikandengankernwetanpentadbiran.Institusi Penibumi yangutamayangkemudiandigabungkanke dalampentadbiranSyarikatialah Institusi Katua Anak Nageni, Ketua Kam-pung (OnangTua) dan MahkamahAnak Negeni. Dasarsyarikatyangcubamentadbirdan mambangunkandaerahbesaryang barkembangdengankakitanganEropahyang tarhadmengakibatkanpargantungankapadasajumlah basarKetua KampungTampatan.Untuk menjaminkacakapandan penguasaanyang baik, Syanikat talah membahagikankatua-ketuaitu kepadaketuayang diakui danyangtidak diakui. Pami-lihan dibuat bardasarkanpangaruhdankekuatanseseonangketua. Ka-tua yangdiperakuiakandigelarKatuaAnak Negari dandigabungkanke dalampentadbiranSyarikat.Kemudiannyamerekadibahagikanpula

162


kepadaKetuaAnak Neganiyangdibayangaji denganKatuaAnak Na-geni yang tidak dibayargaji. Padateonmnya,tugas KatuaAnak Negeriyangbergaji ialahmemelihanakeamanandanperaturan,mengutipcu-kai kepala dan mentadbirkeadilan di daenahmeneka.Walau bagai-manapun,denganperadaranmasa,kebanyakanketuabangaji itu jugamenjalankantugasmenekadi kawasanketua-ketuayang tidak bergaji.Sabaliknya,katuayang tidak bengajidibarikan tugasmamungutcukaikepalayangdisalunkansamaadaternskepadaPegawaiDaerahEropahataumalalui ketuabengaji.Dangancanaitu keseimbanganmasyanakattradisionaldipelihanadanditingkatkan,malahpninsip kepimpinanyangbendasankanetnik dilaksanakandengantegas.Dalamkas KetuaKam-pungpula,KetuaKampungyang diperakuiakanmenerimabayaranan-tara$3.00ke $5.00 sebulansebagaiupah.Memandangkanperuntukankewanganyang tidak mencukupidanuntukmembiayaikakitanganke-najaanyangnamai,satukaadahtalahdicipta iaitu suatubentukkerajaanyangtidak formal akandiperkenalkan.Bentukkenajaantidak formalmiialahmempernntukkanpenguasaankawasanyangluas kepadabebarapaorangketua.Walau bagaimanapuntidak mungkinbagi Syanikatmeng-adakanpenyeliaanpenguasaanyang berkasanke ataskatua-ketuatradi-sionaldi kawasanterpencil.

KedudukanKetuaKampungtelahdiiktiraf padatahun1891 dalamakta ‘Village AdministrationProclamation’.Tujuannyaialah untukma-nguatkankedudukanKatuaKampung.Pengisytihananitu mengganiskantanggungjawabdankuasaKetuaKampungyangdilantik olehkenajaan.Antaralain, KatuaKampungdibeni kuasasebagaiPengadilMinor. Ta-tapi semasaW.C Cowie menjadi pengarahSyanikat(1900—1910)iaituketikakekuasaanSyanikatmeluasdi Sabah,tenagaKetuaAnak Negeribegitu kurang digunakanberbandingpadamasa pentadbiranPryer.Sebahagiannyaadalabdisebabkanoleh kurangnyakayakinanpagawaiEnopahtanhadapkebolehanKetuaPeribumi.Walau bagaimanapun,Se-babutamaialahkeranapenumpuanCowie terhadappembangunaneko-nomi sehinggamenyababkanurnsan pentadbinankurang dibenikanpanhatian.SemasaBirch menjadiGabanorpadatahun1901—1904,usa-ha telahdibuat untuk menyusunsemulasistemKetuaAnak Negeni.8’Birch pencayabahawauntuk mempanbaikipentadbiranSyanikat danmemastikanbahawaperibumi akandiawasidenganbaik, makabeliaumemarlukanpenambahanseorangataulebih pegawaiEnopahuntukdi-tempatkandi kawasanluar bandar.DasarBirch yangdemikiandapat

163


ditafsinkansebagaisatupetandaketidakpencayaanBirch tenhadapKetuaAnakNegenidan lebih senangkalau bilanganpegawaiEnopahditam-bah bagi memudahkantugas pengawasantadi. Malahanbeliau terusmelaksanakandasanmi kenana selanasdengan pandangannyayangmenganggapmeskipunpenibumidiizinkanmenyentaipentadbinan,teta-pi kuasakolonialsapatutnyamenguasaikeselurnhanpentadbinanitu.

Sehinggatahun1902 Birch berjayamenarnbahkanbilanganpega-wai Enopahdaripada28 orang, padatahun 1985 menjadi 60 onang.’9DenganberbuatdemikianbeliaubenharapakandapatmembangunkanSabahsebagai”hartayang sangatbenharga, ~ .~°Beliau memohonbantuankewanganbagi membiayai penempatanpegawaidi kawasanpedalamanuntuk mengawasipekerjamembinajalan kecil yangmeng-hubungi daenahmelalui keneta api, di sampingmeluas danmempen-baiki kutipan hasil pendapatan.Mengenaipentadbinanpenibumi,Birchmenulis“the secretof successin investigatingnativeaffairs lies in per-sonalenquiryon the spot. To hug the coastlike the Dutch in Acheenandmake periodicalsorties on some inland vastnessis a policy for-doomedto failure”.9’ Oleh itu, Birch memastikanbahawapegawai-pegawaidihantanke senatapelosoknegerisupayatidak adapusat pen-duduk danpusatkegiatanekonomiyangketinggalantanpapengawasanpagawaiEropahdalammasayang lama.Dengancana yangdemikiankasemuakawasanakandapatdikunjungi secaralebih tenatur.

DenganparluasanpentadbinanSyanikatdanpertambahanbilanganpegawaiEropah,kegiatanKetuaAnak Negeri diawasi dengantelitibagi mengelakkanpenyelewengan.Binch manyusunsemula Undang-undang 1891, yang telah ditulis oleh GabenorC.V. Cneagh, untukmembezakanantaraKetuaAnak Negeri danganKetuaKampung.Ke-tua Kampungtidak dibayargaji tetapi menerima10 penatuskomisendaripãdacukai kapala.92Walaubagaimanapun,terdapatsejumlahbesaryangdibayardengangaji $5.00sebuhan.Dalampnosespemilihan,Pe-gawaiDaenahmamainkanperananpenting untukmenimbangkansamaadaseorangKetuaKampungpatutmenerimagaji $5.00atauhanyaber-fungsi sebagaiKetua Kampungbiasayang tidak dibayargaji. KetuaKainpungyang terbaikbiasanyamemainkanpenananpenting sebagaiPengadilAnakNegenimengawasidaerahmeneka,menyehiapemungut-an cukai dan melaksanakankerja seorangPegawaiDaerahdi daerahpedalaman.Dalamkeadaantertentuketua-ketuaitu lebih dikenali olehpendudukdaripadaPegawaiEropah.Satucontohyangbaik dahamkate-

164


gori i, ialahPanglimaUdang, yangmenggantikanMaharajaAlam diTehuk Darvelpadatahun 1903.PanglimaUdangialahseonangpemim-pin yang berkebolehandan memainkanperananpenting membantuSyanikatmeluaskankekuasaannyadi Teluk Darvel.

SelainPanglimaUdang,terdapatbeberapaonangketuayangterke-muka sepertiPangeranHaji Oman,PangeranAbbas, OrangKaya HajiMohdArshaddanHaji Pati. PangeranHaji Oman,seorangMelayu Bru-nei, menjadiketua di Sipitangpadatahun 1911. Kemudian,beliau di-lantik sebagaiKetua Kepple Selatan (Putatandan Papar) dengandibayangaji sebanyak$50.00sebulan.Beliau ialahKetuaAnakNegeriyang pertamadilantik sebagaiTimbalan PembantuPegawaiDaenah(DADO) oleh kerajaanSyarikat BerpiagamBorneo Utara padatahun1915. Behiau bertanggungjawabterhadap daerahPutatan. PangeranAbbas seonangKetuaProvinceDent (SemenanjungPadasKlias) danisejakpenyerahandaenahitu. OrangKaya Haji MohdArshadpula ada-lab seonangKetuaBajau di Kota Beludyangmentadbinorang DusundanBajau.Beliau adalahbekaskeranikerajaanBorneoUtara.Sebelumitu beliaumemegangjawatanKetuaAnakNegenidiKota Belud. BeliaumenjadiDADO di daerahTempasukpadatahun1916. Beliau berkah-win denganadik perempuanseorangketua Illanun yang terkemuka.Haji Pati puha ialah saorangTidong, menjadi seorangketuayangbar-jayadi daerahLabuk.Bilanganketuayang berkebolehanmengikutde-finisi Syarikatadalahterhad.

SelepaskematianCowie padatahun1910, Syarikatdiletakkandibawahpengernsibanunya,Sir WestRidgeway.93Ridgewaytelahmeni-lai semulapentadbirannegeniitu. Padatahun1912beliaubukansahajamenyusunsemulaInstitusi KetuaAnak Negeni tetapijuga Majlis Pe-nasihatyang tidak pernahbermesyuaratsejaktahun 1905. Pembentuk-an undang-undangmengenaiKetua Anak Negeri hanya diwartakanpadatahun1912 denganbertujuanuntukmelahirkanpengkhususandankecekapanyang lebih baik. Akhimya undang-undangmi telah mem-bawakepadaprosesbirokrasiyang lebih tegas. Dalampembentukanundang-undangtersebut,KetuaAnak NegenidibahagikankepadaKetuaGrad 1 danGred2 (kemudianGred3) berdasarkanpengaruh,keboleh-anperkhidmatandanprestasikerjamasalalu. Oleh sebabketua-ketuami juga dikehendakimenyimpannekodkes-kesperibumi,pemulangancukaikepaladanpemindahmihik tanah,kebolehanmembacadanme-nulis adalahmenjadikriteriapentingdalampemilihanitu. KetuaGred i

I 65


menjadiwakil KetuaDaerah,manakalaKetuaGrad2 adahahwakil bagiKetuaDaerahkecil.94

Di sampingmembahagikanKetuaAnak Nagenikepadaduakate-goni, RidgawayjugamenggantikanMajlis Penasihatyang lamadenganMajlis Undanganpadatahun1912. Majlis yangbarnmi mengandungitujuh orangahli rasmi danampatahli tidak nasmiyangmewakili orangCina danmasyarakatAsia,peladangdarn kawasanpantaitimur danba-rat dan golonganperniagaan.95Adalahamatmenarikdiperhatikanha-hawawalaupundalamMajhis itu dicatatkanterdapatseorangahli tidakrasmi yang mewakili masyarakatAsia, tetapi tidak terdapatseorangpun wakil peribumi. MasyarakatAsia diwakili oleh seorangahli Cina.Padatahun 1923 seoranglagi ahli Cina ditambahkeranapeningkatanjumlah Cina yang menjadi pemilik tanah,penerokadan pedagang.96Walaubagaimanapun,disebabkanoleh beberapakritikan, LembagaPa-ngarahbarsetujubahawaduaahli CinadalamMajlis Undanganitu ha-nya mewakili masyarakatCina sahaja.Sebagaisebuahkerajaanyang‘paternalistics’ (kebapak-bapakan),Syarikat menjelaskanbahawake-pentinganmasyarakatpenibumidanmasyarakatAsia yanglain adalahlabih selamatdiletakkandibawahkawalanGabenordanahli rasmi Maj-lis Undangan.97LembagaPengarahberpendapatbahawadi samping“undesirability of Chinese membersrepresentingother alien AsiaticCommunities,thereseemsat presentto be no needfor directrepresen-tation of thoseothercommunitieswhoseinterestat this date areade-quately safeguardedby Government“P98 Namun demikian,LembagaPengarahmenjelaskanbahawajika padamasadapan,perkarami diang-gapsangatdiperlukan,makaLembagabersediamenimbangkanpenlan-tikan ahli tidak rasmi yang lain bagi mewakili masyarakatperibumi.Tetapisepertiyang telahdilihat, sehinggaakhir pemermntahansyanikattidak tendapatseorangpun wakil peribumidalamMajlis Undangan.

Penbumihanyadiwakili dalamMajlis Penasihatuntuk hal-ehwalPenibumiyangdibentukpadatahun1887.Walaubagaimanapunselepasitu hanyanamasajayang wujud. Dan segi amalannya,ia tidak mem-bawasebarangmaknadan tidak pernahberfungsisecaraberkesan.Ha-nya padatahun 1915 apabila C.W.C. Parr menjadi Gabenor,makaMajlis dengannamabanunya,Majlis PenasihatKetuaAnakNageri (Na-tive Chiefs’ Advisory Council-NCAC) dihidupkan semula.MenurntParr, Majlis itu dihidupkansemulapadatahun1915untukmamparting-katkan kerakapankatua-katuaitu. Majlis mengandungisemuaKetua

166

PENTADEIRAN SARAWAK DAN SABAH

Anak NegeniGradI yangdilantik olehGabanordengangelaranOrangKayaY9Antara sembilanorangKetuaAnakNegeniyangdilantik dalamMajlis, lapandanipadanyamewakiji masyarakatMelayu-Islamdan Se-oranglagi mewakili masyarakatDusun.Pathtahun 1916 wakil orangDusun ditambahmenjadiduaorang.Di mukasuratsebelahialah sena-rai KatuaAnakNageriGradI dalamNCAC pathtahun1915 dan1916.Dua ahli yangterkemukadanaktif dalamNCAC pathtahun1915 king-gatahun1917 ialahO.K.K. PangeranMohd Abasdan O.K.K. PangeranHaji Oman.Mohd. Abasadalahketuayangpaling berpengaruhdi Se-menanjung Klias. Beliau adalah seorangyang ahli dalam undang-unthngperibumi (Islam dan bukan Islam). PandangandanpenthpatPangeranAbas mandapatpangakuanmasyarakatdan kerajaanuntuklebihdaripada30 tahun.Pada tahun1915 beliaumenjadipemimpindanjumcakaptidakrasmibagiKetuaAnakNegeni.ManakalaPangaranHa-ji Oman adalahsalahsaorangketuayangpanting dan Keppal Selatandanjugaterkenalsebagaiahli dalamundang-undangIslam.Padatahun1912 beliau talahmengumpulkankod undang-undangIslam yangke-mudiannyadisamakoleh O.K.K. Mohammed Samanpadatahun1936dandigunakandanganrasmidalamMahkamahAnakNegeni.’°°

KeahlianAnak Negari dalamNCAC adalahkekal kecuali dalamkesperletakanjawatan,ataudipecatolehGabenor.Di sampingKetuaAnakNagani,NCAC jugamengandungiGabenorsebagaiPnesiden,Se-tiausahaKerajaandanResidenPantaiBaratdanTimur. FungsiNCACialah memberinasihatdanmajlis mi tidak mampunyaikuasamenggu-bal undang-undang.Walau bagaimanapunKetuaAnak Negeri mem-punyai hak untuk mengundidan katetapanyangdiluluskan samaadaolehundimajoniti atausebulatsuara.Ahli-ahli Eropahpulatidak mem-punyai hak mengundi.Merakahanyamenyertaiacarakeija (proceed-ings) sahaja.

Ketua Anak Negeri Gred INama Daerah

O.K.K. PangeranMohd. Abas ProvinceDent

O.K.K. PangeranHaji Oman Keppel Selatan

O.K.K. Haji MohamadArshad Kappel Utara

167


O.K.K. HabibShaikh Tawau

O.K.K. Haji Salahudin Kudat

O.K.K. PangaranHaji Pati LabukdanSugut

O.K.K. DatoAgasi LahadDatu

O.K.K. Duaun Papar

O.K.K. Haji MohammedNoon Kinabatangan

O.K.K. Gunsanad Penampang

Sumber:Minit MasyuaratNCAC tahun1915dan1916,NBCA73danCO 874/815KetuaAnakNegeri 1913-1940.

Nama

Ketua Anak Negeri Gred 2 dan 3

Gred Daerah

PanglimaKiang

PanglimaMohammadSalleh

ImamMohammad

HajiAbuBakar

PanglimaNait

Haji Sandukung

3 LahadDatu

3 Teluk Darval

2 Sempoma

2 PaitandanSugut

3 TernsandanTetabuan

3 Bilit danSukau

168

PENTADBIRAN SARAWAK DAN SABAR

Gak 3 Kwamut danTengkulop

Bagun 3 PengahdanUlu

Sumben:NBCA 141 SkimKlasifikasi KetuaAnak Negeri.

Dan tahun1915 sahinggatahun 1917 NCAC bensidangsetiapta-hun danmesyuaratnyaadalahningkastanpaagenda.Setiap mesyuaratdimulakandenganucapanpembukaanolehGabenordandiikuti denganperbincanganterbukadi kalanganahli-ahlinya.GabenonsebagaiPresi-denNCAC biasanyamemulakanperbincangan.Walau bagaimanapunselepastahun1917,NCAC tidak lagi mengadakanmesyuaratnyasetiaptahun.SababkenapaNCAC tidak lagi berfungsipadatahunitu adalahkabundantidak dinyatakan.Tetapimungkindisebabkanolah pentadbirSyanikatkunangminat dankunangdayausaha.Wahaupunmesyuaratti-daklagi diadakanselepastahun1917,namunKetuaAnak NegeniGredI terusmenikmatigelaranOrangKaya-Kayayangdianugenahkankepa-damenekakaranapanlantikannyasebagaiahli NCAC.

UsiaNCAC yangpendekitu telahmembenipeluangkepadaKetuaAnakNegenimenyuanakanpandanganmerekadanmengadakanperbin-cangantantangisuyangamatpentingsepertikesihatan,kemarau,ban-tuan kerajaan,cukai samsu/tapai,kawalanpananamanpadi yang lebihbaik olehkerajaanmelalui pengawasanketua,potonganhargayangdi-cadangkanke atassewatanahsagudanhal-halkekaluargaanyangben-kaitandengansoal panibumi,penjualantanahpeributni kepadaonangasing,danpantanjemahanpenaturandanipadabahasaInggeriske bahasaMalaysia.

Oleh sebabMajlis tidak mempunyai kuasa membuatundang-unthng,makakatetapanhanyatinggalsebagaiketetapansahajakecualijika dipensetujuidandilaksanakanolehkenajaan.Misalnya dalamme-syuanattahun 1915,Gabenonbanjanji bahawakerajaanakanmembenipernntukanbantuansegerakepadakawasan-kawasanyang dihandake-marau tenuk. Dalam masayang sama, ketetapanyang dibuat dalamMajlis mengenaikepanluanpencacaranyangdiwajibkan, telahmende-sak kerajaanmenyediakandraf undang-undanguntuk dihaksanakanpa-da tahun 1916. Dalambeberapakes,walaupunketetapantelahdibuat,tetapi kerajaangagalmengambiltindakan.Misalnya padatahun 1916,

169


satukatetapantelahdiambil bagimengurangkanpenjualantanahpen-bumikepadaorangasing.Walaupunkarajaanberjanji akanmenyiasatmasalahitu tetapitidak adasabarangtindakanyangdiambil.

Di sampingmanjadi dasarbagi KetuaAnak Neganiuntuk mem-bincangkanmasalahmerakadanmangamukakancadangan,NCAC ju-ga menyadiakanpaluangkepadaGabenorbagimendapatkansokonganmoral mangenaiundang-undangyang dicadangkan.Misalnya dalammesyuarattahun 1916,behiau mamperkenalkankapadaahli-ahli ma-nganaiskim karajaanyang cubamengurangkanbilanganketuayangbangaji secarabaransur-ansur.Walaupuntidak adapengurangandi-cadangkan,namunjawatan kosongmasihtidak diisi. Tujuannyaialahuntuk membentukpersatuanKetuaAnak Negari yang labih kecil bi-langannyatetapilebih cekap.Adalahdiharapkanagarkacakapanyanglebih tinggi bolah dicapai daripadapertambahanupahkapadaketuayang telah sediaada. Jugadiharapkanbahawapadaakhirnyakatua-ketuaitu bolehberdikaridanmampenolehipandapatandanipadasumbanlain danmembolahkanmerekamencurahkankebanyakanmasadante-nagakepadaperkhidmatankenajaan.Sebagaiakibatnya,kerajaantalahmemparkenailcanskim klasifikasi untuk KatuaAnakNaganipadatahun1916.101

NCAC bertugasuntukmaninggikantarafKetuaAnakNegenidanmanambahkankecekapanmerekasebagaiejenkerajaan.Bagipihakke-rajaanpula,NCAC bertugassabagaibadanyangberkesanuntuk ma-nerangkandasarkerajaan.102Mangenaifungsi NCAC, GabanorPearsondalamsuratnyakepadaPengemsiSyanikatberkata:

A part from the fact that theuseful suggestionsare oftenforth co-ming during the discussions,the public recognitionof the chiefsgives themincreasedprastigewith their followers, and inspiesthechiefsthemselveswith confidence.’°3

Di sampingMajlis PenasihatKatua Anak Nageni, karajaanjugamembentukMajlis Daerahdenganmatlamatuntukmaninggikankebe-sarandantarafKetuaAnakNegeri.Kenajaanberharapakandapatma-lantik ketuayang lebih cekap dalam Majlis Daerah.Majlis mi, yangsepatutnyadipengarnsikanoleh PegawaiDaerah,adalah tidak pemahberjaya.Pathtahun1917,SistemMajlis ResidensitelahdibentukuntukmenggantikanMajlis Daerah,majlis mi dianggotaioleh ketua-katuadanpembesannya.Majlis mi jugatidak memberikankesan.Kegagalan-nya adalahdisebabkanoleh samaadasikap apatimerekayangberke-

170


naanatau sikap karajaanyang tidak berminatmenernskannancanganitu.’°4

Pada umumnya boleh dikatakanbahawapadamasaawal pema-nintahan,pagawaiSyarikat tidak begitu mangambilkina tantangkala-yakandan kebolahanKetuaAnakNegeni, tetapi setalahSyarikat itumantapsapenuhnya,pegawai-pegawaimi mula mempansoalkankebo-lehan dan latarbalakangketua-katuai. Tidak sepanti Pryer, dalambeberapahal tartentu,jugaPretyman,pegawaiSyanikatkhususnyaPa-gawai Daerah, tarlalu mengharapkanmutu pencapaiai~

05kerjakatua-ketuamengikutnilai dan standardpegawaiitu sandini. Oleh sebabterdapatbeberapaorangketuayang tidak aktif, pegawai-pagawaisyani-kat seningmengknitiknyadenganmangatakankatua-katuaitu tidak bar-guna,bodohdanacuhtidakacuhsaja.

I.D. Black dalam tesisnyamanyatakanbahawapegawai-pegawaiSyanikatakanmengknitikKetuaAnakNegenidanKetuaKampungjikamerakagagalbenkelakuansepertiKetuaMund SakolahBritish.’

60 Me-ngenaihal i, Treachermengulas”we aretrying to governthe nativethroughhis headmen,butwefind it vary difficult to discoverheadmenof anyinfluence,thepopulationbeingsosplit upinto antagonistickam-pungs”)°7MalahanE.P.Guanitz,GabenorKaempat,yangbukanlahme-rnpakansaorangpantadbiryangbaik, mengatakan,“the only chiefsofany assistancein thewholeterritory couldbecountedon the fingersofonehand”.’°8Ini mungkinsuatuyang diparbesar-basarkan,danmenun-jukkanpengharapanmerakaadalahtenlalutinggi.

Walaubagaimanapun,kakuranganketuayangberkabolahantelahmendorongkanGabenorPearsonmembukasabuahsekolahuntuk anak-anakKetuaAnakNegari path tahun1915.Dalammmnitnyabaliaume-negaskanbahawa,“the scarcityof reliablegovernmentchiefsis amat-ter for graveconcern.Thereare a few principalchiefs,suchas O.K.K.Arshadin Tampasuk,PangeranMohd. Abbas in ProvinceDent andPangeranHaji Oman in SouthKeppel, whoseservicesare invaluablebut they areall menwell-advancedin years.The majorityof the minorchiefsare absolutelyilliterate andwithout much influence.’09 Pearsonsangatmengambilbaratsoalbutahurnfdi kalanganKetuaAnakNegeridan terhadapumur ketua-katuayangberpengalamandanberpengaruhitu talah menjangkautua. Untuk mengatasimasalahmi, beliau telahmencadangkanuntuk melatihpanibumiyangmungkindapatdijadikanketua-ketuayangmungkindapatdijadikan ketuayangberpotensipada

171


masaakandatangkenanaperkhidmatanyang cekaptidak dapatdiwu-judkandalamsekelipmatasahaja.

Padahakikatnyakritikan terhadapKetuaAnak Negeriadalahben-puncadanipadakekunangankefahamantentang kaserbasalahanyangdihadapiolahsebahagiandanipadaketua-ketuaitu. Dan satusegi,mere-ka perlumematuhipemenintahandanperatunanSyanikat,dandan sudutlain pula menekaperlu berkhidmatdanmendangarkehuhanpenduduk.WalaupundalammasyarakatIslam,sesaorangketuaitu tidak mengha-dapi banyakmasalahsepertiyangdihadapiolah katuamasyanakatyangtidak beragama,namun menakamasihmendapatiadalahsukar untukmelaicsanakankehendak-kehandakkenajaandenganmelangkauikewa-jipan marekayang tradisionalsepenti mendenganpendapatdanhasratanakbuah mereka.Pengaruhsistembarn ke atas masyarakat‘pagan’sepertionangDusundanMurut adalah lebih basankesannyadaripadaka atas masyanakatIslam karanaonang ‘pagan’ mi mempunyai Iebihkabebasansamasadipenintaholeh KasultananBnunei dan Sulu. Padamasaitu selagimarakamembayancukai,Panganan-pangenandanDatu-Datu tidak akancampuntangandalamhal-hal tempatanmanaka.Olehitu, Syanikat mengambilmasa yang agak lama untuk mengukuhkanpenguasaanpohitik yangberkesandi kawasanpedalaman.

MasyarakatMelayu-Islam tinggal di kawasanpantaidan marekasecaralangsungditadbirdi bawahPangeranatauDatu.Olehitu menakadidedahkankepadakanajaan‘onangasing’ mi dansecaratidak langsungsebahagiandanipadaonang Islam yang tenkemukatelah mempelajaniurnsanmentadbindaenahselakupantadbirtempatan.Apabila Sabahdi-tadbin olah Syanikat,ketua-ketuatampatanmi, yangsebahagianbasar-nya adalah tendini daripadaorangIslam danganmudah menyesuaikandiii manakadanganpemenintahBritish yangbarn itu. Malahankeba-nyakanketua-katuayangdilantik olah SyanikatadalahketuaMelayu-Islam,samaadaorangBajau,Sulu,Tidong, MalayuBrunei atauBugis.Misahnyapadatahun1915danipadajumlahsembilanorangKetuaAnakNegeri,lapanorangdanipadanyaialahkatuaMelayu-Islam.

SokongankepadaPentadbiranAnak Negeni pada sekitar tahun1880-an tidak samastinyabermaknabahawapentadbirSyarikat yangawal pencayapada teori pemenintahansecaratidak langsung sepertiyangkeinudiannyadiutarakanolehD.J. Jardinepadatahun 1935.

Sebenarnyapelaksanaanawal itu adalahkarana pentadbirandi-anggaplebih mudahdan kelihatan‘memuaskan’sebagaisatu langkah

172


yangpraktikalbagi mengatasikesulitantempatandankekunangankaki-tanganSyarikat.Oleh yang demikian,sokongantenhadappentadbiranAnak Negeri adalahdianggapsebagaisatupenyelesaianyangpraktikalbagimentadbinpenibumidengancanaperibumi menyertaikenajaanpen-jajah British dan benkhidmat untuk penjajahitu. Setengah-satangahpegawaipenjajahsapantiPretymandan Pnyandenganmahimyabelajarmemanfaatkankonseppolitik dan sosial ke dalam sistemtradisionalbagi mempenkenalkanperubahanpolitik tanpaparbelanjaanyang tidaksemestinyaatau tanpabinokrasi yang luas. Misalnya dalam kes par-ubahansosial sapenti percubaanmembasmikanperhambaan.Pryan,sebagaiResidenyang berpangalamantelah benjayamengelakkanpe-nentanganbesar-besarantenhadappambasmianitu denganmengusul-kan supayapambabasanhamba di pantai tanggaraitu ditangguhkanuntuk jangkamasa yang tidak terbatasdan tidak dihapuskansacaramendadak.Beliaubegitu menyedariakibatyangakanrnenimpastrnktursosialdanpolitik masyarakatitu sekiranyapenhambaandibasmisecanamendadaic.Denganmenjadikanpembasmianpenhambaansuatuprosesyangpenlahan,PnyenbolehmempergunakansistamhienarkisosialMa-hayu-Islamyang tradisionaluntukmelaksanakanparubahanpadaakhir-nya.CadanganPryertalahdilaksanakanolehpentadbinanSyanikatpadatahun1884.

Dalam kes penubahansistampolitik, Pryen menyokongsistemDatudangancaramamanfaatkankewujudanDatu-Datuyangautokratikbagi mamperkanalkanpentadbiranyangsudahterbentukdanganbaik.Oleh itu dan sajak awal lagi Ketua Anak Negeniperlu menjalankanpenintahtuanbarnmerekamangikutUndang-undang1891 dankemudi-annyamengikutPangisytihananPentadbiranKampung1913. Pangisy-tihanan PentadbiranKampung1913 manyatakanbahawatugas katuaialah menolongsamuapegawaikerajaanmalaksanakantugasmareka,membantupemungutanhasil danhak kewangankepadakarajaandanapabiladipenlukanoleh PagawaiDaerahuntuk manyadiakankendaraanbagi tujuan memudahkanurnsanpegawaikenajaanatauperbakalanke-rajaan. Ketua-katuaitu juga seharusnyabertindaksebagaiejen tanahkenajaandangankuasamempernntukantanahkosongbagi pembinaanrnmahataupertaniansehinggaka tahaptertantudandalamkeadaandimana PegawaiDaarahdenganpersetujuanResidenboleh membuatarahandemikian.”°

Walau bagaimanapun,perananKetuaAnakNeganiyangdamikian

173


adalahagakterbatas.KadudukandankewibawaanKetuaAnak Nageritalahdilemahkandengansarius di beberapakawasandenganpemba-ngunannagani, khususnyadenganpeluasanestettembakaudan gatahdengankuinpulanburnh yang ramai. Dengantanggungjawabyangbe-ratdanbayaranyangsedikitmi, adalahtidak mungkinuntuk seseorangKetuaAnakNageri atauKetuaKampungmameliharakuasadankawal-annyake ataspekerjaestetyangdibayargaji tinggi. Arahan mi telahmanyababkanmerakamenjadi tidak barminatuntukmenunaikantang-gungjawabkepadakerajaan.

PanubuhanSyarikat mangakibatkansatu bentukbarn dalam pa-nyertaanpolitik dan hubunganbarnantanaketua-ketuatampatandanSyanikat.SebagaiseorangkakitanganawamyangmencontohiBarat,katua-katuaitu dijangka dapatmanyesuaikandin mengikut paraturanperkhidmatanSyanikat yang tidak mempunyai kepentingandalammemberikanperkhidmatankepadaorang ramai, sedangkandi bawahkesultanandahuluikatanpolitik ‘feudal’ berdasarkanhubunganmano-pang,antanaperseoranganatasanbawahandenganDatu,pengikutdan‘hamba’ mereka.” Dalam TempohPeralihanmi, tahun 1890-an,pa-gawaiSyarikatyangbergajimenghadapidilemamemilih antaraduasetnorma.Kerapkali pambayarangaji sebanyak$5.00Selat yang diterimatidak dapatmenjaminketaatsetiaanyangpenuhkepadaSyanikat.Walaubagaimanapun,apabilaSyanikattalahcukupkukuhuntuktidakbergan-tung padapemimpinlama, makaSyarikatboleh memilih KetuaAnakNegeri berdasarkannilai dankehendakSyanikatwalaupunketua-ketuaitu tidak diiktiraf sebagaipemimpin tradisional.Pemilihansernpamidibuatdengantujuanuntuk menjaminketaatsetiaanketua-katuaterse-but danuntuk mangalakkandanipadaberlakunyapertentangankepen-tingan. Misalnya, GabenorBirch (1901—1904) mula melantik ketua-ketuayangdianggaplayakberbandingdanganketua-ketualain pathza-manpra-Syanikat.Merekadilantik berdasarkanketaatsatiaanyangtelahterbukti kepadapentadbirandankecakapanmerekamengikutpenger-tian kecekapanorang Eropah.Ketua Anak Negeri mi padadasarnyamenjadi ‘broker’ politik antaraorang asingyangberkanaandangan sms-tern peribumiyangtradisional)’2

Walaupun hubungan antarapemerintahdanyangdiperintahadalahsenupadi SabahdanSarawak,keranakedua-duaset peribumi itu tidaklagi memperolehipendapatanmerekadanipadahak monopoli lamate-tapi menenimagaji tetapdanipadakerajaansepertikakitangankarajaan

174


yang lain. Panyertaankatua-katuaparibumi di Sarawaktidak tarbataskepadapeningkattempatansahaja.Di Sarawak,JamesBrookemanggu-nalcanelit tradisionalbagi memeliharapentadbirandan rnangukuhkankekuasaanmeraka.KemudiannyakeluargaBrookemenggabungkanja-watanDatu Melayu ke dalamparingkatkarajaanyang labih tinggi da-lam Majlis labih darn 50 tahunmambataskanpenyartaanKetuaAnakNagani dalam pentadbirantampatanyang randah.Rajah Brooka me-nempatkandirinya sabagaiRaja dalamstruktur politik Melayu sepertiyangwujud di kalanganorangMalayudi Semenanjung.PandanganmibolehdihubungkandangankonsepnajadalammasyarakatMalayukara-na RajahBrooka itu jugabarfungsisabagaisultan. Untuk mameliharadanmenjaminkadudukannya,JamesBrooka,Raja Putih Partamatalahmangekalkanalit tradisionaldanmalaksanakandasarpecahdanpenn-tah’. Di bawahpamanintahannyabeliau telahmamberipengiktirafannyakepadaelit Melayu tradisionalwalaupunkadudukanitu tidak mempu-nyai kuasapolitik yang sebenar.JamesBrooke talahmengembalikankedudukanDatu-DatuMalayu apabilabaliaumenjadi Raja padatahun1844.Walaubagaimanapun,tarafjawatanmarakakini adalahlabih ran-dab. Kedudukan mereka tidak lebih danipada menjadi pantadbirparkhidmatanawambiasayangmenenimagaji tatapsebagaigantianke-padapamungutanhasiltahunandaripadaorangMelayudanDayak tam-patan. Oleh sababDatu-Datu menjadi Ahli Majlis Nageri, makamibarmaknabahawamerekaakandiminta mambanikannasihatjika seba-rangperubahanyangpantinghandakdijalankandalamnegeri. Marekajuga diwakili dalamMajlis Tertinggi yangbersidangdnakali saming-gu. Majlis mi dipengernsikanolah Rajadanbersidanguntuk membin-cangkanumsanpentadbiranyangumum. Walaupunpadahakikatnyafungsimerekahanyabarkasandalariraspek-aspeksosialtartentu,tetapisakurang-kurangnyasuaramerakabolehdidengandalamMajlis Negaridan Majlis Tertinggi. Oleh itu, akibat daripadadasarmi tidak adakasamaranyangwujud dalamstmkturkapimpinanMelayu,karanake-dudukanDatu-Datuadalahjelas diakui oleh semuapihak sebagaipar-sonahitiperibumi yangutama.”3

Di Sabah,polakapimpinanyangwujud samasaKesultananBmneidanSulu tidak diikuti sepenuhnyaolah Syanikat.TambahanpulaKatuaAnak Nagenidi Sabahadalahberpacah-pecahantaramanakadankedu-dukan/statusmerakatidak sekukuhKetuaAnak NegeniSarawak.Keba-nyakan Datu dan ketua di Sarawakadalah orang tampatan. James

175


Bnookemenempatkansemulakedudukanmerekadanmenonjolkanke-mentabatanmerekadengantujuan bagi digunakanoleh Brooke untukmenentangketua-ketuaBrnnei,samaadaPangeranatauSyarif yangdi-anggapolah Brooke sebagaimusuhmeneka.Di Sabah,SyanikattidakmenghadapibanyakpententangandanipadaPangenanBrunei atauDatuSulukecualikejadiandi sungaiyang bebassepentiLawas,KawangdanPadasDamit danpanentanganMat Sallehpadaakhin tahun1890-an.”4Tiadabukti yangmenunjukkanbahawaMat Salleh terlibat dalamke-kacauanyangawal yang melibatkanpembunuhandnaorangpedagangDayakyangtelahmencenobohmasukhuluSungaiSugut.

Dalam manentangpenluasanpemenintahanala-Barat,Mat Saleh,separtijuga PangeranShahbandandi PadasDamit, benasatidak puashati denganpensalisihankecil yangbenlakuakibatpententangandenganpegawaiSyanikat.Namundemikian,beliausediamencapaipensetujuandenganSyarikat tetapi tidak seorangpun pegawai Syanikat meman-dangnyasabagaipemimpintempatanyangsahwalaupunbeliauadalahpemimpinyangsah. Mat SallehkesalbahawaBeaufort,danbukannyaPnyeryangmentadbinnegenisemasakakacauanitu benlaku.Beliau danpengikutnyatelahmelancarkansenangankenanaSyarikattidak menu-naikanjanjinya untuk menyenahkanpentadbiranSyarikatke ataspen-dudukdi lembahTambunankapadaMat Salleh.

SalepaskematianMat Sallah padabulan Febrnani1900, Syarikattidak lagi manghadapisebarangrnsuhanyangsenius kecuahiPanistiwaRundumyangterjadi di kawasanpadalamanpadatahun 1915. Penisti-wa itu berlakukeranacampuntangandalamsoalperhambaandanpeng-ayauansantapembinaanjalan kecil yang merentasitanah peribumi.Dalamsoal pemblnaanjalankecil itu, PegawaiSyanikattelahmenim-bulkankemarahanbaberapaonangKetuaAnakNegenisepertiBelayongyangdiminta untuk mamotongbahagianjalan yangmenjejaskanbatupejal yangdipercayaimempunyaisemangathantu.Dalammasayangsamaapabilajalan kecil dan Rundumke Pensiangansedangdibina,pendudukdi kawasanitu kebetulanmengalamikemarauselamalapanbulan.Padamusimkemanaumi hampirsemuatanamanpadi telahmus-nahdankebanyakanperibumimengalamikebuluran.Akibatnyapenibu-mi maletakkankesalahankepadakenajaankeranamenggangguhantuitu semasamembinajalan kecil tersebut.Kejadian itu dikusutkanlagidengankekuatiranmengenaipengenaancukai barn ke atas tapai danlaranganmenebanghutanmenerusiUndang-undangLadang1913 yang

176


bentujuanmehindungihutannimba.”5Akibatnya,panibumimenjadima-nah danmelancarkanpembenontakanmenentangkerajaan.Ketua-ketuayang tenhibatialah Belayong(sebagaipelopon),seonangMunut, Lanta-gon, Kulintud (salahseonangketuapenantang),Bongol, Antok dananaknyaPulangga.Kecuali Bongol, yang dibunuh daham peristiwaRundum,manakalayanglain ditangkapdandipanjarakan.”6

Pada awal pemerintahanSyarikat,ketiga-tigapentadbinpelopor,khususnyaPnyen,menggunakanKetuaAnak Negeri dan KetuaKam-pung padatahaptertentuuntukmemerintahperibumi denganbenkesan.Dasanmi diternskanapabilaSyarikatmenggabungkankebanyakanKe-tuaMelayu-Ishamke dalamperkhidmatanpentadbirannya.KetuaAnakNegenimi herkhidmatdi peringkatnegerimalaluiNCAC. Walaubagai-manapun,fungsi utamamenekaadalahdi peringkattempatanmelaluiInstitusi Penibumi tnadisionalsepenti Mahkamah,KetuaAnak NageridanKatuaKampung.Ketiga-tigainstitusimi dikekalkansemasapame-nintahanSyarikat.

Nota

‘Definisi istilah Melayumi tidak banyakberubah.MenurutPerlembagaan1963, Me-layu dirujuk kepada seorang yang mengaku beragama tslam, biasanyabertutur bahasaMeiayu dan mengikut adat istiadat Meiayu. PerlembagaanMalaysia 1963 (Fasal 160(2)).

2Penulistelahmenggunakanistilah ‘Melayu-Islam’ bagimenggolongkanmasyarakatIslamdaripadabeberapapuak di bawahsatutajuk. Bagi memudahkanpenjelasankum-pulan-kumpulanetnik di SarawakdanSabah,penulisjugamembahagikanpendudukitukepadaMelayu-IslamdanbukanMelayu-Islam.

3RobertPringle,RajahsandRebels,1970.The IbansofSarawakunderBrookeRule1841—1941.London: Macmillan,hlm 15 dan16.

4Anwar Sullivandan PatriciaRegis, 1981. “Demography”,dalamAnwar Sullivandan CeciliaLeong (eds.),CommemorativeHistory of Sabah1881—1981 , SabahStateGovemment,hlm549.

5”Strictly speakingit is not the land that belongsto thesepangerans,but the right totax thepeople living in it . FO 12/59, MemorandumP. Leys, 5 Mei, 1883; dan J.M.Gullick, 1958. The IndigenousPolitical Systemof WesternMalaya , London: The Ath-lonePress,“(In) Malay Statespolitical powerthoughit is exercisedin respectof definedterretorialareasis basedon controlofthepeople”. him 113.

6H. Low, 1848. Sarawak:Its inhabitantsand ProductionbeingNotesduring a Resi-dentin that countrywith HR. TheRajahBrooke London: Bentley,him 136.

7TerdapattigaorangDatuyangdilantikdi SarawakoiehpihakberkuasaBrunei.Me-rekaialahDatuPatinggi(KetuaTertinggi),Datu Bandar(KetuaPelabuhan)danDatuTe-

177


menggung(PanglimaTertinggi).Ketiga-tigaDatu itu memangmemegangkuasa ke alasorangDayak,kemungkinantermasukdalamhakkeistimewaanmerekaialahmonopolikealassarangburung,halt pencukaiansecaratidaic langsung,danburuh palcsaan,dan hak“merampashartabendaorang Dayak sebágaiganti cukai atau memperhambaorangDa-yak yang berhutang”.J.C.Templer (ed.), 1948. The PrivateLettersofSir JamesBrooke,RajahofSarawak.Narrating theEventsofHis Lift from 1838 to thePresentTimes, Lon-don: Bentley, Vol. I hlm 159—160,dan R. Mundy, 1884. Narrative of Eventsin BorneoandCelebesdownto theOccupationofLabuan:From theJournalsofJamesBrookeEsq

London: John Murray, Vol. I, him 59. Lihat’juga 0. Roberts,1950. “Datu Merpati (ASadongVersion)” SarawakMuseumsJournal(SMJ) 5/2 September,hIm265 danM. Y.Shibli, 1950. “The Descentof SomeKuching Malays”, SMJ, 5/2 September,hIm 262—264.

8Lihat Donald. E. Brown, “Sociopolitical Histoiy of Brunei. A Bornean Malay Sul-tanates”.Tesis Doktor Falsafah,tidak diterbit,Universiti Cornell, NewYork, 1969. Bab8huraianmengenaistrukturkerajaan.

9~•Baring-Gould dan C.A. Bampfylde,1990. A Historyof SarawakUnder its TwoWhiteRajahs1838-1908 ,London:Southern,him 64.

‘°CraigA Lockard, “From Kampongto City: A Social Historyof Kuching, Malay-sia, 1820—1970”,(typescript) hIm28.

11R. Pringle, 1970. RajahsandRebels,The Ibansof SarawakUnderBrookeRules,1841—1941 ,London: Macmillan Bab I ke-3.

‘2Pringle,RajahsandRebels, hlm 43.

13Untuk keterangan lanjut mengenaisalasilahgeologi lentang Melayu Saribas, lihatAJN Richards, “The Descentof SomeSaribasMalays”, SMJ, Xl, 21—2, Julai—Disember1963, him 99—107dan B. Sandin,“The Descentof some Saribas Malays (and Ibans)” —

11, SMJ,Xl, him 23—4.

14MerekaialahanakseorangpengembaraArabyangberkahwindenganseorangpu-ten Sultan Brunei dan kemudiannyadilantik untuk mentadbirjajahan talduk utamaSe-krang di Batang Lupar, dan beliau menggantikan Ketua Tempatan, LaksanianaMinudeen. SyarifSahapdilahirkan di Brunei, dan tinggal di Sekrang.Templer, Letters,Vol. III, hIm64.

‘5Mundy, Narrative, Vol. I, hIm 370—5.

‘6Pringle,RajahsandRebels,hIm 55.

‘7H. Keppel, 1846. The Expeditionto Borneo ofHMS Dida , London, Vol. I, him281.

1tGullick, Indigenous,hIm 113.

191ni adalahsatu ciii taktik British yang tipikal; British menyokong kumpulan yangnampak lebih kuat dalam peristiwa pertelingkahan antara kumpulan. Lihat juga taktikBritish yangsamadalamcampurtanganmerekadi Perak,Selangor,PahangdanNegeriSembilan. Untuk perbincangan lentang campur tangan British di negeri-negeniyang dise-butkan di atas, lihat C.D. Cowan, 1961.NineteenthCenturyMalaya:The Origins ofBrj-tishPolitical Control, London,C.N. Parkinson,1960.British Interventionin theMalayaStates1867—77,Kuala Lumpur, dan Emily Sadka, The ProtectedMalay States1874—

178


1895,KualaLumpur.20S.St. John, 1879. The Life of SirJa,nesBrooke,Rajahof Sarawak,London,hIr~

283—284,danRajahBrooke:TheEnglishmanas RulerofanEasternState,London: Fish-er-Unwin;him 179—180.

2tPemberontakanCina berlakupada18 Februari 1857 apabilapelombongemasCinaHakkadi sekitar Baudi hulu SungaiSarawakdi BahagianPertama,menawandan me-rainpasbandarKuching. PemberontakCina yang terbataspadasistemSungaiSarawakmenjadipengancambesarkepadakerajaanBrooke keranamerakamenerimasebarangarahandaripadaBrookedi Kuching.Sanshuraianyanglengkaptentang‘pemberontalcan’mi belchdilihat dalamStevenRuncimen,1960. The WhiteRajahs:AHistory ofSarawakfrom 1841to 1946, CambridgeUniversityPress,him 125—33.

Manakalapandanganuntuk perdamaianterhadapkonflik mi bolehdirujuk kapadaC.A. Lockard, “SoutheastAsian Town in Historical Perspective:A Social History ofKuching, Malaysia, 1820—1970”.DesertasiPh. D. TidakDiterbit, Universiti Wisconsin,Madison,1973, him 83—97.

22CJ.Bunyon, 1889. Memoir of FrancisThomasMcDougall,SometimeBishopof

LabuanandSarawakand of Harriette His Wife , London: LongmansGreen,hIm 193—194, 198.

23St.John,Life , hIm343-4.

24Sepertiyangdmnyatakanoleh Brooke,“Kemakmurannegerimi sabahagianbesar-nyabergantungpadapardagangansagumi”. FO 12/27 BrookekepadaPejabatLuarNe-geripada6 Jun 1860.

25Pringle,RajahsandRebels, him 112, danD.K. Bassett,“A Problemof HistoricalInterpretationInherentin British Attitudesto IndigenousStatesin SouthEastAsiain theNineteenthcentury”,7th.Conferenceof IAHA, Bangkok,Ogos,1977, hIm 43.

26BrookePapers,Vol. 38 Box 11/3,RhodesHouseUbraiy,Oxford.

27lkatanmi berdasarkanhubunganantarapenaungdanpengikut. Penaungmenawar-kanperlindungandanfaedahkepadapengilcutnyayang iemahdanberkedudukanrendahdan segi sosial. Pengikutdikehendaldmembayarsemulaperlindunganpenaungnyade-ngan memberikansokongandan perkhidmatan.Hubungansedemildankeseluruhannyaadalahtidak rasmi danpersonal,ataulebih terbuka,ikatanyang diakui antaramerekamisalnya,oranggaji danketuapenghuludanorangbangsawanyangberkuasa.HeatherSutherland,“The Tamingof the TrengganuElite”, dalam RuthT. Mcvey, 1978. South-eastAsian Transitions,ApproachesthroughSocial History, Yale UniversityPress,him1—31.

28Dalam peperanganBeting Maru, pasukancampuranorang Iban dan Melayu dibawahJamesBrooke,denganbantuanangkatanlautBritishdi bawahKomandanPangli-maLaut British, memusnahkanlebihkurang 100perahu‘lanun’ danmembunuhlebih lot-rang500orangIbanSaribasdanSekrang.

29CharlesHosedanWilliam McDougall, 1966. ThePaganTribesofBorneo, FrankCass& Co. Ltd., Vol. him 260.

30Datu Patinggi meninggaldunia dalam pertempuranberjuanguntuk KerajaanBrookepadatahun1844. LihatBaring-Gould,Historyof Sarawak,him 877.

179


3tKeteranganlanjut boleh dinujuk kepadaLockard, “Kuching”, Lampiran B, him662, bahagianII.

32G.L. Jacob, 1876. The Rajah of Sarawak:An Accountof Sir JamesBrooke,K.C.B., L.L.D. GivenChiefly throughLettersandJournals,Macmillan,London,Vol. II,him 11.

335• St. John, 1879. The Life of Sir JamesBrookeRajah ofSarawak,London,him137,danRJ. Pole-Evans,“The SupremeCouncil of Sarawak”, SMJ,(NS), 7 Jun 1956,him 89.

~Pole-Evans,“SupremeCouncil~’,hIm91.

33Ibid,him 92—93.36Ibid him 96.

371bid, him 94.38Minit Mesyuaratpada21 Februari 1898, 13 Julal 1899, dan 16 Ogos 1910, ibid.

him 94—96.

39Pningle,RajahsandRebels, hIm332.

40Pringle,ibid ,hlm 1.

4tUntuk keteranganlanjut lihat Sabihah,1983. “Malay-Muslim Political Participa-tion in SarawakandSabah1841—1951”.TesisDoktor Falsafah.Tidak diterbitkan,Uni-versitiHull, BabII.

42TheHandbookofSarawak,hlrn 25.

~~1941ConstitutionofSarawak,PerpustakaanMuzium Sarawak.

‘~‘Pole-Evans,“SupremeCouncil”,Mm 103.45Antaraketiga-tigaMajlis mi. iaitu MajIls Tertinggi, Majlis Negenidan Jawatan-

kuasaPentadbinan,yangterkemudianitu adalahbadanyangpaling penting. Badanmimembincangkansemuahal umumyangmempengaruhipentadbmrannegeniitu.

~A.B. Ward, 1966. Rajah’sServant,Cornell University, SoutheastAsia ProgramDataPaperNo. 61,New York Ithaca,him 142—4.

47R.H.W.Reece,The NameofBrooke: The Endof WhiteRajahRulein Sarawak,”pescnipt,hIm 108.

48BrookePapersBox 10/14meetingsoftheCommitteeof Administration3rd.Ogos,1941.

49Pningle,RajahsandRebels,him 118-119.

50C.Brooke,Ten Yearsin Sarawak,London,Vol. II, him75-76.51C Brooke,Queries Past,PresentandFuture,London: The Planet, 1707, danTen

Years,him 532—538,dipetikdalamReece.TheNameofBrooke,hlm 18—19.52C. Otto Doening III, “Governmentin SarawakunderCharlesBrooke,JMBRAS,

XXXIX, 2 Disember1966, hIm97.

“Baring-Gould,History of Sarawak,hIm 130, danHosedanMacDougall,ThePa-ganTribes,hlm 269.

54HosedanMacDougall,ibid.,him 270.

180


~Pole-Evans,“SupremeCouncil,” him 102.56SarawakGazette(SG) 1880—1883,dipetikdanipadaibid.

57SG.3rd.Januarl,1885 dipetikdalamPningle,RajahsandRebels,hlm286.

58Brooke,Ten Years,Vol. I, him 329.

59SepertikebanyakanResidendi TanahMelayu,Brookejugabarasaldaripadakelasmenengahatas,yangmerupakan“budiman” yangberketurunanbalkatautarpelajardiba-yangkandalam‘etos’ perkhidmatanawam dan carahidup merekatetapi jugamenurutpandanganmerekaterhadapmasyarakatdandasar-dasar.JamesBrookeadalahanakseo-rangkaldtanganawamSyanikatHindiaTimur. Dengankematianbapanya,diamenenimawangsaguhail sebanyak$30 000.

60’Hints to Youngoutstationofficers from theRajah’ appendedto use henconsularReportof 1877,dalamSt. John,Life , Appendix,him 399.

61A Ireland, 1905. The EasternTropics-Studiesin theAdministrationof Tropical

Dependencies, Boston:HoughtenMifflin, him 77.

62BenedictSandin,dipetikdaripadaPningle,RajahsandRebels,hIm 150.

63Baring-Gould,Historyof Sarawak,him 155, SG, 3 Januani1899.64Kata Pendahuluanoleh Piingle dan Doening untuk Ward, Rajah’s, Rajah’s, him

VIII.

65Doering,“CharlesBrooke”, hIm 104tidak bertanikh.

~Lockard, “Kuching”, him 125.

67Pningle,RajahsandRebels, hIm 155,Memorandumbertanikh6 Mac 1900, HRR’SOrderBook, II.

~H.S. Morris, 1953.Reportona MelanauSagoProducingCommunityin Sarawak,London,HMSO,hIm 327.

~Pningle,RajahsandRebels,him 161;dicetaksemuladalamSQ30April 1880, ber-dasarkanbanci tahun1887 yang menganggarkanjumlah pendudukSarawakberjumlah222 000orangdanperbelanjaankerajaansebanyak$197 150padatahun1878.

70Doening,“CharlesBrooke”, him 107. Malahjika merekamenyedaribaflawaia Se-bagaiupacarasahaja,tiada apayangbotehmenekabuat. DasarVyner dandasarJamessertaCharlesbolehdilihat daiamBabV danVI, Sabihah,“Malay-Muslim Political Par-ticipationin SarawakandSabah”.

71SG,1 Jun 1900.

72Untuk keteranganlanjut lihat Lockard,“Kuching”, hlm 106-143.

73Sebelumtahun1881 Sabahtidak wujud sebagaisebuahnegeritetapi sebagaiwi-layahyangditadbirpadanamasahajaoleh KesullananBruneidan Sulu.Dengansyarat-syaratdanpersetujuanyangditandatanganidi antaraBaronVon OverbeckyangmewakiliAfred Dent dan LondondenganSultanBnunei danSulupadabulanDisemben1877 danJanuani 1878 Sabahmenjadiunit politik yangtenasingdaripadaKesuitananBnunei danSulu. Padatahun1880 OverbeckmenjualsemuakepcntingannyakepadaDent BrotherssebelumSyanikatBenpiagamBorneoUtaraBritishdibentuk.Dentmemindahkanhalt dankuasanyakepadapersatuan,sementarayangmendapatSuratPiagamDirajadaripadake-

181


rajaanBritish dan menjadiSyarikat BerpiagamBorneoUtara British padatahun 1881.Semenjaktanikh itu sehinggatahun1941, SabahtelahditadbirolehSyanikatBerpiagam.Keteranganlanjutbolehdilihat dalamM.O. Arrif, 1970. ThePhilippinesClaim to Sabah:Its Historical, Legal and Political Implications, Kuala LumpuE OUP, hIm 1—3. BritishNorth Borneo Treaties and Documents,SabahState Archives, dan K.G. Tregon-ning,1965.A History of Modern Sabah1881—1963,Singapura:Universityof MalayaPress.

74Overbeckmenjualsemuakepentingannyadi SabahkepadaDentBrotherspadata-hun 1880.

75C0874/70-72CatatanHanianPretymanpath6 Mei 1878,danT. Harnisson,“TheDiary of Mr. Pretyman”,SarawakMuseumJournal(SW), Vol. 7, No 8 (NS), Disemben1956,him 341—2.

76Walaupunterdapatperselisihanfahamdi antaraorangDusun danBajau,tetapija-rangbeniakusecarabesar-basarankeranakedua-duakumpulanitu adalahsalingbergan-tungandalamekonomi mereka— orang DusunthlarnpertaniandanorangBajaudalamperdaganganlaut. CO 874170—72.Pretyman’sDiary 15 Oktober 1878, 22 Mac 1879 dan16 Oktober1879.

77Harrisson,“Pretyman”,trim 341 danCO 874173,Buku CatatanHarianA.H. Eve-rett, 14 April 1880dan2 Mel 1880.

78CO874/73,BukuCatatanHarianA.H. Everett;April 1880dan2 Mci 1880.79Cliffond A. Sather,“Social Rank andMarriage Paymentsin an Immigrant Moro

Communityin Malaysia”, EthnologyVI, (1967), hIm 97, dipetik daripadaJ.F. Warren,“The North BorneoCharteredCompany’sAdministrationof theBajau, 1878—1909.ThePacificationof a Maritime Nonnadic People”, kertas kerjadalam InternationalStudiesSoutheastAsia SeriesNo. 22, Ohio UniversityCentrefor InternationalStudiesSoutheastAsia Program.1971. AthensOhiodalamSabahSocietyJournal, 1972,hIm 300.

8°Trepangdan sarangburungmerupakanhasil yangpaling berhargakeranabelchmendatangkankeuntunganyangbanyakdalamperdagangandenganChina.Begitu jugasumberekonomimi membantuSyanikatBerpiagammembenikansubsidikos pentadbiran-nya pathmasaawalpemenintahannya.

81Terdapatsanspenbezaanyangasasdi antaraperhambaandi kalanganorangSulukdanperhambaanyangdifahamidi Barat iaitu dadsegi tingkat persamaansosialyangwu-jud di antarahambadanTuan.K.G.Tregonning,September1961. “William Pryer” — thefounderof Sandakan”,SabahSocietyJournal(55.!) , No 1, hIm 37 danWarren,“Bajau”,hIm303.

t2Warren “Bajau”, hIm 303.

83Ibid., hIm 8. Untuk huraiantentangkegiatanDentdan Overbeckdanbagaimanadan mengapaBNBC dibentuk, lihat keseluruhan0. Irwin, NineteenthcenturyBorneo,danTregonning,Sabah,hIm 1—80.

~Tregonning,“Pryer”, him 167.851b1d

86’Fregonning,Sabah,him 167.

87Tre~onning,“Pryer”, him 45. BukuCatatanHarlan,3 September1879.

182

PENTADBIRANSARAWAK DAN SABAH

8tNorthBorneoGovernmentGazette;1 September1903, PengisytiharanXIV.

89(ç)874/265,hIm 171,CO 874/271, hIm 824.

90C0874/268,Governor to Chairman,31 Julai 1901.91CO 855/16,BNBH, 1 Disember1902,him 405.

92Gazetfe,1 September1903, PengisytiharanXIV.

~ Sir West Ridgewayathiah seorangbekasPegawaiAwam British yang berpenga-laman di Sri Lanka.Di bawahpentadbirannya.walaupun memeliharapenguasaanpenga-ruhnya ke atasdasardan pentadbiran, Syarikat menjalankan satu dasaryang berbezadaripada yang diikuti semasapentadbiranCowie. Dalam kontekspentadbiran yangsebe-nar, kecenderungan Ridgeway adalah melonggarkan pengawasaanyang ketat daripadaLondon yang dilakukanoleh Cowie.

~Di bawahpentadbiranRidgeway terdapat dua kategori Ketua Anak Negeri tetapipadatahun 1916satu kategoni barn dibentuk. Lihat NBCA 141 Native Chief ClasificationScheme.

95CO 874/664,hIm 52 danCO 874/669Legislative Council Meetingof Borneo.

96NBCA 1005unofficial Membersof the LegislativeCouncil, pada 1 Mci 1922.

97CO 874/668Acting Secretary to OAG (Officer Administning Government) 23 Ja-nuani 1931.

98Ibid

~Sabah GovernmentGazetteMarch 15, tahun 1915. Ketua Anak Negeri dibahagi-kan kepada2 dan 3 gred. Mereka diberi lencanaSuratKuasasebagaisimbol upacara.Disampingpenyusunansemulaitu, GabenorRidgewaymengurangkanbilangan Ketua AnakNegeritetapiiebihcekap.

‘°°Tregonning,Sabah,hlm 115—117.

‘°tNBCA 141 Native ChiefsClassificationScheme.‘°200vernorto Chairman, BNBC, 25 September 1916,Minutes of NCAC 1915 and

1916 SabahStateArchives NBCA 1173.

‘°3NBCA73 Native Chiefs’ Advisory Council Meetings.

t04Alasanyangsebenarbagikegagalanitu tidakpemahdibincangkan.‘°5C0 874/1012, “Borneo Administration Enquiry”. Memorandumoieh A.B.C.

Francispada17 Januani1927. FrancisseorangPegawaiDaerahsejaktahun 1900, kemu-dian dinaikan pangkat kepath Pemangku Residen di kawasan pedalaman pada tahun1910. Dia telah menulis sebuahbuku bertajuk TwentiesYearsin Borneomenggunakan

namapenaC. Bruce path tahun 1924.

1t~I.D.Black, “Native Administration by the British North Borneo CharteredCom-pany 1878—1915”.TesisDoktor Falsafah, tidakditerbitkan,AustraliaNational Universi-ty, 1971, him 388.

107W Treacher toDent26 Mci, 1882, dipetik danipadaTregonning,Sabah,him 108.

‘°8CO874/273,Council Minutes 29 Julai 1904.

‘°9C0874/815,Native Chiefs 1913—1940.110TheVillage Administration Ordinance 1913, bahagian2, 9 dan 11 dan The Pail

183


TaxOrdinance 1902dan Ordinance 9 of 1902.11tWarren,“Bajau”, him 348.tt2Jbid hIm 335.

113Lihat BabI mengenai“SarawakNative Administration” dalam Sabihah,“Malay-Muslim Political Participation in SarawakandSabah”.

tt4Untuk keteranganlanjut sila lihat N.Tanling, 1976. Britain theBrookeand Bru-

nei, Kuala Lumpur: OUP., him 300—363;Cohn Crissweil, 1971.”The Mat SallehRebel-lion Reconsidered”, SMJ,Vol. 19, No 38—39, him 155—166dan F.G. Whelan, 1970. AHistoryofSabah,Singapura: Macmillan and Company,

“5C0 874/834BNBH, 3 November 1914.1161b1d, dalamCO 531/10Original CorrespondencePearsonto Chairman,28 Jun

1916.

184

7

PERANAN ULAMA DAN KESANNYA TERHADAPSIKAP ANTIPENJAJAHAN DENGAN RUJUKAN

KEPADA PENGAJARAN TASAWWUF SAYID ABDULRAHMAN BIN MUHAMMAD (10K KU PALOH)

BERASASKAN KARANGANNYA MA’ARIJAL-LAHFAN

ShafleAbuBakar

Pendahuluan

Abad ke-19 merupakanpuncakbagi lanjutan zaman tradisional’ dinegeri-negeriMelayu yang mulai menghadapiugutancampurtanganBritish.2 Walaupunbegituterdapatnegeriyangberjayamempertahan-kan maniahpemerintahandaripadacampurtanganoleh kuasaluar Se-hinggalahawal abadke-20. Negeri yang dimaksudkandan menjaditumpuankajian ialah Terengganu.Akan tetapi apabilaInggerismenja-dikan negeri lersebutsebagaisalah sebuahnegeri naungannyapadatahun1919~dan Inggerismulacampurtangandalamhal-ehwalpeme-rintahannya,maka tercetuslahpenentangan4daripadarakyat sebagaimanifestasiketidakrelaanmerekaterhadapaturan-aturanbaruyangdi-

185


kenakanke atasmerekaolehpihakpenjajah.Kajian mi tidaklah bertujuanuntuk mengungkapkembali pens-

tiwa-penistiwasejarahpenentanganyangtelahpunbanyakditulis tetapimembicarakanaspek dalamanyang menjadi penggeraktercetusnyaperistiwa-peristiwatersebut.Salahsatuciii yangmenjadidasarpenen-tangantersebutadalahfaktorkeislamanyangmembangkitkanperasaanantipenjajahterhadapgolonganbangsakafir.5 Faktor mi timbul keranarakyatnegeriTerengganusecararelatifnyalebih kuat pegangannyater-hadapagamaIslam sekiranyadibandingkandengansetengah-setengahnegeri-negeriMelayu yanglain.6Kajian mi bertujuanmeneliti perananseorangulamabemamaSayid Abdul Rabmanbin Sayid Muhammaddalammembentuksikap antipenjajahanberlandaskantulisannyayangberjudulMa’arij al-Lahfan.

LatarBelakangMasyarakat

Orientasikemasyarakatansamaadayangbersifatkesedarankeagamaanmahupunberbentukpenentangantidak berlakusecaramendadakataudalammasayang singkat.Sebaliknyakesedaranmi lahir secaraberhu-bung kait denganunsur-unsurpenggeraksecarateraturdan berkesansamaadabersifatinstitusi atauindividu ataupunkedua-duanyasekali.Kelahiranseseorangtokohatauwira dalamkontekssesuatukesedaran,kebangkitanatau penentanganbukanlahmerupakansuatu kelahiransecaraindividu semata-matatetapi merupakankelahiran keseluruhanmasyarakatyang menonjolkannyasebagaipengemuditindakanataujurubicaramasyarakatnya.Mengenaihal mi seorangahli falsafahPe-rancisbemamaMontesquieu7(1689—1755)pemahmengatakan:“Great-er men and importanteventsare the signsandresultsof greaterandlengthier processes”.8Begitu jugahalnyadenganketokohanmanusia,Hegel9(1770—1831)mengatakan:“Great mendo not give birth to his-tory butactasmidwives”.’0

Dalamkontekskelahiranulamadi Terengganudanpengaruhme-reka dalammencetuskanpenentanganterhadappenjajahansertapene-nimaan masyarakatterhadapperjuanganmerekaitu merupakanhasildanipadaprosesorientasikeagamaanyang telahberjalandalamjangkamasayangpanjang.Bolehdikatakanbahawasikapantipenjajahanyangberlakupath hakikatnyaadalahsuatupertembunganyang kontrasdiantaranilai-nilai tamadundankebudayaanyangtelahdiasaskanolehIs-lam dengansistemnilai dankaedahyangbertentangandenganyangdi-

186

PERANAN ULAMA DAN KESANNYA

hayati dandiikuti yangberpuncadaripadapihakyangselamanyatelahdianggapsebagaimusuh.

SecaraperbandinganbolehlahdikatakanbahawapembinaanjiwaIslam di kalanganmasyarakatnegeniTerengganumempunyalciri-cinipersamaandenganyangterdapatdalammasyarakatAcheh.” Terengga-nu sebagaisalahsebuahnegeriMelayu yangbotch dikatakanpalingawal menenimaagamaIslamdi SemenanjungTanahMelayu iaitu kira-kira path 702 H/1303 M,’2 lantasmengalamipeningkatandan segikeislaman.Perananmenanamjiwa keislamandanmemperluaskannyatelahdilaksanakanolehulamamenerusiinstitusipendidikanIslamyangberbentukfomial dan juga tidak fomial. Peningkatankeislamanyangdialami oleh negeni tersebutmenunjukkannyatelah mencapaitahapyangagaktinggi, walaupuntidaklabsetarafdengantahapyangdicapaioleh Acheh.Namunbegitusepanjangsejarahpengislamannyalahinlahkarya-karya persuratanMelayu-Islam yang dihasilkan oleh ulama-ulamatempatansecaraberentetan.Peradabanyang dicapainyaadalahselaridengankemajuanyang telahdicapaioleh negeri-negenilain da-lam zaman tradisional.Buktinya terthpatdalam keseniandan pertu-kangantanganrakyatnya,misalnya dalam pembinaanperahubesar,bertenunkain songketdanpembuatanperkakastembaga.’3Di sampingitu terdapatlaporanpelawatluar khususnyadan Baratyangmenyifat-kan ibu negeniTerengganusebagai“internationaltrading centre” sejakawal abadke-18.’4Pathzamantradisional,negeriTerengganumerupa-kansebuahnegeniMelayuyangmajudi pantaitimur.

Danipadakemajuannyami ilmu pengetahuankeislamanturut samaberkembangyangmula tersemaisejakpenerimaanIslamdanmemben-tuk jiwa keislamanyangmerupakanbentengyangkukuhbagimemper-tahankannilai danmaruahmasyarakatdanipathpencerobohanasing.

PerananKeturunanSayiddiTerengganu

Tokoh-tokoh ulama yang paling menonjol dan memainkanperananpentingpathakhirabadke-19adalahdanipadaketurunanSayidal-idrusyang datangmenetapdi negeriTerengganupadaakhir abadke-18.15Beberapaorang tokohdanipathketurunanmi sangatkuatberpengaruhdalam bidang pentadbiranmahupundalam bidang kemasyanakatan,khususnyadalam konteks hubunganmereka dengangolongandirajaTenengganu.Antara menekayang terkenalsebagaiulamadanbanyakmenghasilkankarya persuratanIslam ialah SayidMuhammadbin Zai-

187


nal Abidin (TokKu TuanBesar),SayidAbdul Rahmanbin Muhammad(Tok Ku Paloh)dan SayidAhmad(Tok Ku Melaka). Manakalayanglain menjawatjawatan yang penting dalampemerintahannegeniTe-rengganumisalnyaSayidMustaffa (Tok Ku TuanDalam)yangmenja-di Ahli Majlis MesyuaratNegeri semasapemerintahanSultanZainalAbidin ifi (1881—1918).

Dan segi persuratan,pertengahankeduaabadke-19 merupakanerayangpalingpesatdenganperkembanganpersuratanIslamsamaadayangbersifatkeilmuanmahupunyangbersifatkesusasteraan.Perananmi dimainkanolehketurunanal-Idrus lantanankeranamerekamerupa-kankalanganterpelajanyang terkemukapadazamanitu. Meskipunme-reka tidak mendinikaninstitusi pengajianIslam yang khusussepertipondoktetapimerekatidak pula kurang dalamusahamenyemarakkanperkembanganilmu pengetahuanIslamdi Terengganupadaabadke-19dengankarangan-karanganyang bukan sahajadigunakandi pondok-pondok tetapi di surau-surau,di masjid-masjiddan juga di rumah-rumahguruagama.Dengankatalain, merekatelahmenghasilkanbuku-buku teksyangmenjadibahanpengajiandanpengajaranyangterbukadi sampingkeistimewaanyang terkandungdalamkarya-karyamereka,iaitu unsursastera.

Tok Ku TuanBesarselainmendapatdidikandanipadaSyeikhAb-dul Kadir Bukit Bayas,KualaTerengganu,juga dikatakanmendapatpendidikan agamadi Patani sebelummenyambungpengajiannyadiMákkah.’6Selepaspulangdani Makkah,beliautelahmengajandi surauCabangTiga yangdihadiri olehpelajar-pelajartempatandan luarnege-ii. Pengajaranyangdisampaikanmeliputi usuluddin,fiqah, tasawwuf,nahu,saraf,hadith,dansastera.Sebagaiseorangyangkreatif,beliauti-daicsahajamengajartetapidi sampingitu jugamenghasilkankarangan-karanganyangbersifatilmu pengetahuandansastera.Justerukeranaitubeliautelahdianggapolehseorangpenulisyangterkenaldi TerengganusebagaiseorangpelopordanbapakesusasteraanMelayu Terengganu.’7Sebahagianbesankarangannyadalambentukpuisi yangdikenali seba-gai “nazam”iaitu:

1. Kanzal-Ula (mengisahkanniwayatNabi Muhammad)

2. Jawahiral-Saniyyah(mengenaiaqidah)

3. Sirah a1-Nabawi~ah(sejanah)

188


4. Tahliyatal-Wildan (fiqah)

5. Al-Durrat al-Fakhirat (aqidah).

Karangan-kananganlain adalahberbentukprosaatau “nathan” ia-itu:

1. Targhibal-SibyanfiH~fz‘Aqa’id a! Iman(aqidah)

2. Diya’ Uqud al-Durrataynft Tarjamat Kalimatayal Shahad-tayn (duakalimahsyahadah)

3. Mukhtasar

4. Sullamal-Tawfiq.

Puisi danprosaTok Ku Tuan BesaradalahbercorakpendidikanyangmenekankanpersoalanaqidahiaitumengenaiAllah danNabiMu-hammadsertaaturan-aturansyaniatuntuk pegangandanamalandalamkehidupanhanian.Penggunaanpuisi ataunazamadalahbertujuanuntukmenanikperhatianterutamadi kalangananak-anakmuthyangbiasanyalebih tertanikkepadakeindahanbentukseninyadi sampingsecaralang-sungtertanikpulakepadaisi pengajananyangterkandungdalamnya.

SayidAhmadbin Muhammadal-idrusataulebih terkenaldengangelananTok Ku MelakaialahseorangpenganangsezamandenganTokKu Palohdan telahberkahwindengananakbeliauyangbemamaTuanNik. Di antaratulisanbeliauadalah:

1. Mujarrabatal-Fawa’id yangdisalinberasaskankananganber-bahasaArab — Al-Fawa’id ft al-Salatwa al-Awa’id dan Fathal-Malik al-Majid (ubat-ubatan).

2. Husulal-Najahft Ahkamal-Nikah (membicarakanperundang-annikah)

3. Hidayatal-Ikhwan(aqidah)disusunpadatahun1308 H

4. Ta’r~fal-KhullanftTajwidal-Quran (tajwid)

5. Tanbih al-Ghaflhin (kelebihanNabi Muhammad)dalambaha-saArab

6. Targhib al-Ibid ft Qira’i Ratib al-Hadad (wiid) tamat dika-rangpadatahun1301H.

189

MASYARAKAT MELAYLJ ABAD KE-19

NampaknyaSayidAhmadjugamenghasilkankanyadalambidangperubatan.Ada kemungkinanbeliau telahmenghasilkantulisandalambentuknazamdalambahasaMelayu.’8

Pathhujungabadke-19,seoranglagi tokohal-Idrus bernamaAb-dul Rahmanatau lebih terkenal dengangelaranTok Ku Paloh telahmenghasilkankaranganyangpentingsertamembawakesanyangbesankepathmasyarakatnyasemasadanselepaszamannya.Tidak dapatdi-pastikan berapakahjumlah karanganbeliau tetapi yang jelas adalahmengenaipendidikanawalbeliau yangdidapatmnyadanipathbapanyaiaitu Tok Ku TuanBesar.Seterusnyabeliaubelajandenganulamater-kenaldi Terengganuiaitu Haji WanAbdullah bin MuhammadAmin(Tok SyeikhDuyung). Beliau menyambungpengajianke Makkahde-nganulamaterkenalsepertiSayidAhmadZainiDahianSayidAbdullahal-ZawawidanSaidi MuhammadMadzharal-Ahmadi. Bidang-bidangihnupengetahuanyangbeliaupelajani ialah: tasawwuf,usuluddin,fi-qah,tafsir, hadithdanbahasaArab.’9 Bidangyangpaling diminatinyaialahtasawwuf.

Sekembalinyadan Makkah,beliau telahmengajardi sunaubapa-nyadi ChabangTiga tetapikemudiannyaberpindahke KampungPalohyangjauhnyakira-kira lima batudan KualaTerengganu.Di Paloh,be-liau telahmendinikansebuahsurauyangdijadikansebagaipusatpeng-ajarannya.Pengajarannyaberjayamenanikramaipenuntutbukansahajadan persekitananKualaTerengganu,bahkanjugadan PahangdanKe-lantan.SultanZainal Abidin ifi (yangmelantik beliausebagaiSyeikhal-Ulama) ialahsalahseorangmunidbeliaudi sampingtokoh-tokohke-turunansayidyang lainnya.2°Haji Abdul RahmanLimbongdanLebaiAbdul Rahinan(Tok Janggut)yang terlibatdalamkebangkitandi HuluTerengganupath tahun1920-anjuga pernahmengikutipengajianaga-madi surauTok Ku Paloh.

Dalam pengajarannyabeliau telah menyampaikanpelbagaibi-dangilmu yangpemahdipelajarinyatemiasulclahyang telahdiperolehidanipadabapanya.Beliau telah juga menerangkanisi kandungankar-ya-karyaayahnyaiaitu 1) Targhib al-Sibyanft H(fz ‘Aqa’id al-Imandan2) Diya”Uqud al-Durrataynft TarjamatKalimat al-Shahadatayn.Walau bagaimanapunbidangyang amat,diminatinyadan paling ba-nyakmenanikperhatianpelajan-pelajaradalahihnutasawwuf.

190


PengajianTasawwuf

Pengaruhpengajiantasawwufdi negeriTerengganuadalahberpegangkepadaduakitab tasawwufyangterpentingdalamkonteksmasyanakatTerengganuiaitu kitab Hikam MelayuyangdikanangolehSyeikhAb-dul Malik bin Abdullah2’ padaakhir abadke-17dankitab Ma’ar:j a!-Lahfan yang dikanangoleh Tok Ku Paloh.22MerekaadalahpenganangtempatanTerengganuyangmenghasilkankitab-kitab tasawwufdi sam-ping penganang-pengaranglain yangadadi alamMelayu pathketikaitu. Di sampingitu terdapatjuga kitab-kitab tasawwufdalambahasaArabyangdipelajanipadaperingkatyanglebih tinggi.

Kitab HikamMelayumerupakansyanahanyangpanjanglebanme-ngenaimatanhikamyangdikarangoleh Ibn Ata’illah23 yangmengan-dungi kata-katahikmatyangtinggi dayaseninyadandalammaknanya.Kitab mi merupakanluahanjiwa dan fikiran murni tokoh sufi IbnAta’illah menurUtTareqatSyadhili.24Kandunganmatanhikam merupa-kan perseimbanganpendekatandan sudutmaknifat danfalsafahtauhidIslam. Dalam penimbangantersebutkehambaanhanuslahberasaskankepadaadabdanpendekatannyabukanlahsemata-matabersifatteoriti-kal, intelektualdan filosofikal tetapi selanasdenganamalandalamke-hidupan.

Dan segipendekatan,Hikam Melayumenampakkanlanjutanpen-dekatanetikayangdianjurkanolehImamal-Ghazaliyang~erpuncada-ripadaaliran tasawwufsunnialiran al-Muhasibi.Walau bagaimanapunIbn Ata’illah tidak pula menentangaliran falsafahwujudiyyah seba-liknya membelanyaapabilatokoh-tokohsepertiIbn Taimiyah(728 HI1328 M) dan golongan teologi mazhabIbn Hanbal mengknitiknya.~Namun begitu, dan segi aliran pendekatantasawwufSyadhili, lbnAta’illah dianggapmempunyaipendekatanyang tersendiriyangberco-rak sederhanayangberadaantanafalsafahdenganetika.Bahkanbeliaulebihterikat dengansegi pandanganteologi mazhabAshaniyangmeru-pakansatualiranUsuluddinsunni.

Antanakitab-kitabterjemahanyangterkenalialahkitabSayra! Sa-likin dankitab Hidayat a! Salikin yang telahditerjemahkanke dalambahasaMelayuolehSyeikhAbdul Samadal-Falembanidanipadakitab-kitab karanganImam al-Ghazaliyangberjudul Ihya’ U!um al-Din dankitab Bidayat a!-Hidayah . Kedua-duakitab di atasmerupakankitabyangsangatberpengaruhdalampengajiantradisionaldi sampingkitabtasawuf yang berjudul Minhaj al-Abidin yang diterjemahkanoleh

191


SyeikhDaudal-FatanidanipadakaranganImam al-Ghazaliyangsamajudulnya.SyeikhDaudjugatelahmenterjemahkitab tasawwufberjudulKanzal-Minan yangdikanangolehAbi Madyan.Dengankata lain, ta-sawwuf sunni yang menekankanetika dan ubudiyyahyang menurutaliran sunni26adalahaliranyangmendapatdukungandi kalanganyangmeminati tasawwufsehinggakini. Bahkan padaperingkat akhir ka-rangantasawwufsepertikitab Jala’a!-Qu!ub danBab Harap oleh HajiAbdul Samadbin MuhammadSalehyanglebih terkenaldengangelaranTuanTabaljugamemperkukuhkanaliranmi. mi menunjukkanbahawapengajiantasawwufmi bukansahajaberkembangdi Terengganutetapijuga£.li pusat-pusatpengajiantradisionaldi negeni-negenilain.

Di Terengganu,selepasterhasilnyakitab HikamMelayu, terdapatsebuahlagi kitab tasawwufdikarangoleh seorangulama terkemukabemamaSayidAbdul Rahmanbin Muhammad(1817—1917M) berju-dul Ma’arij a! Lahfan.27

PendekatandanKandunganMa’arij al-Lahfan

Tok Ku Paloh mempelajaniilmu tasawwufdanipadabeberapaorangguru, antaranyaialah Tok Syeikh Duyung (Haji Wan Abdullah) danjuga guru-gurunyadi Makkah,28terutamanyaSaidi MuhammadMad-zharal-Ahmadiyangmenjadiguru tareqatNaqsyabandiyah.29

Sebagaiseorangyang terpelajardalam banyak bidang ilmu pe-ngetahuankhususnyatasawwuf,usuluddindan fiqah, makasekembali-nya dan Makkah, beliau merasakanadalah menjadi kewajipannyauntukmengajarkanilmu-ilmu agamapadaperingkatasasdi surauCha-bangTigadankemudianmembinasuraunyasendinidi KampungPaloh.Perihal pembinaansurauatau madrasahdi Paloh itu,Tok Ku Palohmencatatkan: Daripadaberbagai-bagaibidaahitu, bidaahyangsunatseperti berbuatmadrasah dan menghuraikan segala masalahyanghalus-halus”.3°

DalampengajiandanpengajarannyaSayidAbdul Rahmannam-paknyaterpengaruhdenganpengajaranayahnyayangmenekankanpe-ngajian usuluddin.3’ Namun begitu dalam pengajarannya,kitab-kitabyangdigunakanbukansahajamerupakantulisanayahnyabahkanjugapelbagaikitab usuluddin,fiqah, tasawwuf,tafsir danhadith termasuk-lah ilmu-ilmu bantuyanglain.32Beliau jugamerasakanperlumenyusunsebuah karangan sendiri yang boleh dijadikan pegangan dalampengajarannyakhususnyadalambidangusuluddindan tasawwuf.Oleh

192


keranaitu beliau telahmengarangkitabnyayangberjudul Ma’arij a!-Lahfan yang bermaknadalam bahasaMelayu: “PeningkatanOrang-orangYang Dahaga/LapanlLahap”.Dalam menghasilkankananganmiSayid Abdul Rahmanberpendapatbahawaadalahmenjadikewajipanulama-ulamamenghasilkankaranganthlambidangkepakaranmasing-masing.PendapatnyaberdasarkankepadapendapatImam NawawidanIzzuddinbinAbdul Salamyangmengatakan:

Bidaahyang wajib sepertimentafsirakanQurandan mensyarahkanHadith mentaalifkan

33ilmu slat seperti lughah34dan sarfdan nahudanma’ani danbayan ‘arud danfaraiddanmenghafazakan masa’il35yang gharibah36dan mengarangusul al-fiqah dan usuluddin danmustalahatal-Hadith.31

Menghasilkankaranganusuluddindan tasawwufadalahsatuke-wajipandalamusahamenyebarkanilmu pengetahuantersebutseperti-manakatanya:“Kata ulamawajib atassetiaporang itu membawaakaniktikadnya kepada semua ulama dan menzahir akan dia mudah-mudahanjika tersalahdia nescayasegeradia rujuk kepadayangbenar-nya danjika benandia nescayasegalaulamaitu menjadisaksi atasbe-nannyadi hathpanAllah.”38

Sehubungandenganhal yangtersebutdi atas,sebabSayidAbdulRahmanmendinikan surau/madrasahdi KampungPaloh iaitu untukmenampungkeperluanmenyebankanilmu pengetahuankepadapelajar-pelajaryangmemerlukanbimbinganulamayangsememangnyaberke-wajipanmengajan.39Tok Ku Palohbukansahajabergiat di madrasah-nyatetapikawasan-kawasanlain di sekitarnegeriTerengganu.4°

Melalui pengajarannya,Tok Ku Palohdapatmenanikramaimuridtempatandan luan di sampingmenjalin hubunganyangerat denganpemerintahpadazamannyaiaitu SultanZainal Abidin ifi yang telahmelantik beliausebagaipemimpinulama(Syeikh al-Ulama)sertame-nempatkanbeliau path kelas sosial yang tinggi dalam masyarakat.Ma’arij al-Lahfannampaknyatelahdikarangdi akhirhayatbeliaukera-na karanganitu tidak dapatditamatkan.4’Isi kandungankaranganmimemperlihatkantahappengajiantasawwufyang jauh lebih beratdantinggi jika dibandingkandenganyangsebelumnyaterdapatdalamka-ranganbapanyayang lebih bersifatumumdanditujukankepadaorangawam yang sesuai disebarkansecaraluas di kalangan masyarakatawam. Sebaliknyakitab Tok Ku Paloh membicarakanpersoalanfal-safah dan metafizik yang sukar difahami oleh pelajar-pelajarsecara

193


bersendiriantanpapanduandaripadagurunya.Di sampingitu pelajar-pelajamyamemerlukanpersediaanasasdalambidangtasawwufsebe-lum dapatmenenimaisi kandungannya.

Berdasankanmakiumatyang terdapatdalamkanangannyaitu, kitadapatmengatakanbahawaSayidAbdul Rahmanialah seorangpemim-pin tareqatNaqsyabandiyah42sebagaitareqat ikutannya.43Jadi botchdikatakandalampengajarannya,beliau jugamempenluaskanpengaruhtareqattersebutdi kalanganpenuntutnya.Bertareqatdenganmengikuttaneqat tertentu bermaknamenyertai satu organisasi secarateraturyang padaasalnyabertujuanuntuk beramalibadatbagi mendekatkandiii denganAllah SWT. mengikutrangkapendekatansesuatutareqatitu.

Ditinjau dan segi pendekatan,susunankananganMa’arij a! Lahfandapatkategonikansebagaisebuahkitab tasawwuftetapi tidak terlepasdanipadaonientasiusuluddinsehinggabelchdikatakansebagaisebuahkitab usuluddin.Hal mi tidak menghairankankeranapengajianbidangmi amatditekankanoleh ayahnya.Akan tetapi perbahasanTok Ku Pa-loh adalahlebih mendalamdanipadayang terkandungdalamkaranganbapanya.

Padaumumnyakitab-kitabtasawwufmembicarakantentangtare-qat denganmengambilpendekataanyangbermuladaripadasyaniatia-itu: 1) syariatmembawakepadatareqat,2) tareqatmembawakepadahakikatdan3) hakikatmembawakepadamakrifat.~

Dalamusahabertareqatmenujukesucianke HadratAllah, hams-lab melalui jalan-jalan,kaedah-kaedahdanmaksudnyayang tertentu.Seorangmunid yangmendapatbimbinganguruhanuslahmematuhinyadani peringkat awal berhubungdenganamalansyaniat sebagaimanayang terkandungdalamrukun Islamdanpecahan-pecahannya.Dan pe-ningkat mi barulab melalui peningkattaneqatyangpadaperingkatmijiwanyamelihatbahawaAllah menjadipengandaliYangMahaEsa.

Peningkatmi dikenali sebagaiperingkathakikat.Manakalapening-kat maknifat adalahperingkatpenemuantertinggi yang sukandicapaimelainkanoleh panarasul,anbiadanawaliya.Jika diibanatkanpering-kat maknifat merupakanpenemuanmutiana dalam lautan,maka me-nurut Syeikh Najamuddinal-Kubra seorangulamasufi yangberkatabahawasyaniatitu sebagaiperahu/kapal,sedangkantaneqatitu sebagailaut yangdiharungiperahu,manakalahakikatsebagaimutianadanmak-rifat itu ialahpenemuannya.45

194

PERANANULAMA DAN KESANNYA

Pendekatanyangdibuat oleh SayidAbdul Rahman:adalahsepertiberikut: 1) jalan tauhid,2) jalanmaknifat, 3) jalantareqat,dan4) jalanhakikat.~Jikadiperhatikansecarateliti, terthpatperbezaanpendekatanyangpathumumnyamelalui pendekatansyaniatsedangkanSayidAb-dul Rahman mengambil pendekatantauhid. Peningkat kedua yangsepatutnyamelalui taneqat,bagi beliaumelalui maknifat yangpathke-biasaannyaberadadi peringkatpuncak,manakalataneqatdisebutseba-gai peningkatketigadanhakikatsebagaiperingkatkeempatyangpathkebiasaannyakepadakedudukanperingkatkeduadanketiga.Perbezaanmi disebabkanSayid About Rahmantidak terikat denganpendekatantasawufsemata-matasebaliknyamelihatnyadanipadasuduttauhid.47

PendekatanTauhid

Sekiranyakita membacabahagianpertamakitab mi mungkinkita me-nyimpulkan bahawakitab mi adalahkitab tauhid yang dicampurde-ngan unsurtasawwuf.Tambahanpula perbincanganmengenaitauhiditu terkandungdalamempatpuluhduahalamandanipadaseratussembi-Ian halaman.48Penganangkitab mi menegaskansekiranyaseseorangIslam ingin menuju ke peringkatmakrifat maka dia hanuslahmem-bersihkanpegangaritauhidnyasupayaterhindandanipadaunsur-unsursyirik yangmungkinmenyebabkandia terkeluardanipadasyahadahdanterjerumuske dalamsyaqawah.MenurutSayidAbdul Rahman,menda-lami tauhidmerupakanmikraj selainmelalui sembahyang.Peningkatanpuncakbagi mikraj rohani ialahberjayatiba ke peningkatmakam“qabqawsayn”49yangdiibanatkansebagaiperingkattertinggi dalambermik-raj. hi dikuatkandenganayatal-Quranyangbermaksud:“Dan sesung-guhnya kepadaTuhan engkaulah tempat pengakhirannya”.5°Untukpenmngkatankepadapeningkat tertinggi iaitu tauhid yang hakiki danmakrifatyangdhauqiyangtiba ke makam“qab qawsayn” makasese-orangitu memerlukanpenelitianilmu tauhidyangmendalam.MenurutSayidAbdul Rahman,galian tauhid yangterkayadanmendalamsertaterdapatdi dalamnyapelbagailogam danintan permatayangmahalni-lainya adalah terkandungdalam kalimah tauhid: mi juga merupakanrahsiaAllah yang telahdikumiakepadakekasihnyaNabi Muhammad.Pendekkata segalailmu terhimpun dalamkalimah tauhid tersebut.5’Untuk sampaike peningkat“qabqawsayn”itu seseorangIslamhanuslahmelalui empattahapyangtelahdisebutkaniaitu tauhid,52maknifat, tare-qatdanhakikat.

195


Mentauhidkanatau mengesakanAllah adalahpadazat, sifat danafaal,iaitu denganyakin tanpasyak,wahamdanzann.Mengetahuiten-tang isbatdannafi danipadaAllah hinggatiba kepadapeningkatpeng-lihatan secararohani akan Jamal dan Ja1a1 Allah serta iftikamya53makhlukkepath-Nya.

Iktikad yangtidakbctul diibanatkansebagaijiwa yangmasihkotorsepertidiii seseorangyangberhadas,samaadakecil ataubesartidakmembolehkanseseorangitu bersembahyang.Makadani segi rohani,ke-kotoranakaidmenghalangjiwa danipathmengenalTuhan. Untuk me-ningkatkandiii ke peningkatyanglebihtinggi perlulahjiwa dibersihkandenganjalantauhidyangsuci sebagaipersediaanterhadappeningkatanyanglebih tinggi. Dalamhal in SayidAbdul Rahmanmemetiksebuahhadith Qudsi yang telahditujukankepadaNabi Allah Daud alaihi al-salam: yangbermaksud:“Sediakankepadakupenginapanyang dapataku diam di dalamnyaiaitu penginapanyangbersih(hati)”, keranahatiyangberlumurkecemananmerupakanberhalamaknawi yangmengha-langdanipathdidekatiolehyangtertinggi.Lantaranitu dikatakan:yangbennaksud“Hati yangmerdekaadalahpertaruhansegalarahsia”.

Pembersihanhati dilakukanmelalui jalan tasawwufsebagaimanayangdianjurkanolehImam al~GhazaliMdandiikuti oleh SayidAbdulRahmanmelaluiperingkat-peringkat:

(1) Takh!iyyah(menjauhkandanipadasifatkeji),

(2) Takh!iyyah(menghiasidengansifatterpuji),

(3) Tafliyyah(bertajallikepadaAllah denganjiwa yangsuci).

Dalammembicanakansoal keimanan,SayidAbdul RahmantelahmenggunakanpembahagianIbnArabi tentangmantabatkeimananyangterbahagikepadalimamantabat:

(1) Imantaklid iaitu imanorangjahil,

(2) Imandalil iaitu secanailmu al-yakin,

(3) ImanShuhudal-Haqiaitu aynal-yakin,

(4) Imanmushahadahiaitu haqal-yakin,

(5) Imanfanaiaitu imanyanghakiki.

Tiga peningkatterakhir itu dilimpahi cahayailahi bagi sesiapa

196


yangmendapathidayat-Nya.35Dalammembicarakanmengenaiketuhanan,SayidAbdul Rahman

menentangdanmenolak fahamanyangmuihid, fahamanfalsafahdanjugafahamanwujudiyyah.Untuk mengclakkandiii danipadatergelincirkepathfahamantersebut,seseorangitu perlu belajardenganguruatauulamayangmuktabar.56Beliau mcnunjukkaniktikad danaliran ahli al-Sunnahwaal-Jamaahadalahsebaik-baikjalankeranaaliranmi bersifatsederhanaberbandingdenganaliran Qadariahyangdianggapnyahinadanlebihkeji daripadaYahudidanNasara.57

SayidAbdul Rahmanmenyatakanbeberapapeganganyangdiang-gap terkeluardanipadajalan al-sunnahyang scbenaniaitu Rafidiyyah,Khanijiyyah,Qadaniyyah,Jabanyyah,JahmiyyahdanMurjiyyah.58

Di sampingitu, beliau menyenaraikantiga belaspeganganyangdisifatkan sebagaizindik iaitu: Hubbiyyah,Aw!iyaiyyah,Shamrakhiy-yah.Ibahiyyah,Ha!iyyah,Huriyyah, Wakikiyyah,Mutaja-hi!iyyah,Mu-takasili~ah,Ilhamiyyah,Hulu!iyyah, Wujudiyyah,59dan Mujassamah.Scmuapeganganmi diberi keteranganningkasolch SayidAbdul Rah-man.6°

Dalam bahagianakhir mengenaitauhid beliau telahmengajukanpersoalanfiqah mengenaibidaahdi sampingmembicanakanfasal tmbb(perubatan).6’

PeringkatMakrifat

Peningkatmi didekati oleh SayidAbdul Rahmandengangayapende-katanusuluddin bercampurdengandhauq ilmu tasawwuf.Padape-ringkat awal kits dapatmcnanggapiapayang dimaksudkanmakrifatdan sudutilmu usuluddinsebagaimanakatanya:“Maknifat di kalanganimam-imamusuluddinialahmengetahuiakanAllah dengansifat-sifat-Nya yang zatih dan maknawiah”.62Mengikutkonsepilmu usuluddinin makrifat itu adalahsamaertinya denganistilah “ilmu”. MenurutSyeikh HusseinNasir yang terkenal denganpanggilanTuan HusseinKedah:

Maknamakrifatpadalughahertinyaiaitu mengetahuidanmengenalmakabermulatiap-tiapilmu iaitu makrifah. Bermulatiap-tiapmak-rifah itu ilmu. Bermula tiap-tiap onang yang mengetahuidenganAllah, iaitu yang mengenal dengandia. Bermula tiap-tiap orangyangmengenalAllah, iaitu yangmengetahuidengandia.6~

Secararumusannya,Tuan Husseinmcngatakanbahawamakrifat

197


dani segi ilmu usuluddinialah: “Lktikad yang tetapyangtiadamenaruhsyak danzanndanwahamdenganpekerjaanyangbergantungdenganAllah dandenganRasul-Nyadanipadasekira-kiramuafakatdanberbe-tulan bagi yang sebenannyayang diambil akan dia danipadadalil”.MPokoknya makrifat daii segi usuluddinmcrangkumi akan sifat-sifatAllah dani segi wajib, mustahil danhams,bukanmengetahuizatnyakeranayangdemikiantidak mungkindicapamolehakaldanadalahben-salahandanipadamakhluksebagaimanasabthNabi Muhammad:u

Terjemahan:Tiap-tiapterlintasdi hati, makaiabinasa(bukan)danAllah adalahberlainandan demikian.

DanipadamengenalAllah secanausuluddin,SayidAbdul Rahmansecana tidak langsung berpindahkepath pengenalanyang bersifattasawwufiaitu selepasmembicarakanpersoalanbahawamanusiatidakmungkinmengenalizatAllah, tetapi sebaliknyahendaklahmemikirkantentangmakhlukAllah berdasarkanhadithNabi Muhammadyangber-maksud:“Benfikirlah kamutentangciptaanAllah dannikmatnya,tetapijangankamu fikir tcntangzatnya,keranatidak terjangkauoleh fikir-an”.~Lalu beliaumengaitkandenganpandanganorang-orangsufi yangasyikdengankecintaanterhadapAllah danmelihathakikatkewujudansebenamyahanyaAllah, sehinggadanipadarasacinta yangmendalam,menjadikanmerekakaramdalamlautanmenyebabkanterkeluandanipa-da lidah merekakata-katasathiyyat67yangpadalahimyabertentangandenganaqidahtetapipadahakikatnyabukanbermaksudsedemikian.

Selepasitu beliau membicarakankonsepdin “Sesiapamengenaldirinya makasesungguhnyadia mengenalTuhannya”~. Petikanmi di-katakansebagaihadith yang menjadi permulaantempat bertolaknyaperbincanganahli sufi terutamanyayangberaliranfalsafah.SayidAb-dul Rahmanmenterjemahhadithmi denganmengaitkanperbahasannyamengenainyawadanroh denganmengatakan:“Barang siapamengenaldia akannyawanyaitu memerintahakanbadanpadasegalaperbuatandankelakuannescayamengenallahdia akanTuhannyayangmemenin-tah akan nyawanya”.69Namun begitu pengenalanyang dimaksudkanbukan terhadapnyawa sahajabahkankonsep “diii” itu bukan terhadpadadiii badanidan rohani insansahajasebagaialamsaghir (macro-cosm)tetapikcscluruhanalammi sebagaialamkabir (microcosm)yangmembuktikankuasaAllah SWT.

SayidAbdul Rahmanmenycntuhtentangkonsepdiii manusiaSe-bagaialam saghir yang merupakancermin bagi alam kabir dengan

198


membandingkan”... kejadianmanusiaitu sepertinaskhahbagi makni-fat akanAllah SWT sebabberlipat-lipatpadanyabebcrapabendayangbagi alamyangbesan-besardantiadadaripadasesuatuyangpadaalammelainkanadalahbandingnyapadamanusia”.7°Beliauberpendapatba-hawaolehkeranapadadin manusiaitu tercerminkandunganalamyangbesar,maka danipadarahsiainilah manusia telah dijadikan khalifahAllah di bumi mi dankeranamanusialahmenjadi tempatpemyataanJamaldanJalal Allah, di sampingmenjadi tempatpemyataansifat dannama-namaAllah-Nya. Beliau jugatelahmemetiksebuahhadith Qudsiyangtelahditerjemahkanbermaksud:“Yakni Aku jadikansegalamakh-luk itu keranamenzahirkankemuliaanengkaudanAku jadikanakandi-kau kerana menyatakankebesaran-Ku”.7’Temyata bahawadenganmembicarakanpersoalandi atas, Sayid Abdul RahmansecanatidaklangsungmencerminkanpengaruhfalsafahtasawufIbn Arabi danpen-dukungnyaIbrahim al-Jili yangmembicarakantentangkonsepInsanal-Kamil itu.72

Kedua-duaaspekusuluddindan tasawwufyang dibicanakanter-kandungdalam kalimahsyahadah.Denganmakr~fatdhaukiyyahsese-orang itu dapat sampai kepada tauhid yang sempuma.Kalimahsyahadahinilah yang dikenali denganbeberapanama iaitu kalimahtayyibah,hisn Allah a!-Hasin, KanzAllah al-Akhbar, syajarah tayyi-bah, kalimah al-Tauhiddanshajarat al-Mubaralcah. Sebahagiandan-padanama-namatersebuttelahdiberi huraianyangagakpanjangdansebagaikesimpulannyabeliau menyatakanbahawathlam bertauhidscbenarnyaadaempatmartabat:

(1) Orangyangberkatadenganlidahnyatetapi tiadapadahatinyamaknadanhakikatnyaiaitu mantabatorangmunafik.

(2) Orangyang berkatadenganlidahnya dan ada padahatinyamaknanyadanhakikatnyaiaitu mantabatorangmukmin.

(3) Orangyang berkata denganlidahnya dan adapadarohnyamaknanyadanhakikatnyaiaitu martabatawliyakyangdikenalsebagaiorangyangsyinik.

(4) Orangyang berkata denganlidahnya dan adapada sirmyamaknanyadanhakikatnyaiaitu martabatkhawassal-Khawassyangmencapaipeningkatmukashaf.73

199


SayidAbdul Rahmanjugamenegaskansecanaringkasbahawake-sempumaantauhidbergantungpadakesempumaanamalansyaniatyangterkandungdalamrukun Islam yang lain danipadakalimah syahadahitu.74

PeringkatTareqat

MenurutJ. SpenserTniminghamyangmcngkaji tentangtareqat-tareqatdalamIslam:

A taniqawas a practicalmethod(othertermsweremadhhab,nikaya

and suluk) to guide a seekerby tracinga way of thought, feeling,andaction,leading througha successionof ‘stages’(makamat,in in-tegral associationwith psychologicalexperiencescalled ‘states’ ah-wal) toof divinereality (haqiqa).75

TaneqatyangdianjurkanolehSayidAbdul Rahman:ialahNaqsya-bandiyah76iaitu tareqatyang menjadi ikutannya. Semasabertareqat,menurutTnimingham:

The ordersstressedthe powerof the word God, andhundredsofbookletshave beenwritten on the virtues and propertiesof thenamesof God,of phraseslike the Basmala,or Qaranicverses(Ayatal-Kursi), or chapters (Surah Ya Sin). The associationof these‘words, as in ash-Shadhili’sHizb al-Bahror al—.Jazuli’s Dala’il a!-Khairat,gives thesemagicalproperties,Powersymbolismin Islamis, therefore,primarily basedon words.77

Olehkeranasetiaptaneqatitu mempunyaipendekatandanamalan-nya yangtersendiri,khususnyataneqatNaqsyabandiyah,makahanuslahmelalui bimbinganiaitu mencrusiguru yangmursyid.MenurutSayidAbdul Rahman,dalamahwaltaneqatdanadabnyaadaempatfasal: 1)adabmurid, 2) adabguru, 3) adabzikir dankaifiatnya, dan4) ustaztareqatNaqsyabandiyah.Persoalanfasal-fasaltersebutlahtelahdibica-rakanoleh SayidAbdul Rahmandalambahagianakhir mengenaitare-qat.78

Antanaadabmuriddengangurudansahabatnyaterdapatpeganganyang eratkepadasunnah,iktikad ahli al-Sunnahwa al-Jumaah,me-ninggalkansegalarukhsah,mengerjakankebajikan,taubatsetiapketi-ka, menghormatigum dan sekali-kalijanganbersahabatdenganahlidunia.79

Seseorangmunid yang bertaneqatdianjurkanoleh Sayid AbdulRahmansupayamelaluiempatmantabatiaitu taubat,benistikamah,ben-

200


tahdhib (iaitu mclatih din sepertitidakbanyakbercakapkecualiapabilaperlu meninggalkanpergantunganpadamakhluk,mengurangkantiduruntuk dapat lebih mendekatiAllah) dan menghampirkandin kepadaAllah.8°

Sebagaimanaadabmurid,8’ begitulahjugaadabguruamatbanyak,antaranyamengajarkansupayamuafakatdenganberlandaskanal-Qurandanhadith,mengambil tareqatmenerusiguruyangsebenarsupayaha-sil pertambahanmaknawi antaraguru denganmurid hingga kepadaNabi MuhammaddanseterusnyakehadhratAllah SWT.

MenurutSayidAbdul Rahman,semuatareqat82khususnyatareqatNaqsyabandiyahmelalui al-JunaidsehinggaSaidina Au, di sampingterdapatjuga yang melalui Abu Yazid al-Bistami menerusiSaidinaAli.83

SeterusnyaSayidAbdul RahmanmenyenaraikanrantaiansalsilahNaqsyabandiyahyangditerimamelalui gumnyaiaitu Saidi MuhammadMazhar al-Ahmadi sehinggalahkepadaNabi Muhammadiaitu seba-nyak 42 rantai persambungan.Rantaianyang bersambungmi menge-sahkanpertalianyangditenimadanipadaNabi Muhammadsebagaimanasahihnyahadith-hadithyangmempunyaisanad-sanadyangkukuh.

Berhubungdenganzikir, sebagaimanatersebutdalam tulisannyabahawaamalanbertareqatadalahbergantungpath amalanzikir samaadadanipadaayatQuranataususunanulama-ulamatareqat,makademi-kianlahdengantareqatNaqsyabandiyahmempunyaikaedahdanalinandalam berzikir iaitu menurut sadat Naqsyabandiyah.Sayid AbdulRahmanberpendapatbahawaberzikir tanpatalkin gumtidak memberifaedahdan ditolak. Semasaberzikir hamslahbersuci daripadahadasdannajis samaadapadabadan,pakaiandan tempatdenganmengha-dapkandiii ke kiblat dalamkeadaanbertawamikdenganmenghilang-kan danipada ingatanyang lalu dan yang akan datang. SetemsnyamembacaIstighfar 25 kali, al-Fatihah3 kali, al-lkhlas 3 kali danmem-baca:

~

3 kali. Zikir lafaz zat (Allah, Allah) 1000 x 5 kali selepassembah-yang.M Kemudiandisebutperjalanantareqatitu adatujuh (7) yangdi-panggil dengan‘Litaif: Latifat al-Qalb (rahsia hati maknawi),LatifataI-Roh(nahsiayang halus),Latifat al-Sirr (rahsiayanghalus),Latifat

201


al-Khafiyy (rahsiayangtersembunyi),Latifat al-Akhfa (rahsiayangsa-ngattersembunyi),Latifat al-Nafs(rahsiaotak yanghalus)danLatifat(tidak disebut).85Selain itu disebutpula tentangjalan menyampaikanpendekatankepadaAllah itu melalui jalanzikir nafi isbat, jalanmuna-kabahwilayah al-sughna,murakabahal-rohdanwilayah al-kubrayangdisebutmurakabahmakiyyah.Di sampingitu tcrdapatamalanyangme-merlukanpengikutnyamemperbanyakkansembahyangrawatibdanse-lepassetiapsembahyangfandubentasbih50 kali, bertahmid33 kali danbertakbir34 kali selainbertahajuddi waktumalam86 dansebagainya.87

PeringkatHakikat

Sebagaimanayang telab disebutsebelummi mengenaibahagianmibahawaSayidAbdul Rahmantidak sempatmenghuraikannyakeranasebelumbuku mi disiapkan,beliau meninggaldunia. Hanyatencatatayatbenikut:

yangbermaksud:Ketahuilahbahawasanyahakikat itu batinbagi sesua-tu. Hakikat danipadasusunantasawwufadalahpeningkatterdekatde-nganmakrifat. Menurutal-Kamshakhanawihakikat ialah maknayangberhubungdenganhati, peringkatyang terbukayangghaib-ghaib.Ha-kikat adalah pembenianAllah. Melalui hakikat, seseonangitu dapatmeningkatkankebajikandan ketaatannya.Berkata Shadhili bahawa“tareqatialah penerusandi hati,engkaumelihatbahawatidak adayangmemudaratkanataumemanfaat,tiadayang membenidanmenegahme-lainkanAllah”.88

SumberRujukan

Dalam menghasilkankitab Ma’arjj a!-Lahfan, Sayid Abdul Rahmanmembuatrujukanbacaandanmemetikpendapatulama.Antanarujukanyangdisebutnyaialahkitab Awarifal-Makarif oleh al-Suhrawardi,A!-Tamhid,Rawdal-Ta!ib, Tarjumanal-AshwaqdanAnwaral-Qudsiyyah.Di samping itu beliau menyebutbebcnapatokoh untuk mcnguatkanpendapatnyadalambidang-bidangyangdibicarakan,misalnyaselaindiatasterdapatnama-namaMuhyiddin Ibn Arabi, Ibn Ataaillah, Shibli,Syahrastan,Imam al-Ghazali,Nasafi, Imam Qurtubi, Imam Fakhru’l-Razi,ImamAhmad,Ibrahim al-Liqani,Imam Nawawi,IzzuddinAbdulSalam,Imam al-Haramyni, Ibn al-Muqni, Junayd al-Baghdahi,Abu

202


Mansural-Maturidi, Fathal-Musili danSahiIbn Abdillah al-Qustari.SungguhpunSayidAbdul Rahmantidak banyakmenyebutkitab-

kitab yangdirujuknya, mi bukan bererti beliau tidak banyakmerujukkepadasumberbacaan,sebaliknyapersoalanyang dibicarakanmem-buktikanbahawabeliaumembacadanmembuatrujukan. BeliaubanyakmemjukpendapatIbrahim al-Liqani yangmensyarahkanJawharata!-Tauhid. Kita dapatmenjangkayangbeliau telahjugamenujuk kepadaIhya U!um al-Din karanganImam al-Chazalidi sampingsecaralang-sungatautidak beliau mungkin telahmembacakitab-kitab Ibn Arabisepcrti Fususal-Hikamdan kitab-kitab tareqatdaripadakarangannyakita dapatmembuatkesimpulanbahawabeliaubukansahajamahirda-lam bidangusuluddin,tasawwufdan fiqah, malahanmempunyaiasasyangkuat dalam ilmu-ilmu seperti nahu,saraf,arud, kifayah, mantik,bataghah(makani,bayandanbadik), tafsir danhadith,ubat-ubatandanpuisi penyairIslamyangterkenal.

KesanPengajaranSayidAbdul Rahman

Sebagai kesan daripada pengajian dan pengajaranserta onientasikeislamankhususnyadalam bidangtasawwufdi negeri Terengganu,maka dapatlahdimmuskanbahawapadahakikatnyaketokohanSayidAbdul Rahmanmempunyai keistimewaanmenjelangzamancampurtanganasingdi Terengganupadaawalabadke-20. Walau bagaimana-pun dalarn konteks pengukuhantradisi keagamaandi Terengganu,SayidAbdul Rahmanmenampakkankelebihanjika dibandingkande-ngan ulamasebe!umnya.Apabila termeterinyaperjanjiantahun 1919yangmembawacampurtanganBritish di negeriTerengganu,makaun-surkeagamaandapatdikatakansebagaiunsurterawalyangtelahmem-bangkitkanrasatidak puas hati di kalangannakyatnegeriTerengganu,khususnyadanipadakalanganulamayangsebelummi telahmengulang-ulang ayatQuranyangmenentangorangYahudi danNasranidanme-negahorangIslamdanipadamenjadikanmerekasebagaipemimpin.89

Kalau diperhatikanUndang-undangTubuh KerajaanTerengganu,perkaraperjanjiandenganorang luar khususnyakuasaEropahdicatatsebagaipeningatankepadapemenintahbahawa:

Fasal 14

Tegahandi atasrajaMaka tiada!ulus dan tiadasah sekali-kaliRaja membuatperjanjian

203


ataumenyerahkannegeridan kerajaannyaatau suatubahagiandan-padakuasakerajaanatauhukuknyaitu kepadasebarangmana-manakcrajaanataukepadakuasa-kuasabangsaEropahataulainnyaY°

Perjanjiantahun 1919 yang dianiggapsebagaijalan ke arab pe-nguasaanBritish di negeni Terengganuseperti yang telahberlakuke-padanegeni-negeniMelayu yang lain sebelumnyaadalahbercanggahdenganfasal 14 undang-undangtersebut.Justenukerana itu pencang-gahantersebuttelahmenimbulkannasatidak puashati di kalanganrak-yat, khususnyaapabilabeberapaperaturancukam seperti cukai tanahdilaksanakanselepaskehadirankuasaEropahdi Tenengganu.Ini me-nimbulkanketegangandankegelisahansosialdi Terengganupadata-hun 1922 yang berlarutandan memuncakkepadapenentanganpadatahun1928.~’

Puncayangmencetuskankegelisahandanpenentangantersebutte-lab disemai oleh SayidAbdul Rahman.Kedudukansosialnyasebagaiulama keturunanRasulullahdanhubungannyayang napatdenganpe-merintahdalamsistempentadbirannegeridankekerabatandirajakhu-susnyadenganSultanZainal Abidin ifi menjadikannyasebagaitokohyang berpenganuhthlam masyanakatTerengganu.92Rasatidak puashati beliaudikatakantelahbermulasejakkemasukanejenBritish padatahun 1910dansikap antipenjajahanbeliau tergambardalamUndang-undang1911sebagaimanayangterdapatdalampetikandi atas,olehke-ranabeliaumerupakansalahseorangtokoh yang telahbertanggungja-wab menyusunundang-undangtersebut.Perasaantidak puashati misemakinberkobanapabilapihakkerajaanmengambiltanahnyadi BukitLosonguntuk dijadikantapakrumahEjen British yangmengakibatkanhubunganbeliaudenganSultanZainal Abidin III jugamenjadi reng-gang.Perasaananti-Nasnanisebagaipenjajahmenjadi semakinkuatapabiladisemaidi kalanganmurid-muridnyasepertiHaji Abdul Rah-manLimbong,Lebai Abdul Rahman(Tok Janggut),Haji WanEmbongPaloh,Haji Abdullah Chik Hok Patani,93Haji MusaAbdul GhanidanSayidSagapbinSayidAbdul Rahman(Tok Ku Paloh).94

Munid-muridSayidAbdul Rahmantelahmeniupkansemangatpe-nentanganterhadapcampurtanganBritish dalampemerintahannegeriTerengganu.Penintah-permntahbanuyangbenkaitandengancukai tanahyangsebelumnyatidak wujud danbersalahandenganhukumsyanakte-lab dijadikan salahsatu isu membangkitkanperasaantidak puashati dikalanganrakyatjelata.Seterusnyami membangkitkansemangatpenen-

204


tanganterhadappemimpin-pemimpintempatan.95Kalau diperhatikanpenistiwapemberontakanmi terdapatperanan

penting yangdimainkan oleh unsuragamaiaitu ulama-ulamabergiatmenanamkansemangatantikafin. SebenamyaSayidAbdul Rahmante-lab menyebarkanideaantipenjajahansebagaimanayangtemyatadalamtulisanbeliauyangmencelagolonganmunafikyangdianggapnyaseba-gai golonganyang lebih berbahayadanipadaorangkafir itu sendinidankedua-duanyaadalahseteruAllah danorangIslam.96

Sekmranyadipenhatikankawasanyang terlibat dalam peristiwapemberontakandan Kuala Benangke Kuala Terengganu,temyataba-hawakawasantersebutmenampakkanrentetantempatyang mempu-nyal sejarah tersebamyaagama Islam. Di tempat-tempattersebutterdapatpusatpengajiansepertidi PulauManis danBeladau.97

PenananagamaIslam dalam mencetuskanpembenontakanterha-dappenjajahEropahmerupakanfenomenaumumdalamsejanahpenen-tangan rakyat tempatandi negara-negarayang beragamaIslam dirantauAsia Tenggana.Penistiwayang hampir serupaberlakudi AchehapabilarakyatnyamenentangpenjajahanBelanda.KaranganulamaSe-perti kitab Nasihata! Mu’minin oleh SyeikhAbdul SamadPalembangmenjadipanduandalampencntanganmerekaterhadappenjajahan.Adajuga hasil sasterayang tclah membakarsemangatpenentangansepertiSyairPerangSabil (1881)yang telahdicipta olehTengkuMuhammadHaji PanteKulu sebagaimenyahutpermintaandanipadaseorangpah-lawanAchehbemamaTengkuCit Ditiro.98

Dalamkes penentangandi Terengganu,penananpuisi ataunazamSayidMuhammadbin ZainalAbidin adalahamatketanadalampenye-baranpengajaranIslamdansemangatpenentanganterhadaporangkafir.Puisi-puisibeliau telahdilagukansepertilagu berzanjidalampelbagairentakdan sangattenkenaldi sepanjanglembahSungaiTenengganu.Puisi-puisimi dinyanyikandalamupacarakeagamaansebagaimanapui-Si bcrzanji.ManakalanaskhahasmakBadr, iaitu namapahlawandalampeperanganBadar disalin dijadikan bahanazimat yang sudahtentumemberikansemangatperjuanganpemberontakan.Fenomenayangten-jadi di TenengganudanAcheh itu berlakujugadi wilayahIslamdi Fili-pina iaitu di Pulau Mindanaodalam zaman pemenintahanSepanyol,Amenikadankini kerajaanpusat.Dalam sejarahpemberontakanyangpanjangdi wilayahtersebutterdapatjugasasterayangtelahmenghidup-kan semangatperjuanganterhadappenjajahandanpenindasangolong-ankafirdansasterami dikenalidenganpuisi-puisiPenangSabil.~

205


Bahkansekinanyaditinjau secaramenyelumhperananagamaIs-lam dalamgenakankemerdekaansamaadadi IndonesiatremahupundiMalaysia, maka kepentingannyadalam membangkitkan semangatperjuanganuntuk mendapatkankemerdekaanadalahsukandiketepikan.Sekiranyadilihat secanamikno penananagama Islam di Terengganumaka temyatabahawakesuburanpenkembangannyatelah menjiwaimasyarakatdandalamnentetansejarahmasyarakatitu lahir pulapanaulama yangbenwibawayang telah menghasilkankarya-kanyakeaga-maanyangmenjadibahanuntuktemsmemupukjiwa keislamanhinggabenlakunyapertembungandenganpenjajahan.

Nota‘Pengertiantradisionaldaripadasudutbudayamerujukkepadaalurandannilai yang

diwanisi turun-temurunsehinggamenjadikannyasebagaiadatyangdiikuti. Tradisimengi-kut autoriti iaitu QurandanHadith.Dalamkertaspenyelidikanmi, tradisi adaiahmerujukkepadapengertiannyayangpertamatetapi pengertiankeduamenjadisumberpentingdal-am pengukuhantradisi yang bakal dibicarakanuntuk maksuddi alas. Lihat AhmadIbrahim, 1973. “Unsur-unsurBudayaTradisionalDalam PemupukanKeperibadianKe-bangsaanMalaysia”,Asas KebudayaanKebangsaan,KualaLumpur: KementerianKebu-dayaanBeliadanSukan,hIm 13—21.

2BerhubungdengansejarahcampurtanganBritish, lihat CD. Cowan,1961. Nine-teenth-Century Malaya, London: Oxford University Press,Lihat juga Chai Hon-Chan,1967. The Development of BritishMalaya 1896—1909,Kuaia Lumpur: Oxford UniversityPress.

3ShahanjlTalib, 1984. After Its Own Image: The Terengganu Experience 1881—1941, Singapore:Oxford UniversityPrees,BabVII.

4Mengenaipenentangantersebutbeberapakajiantelahdihasilkanantaranya:a) Mu-hammad bin Endut, 1970. “1928: Penderhakaandi Terengganu”, Latlhan limiah SanjanaMuda Sastera,JabatanSejarah,Universiti Malaya,Kuala Lumpur, b) MuhammadAbuBakar, 1974. “Sayid Abdul Rahman bin Muhammad al-Idrus”, Latihan Ilmiah, SarjanaMuda Sastera,JabatanSejarah,Universiti Malaya,Kuala Lumpur, c) AbduilahZakariabin Ghazali,1976. “KekacauandanKebangkitanTerengganu1921—1928”,TesisSanjanaSastera,JabatanSejarah,Universiti Malaya,KualaLumpur, dan d) Timahbinti Hamzah,1977. “PeranandanPengaruhHail Abdul RahmanLimbong DalamMasyarakatTereng-ganu padaTahun-tahun 1920-an”, Latihan Ilmiah SanjanaMuda Sastera,Jabatan Sejarah,KualaLumpur: Universiti KebangsaanMalaysia.

5Banyakayatal-Quranyangmelarangorang Islammembiarkandin daripada dipe-rintaholehorang kafir, antaranya lihat Surah al-Maidab, 5: 44,45,47.

6ShafieAbu Bakar, 1983. “Identiti Keagamaandan TradisiPengajiandi Terengga-nu”, Pesaka,Kuala TerengganuMonografLembagaMuzium NegaraTerengganu, him8—16.

7Lihat ClarenceL. Banhart& William D. Halsey, 1954. TheNewCenturyEncy-

206


clopedia of Names, Vol. II, New York Appleton-Century Crafts, hIm 2802.8Dipetik oleh Murtada Mutahhari, 1985. “Islamic Philosophy of History,” Ash-

Shahid,Vol.!, No.2,hIm 131.

9Seonangahii falsafahJenmanyangbanyakmenghasilkantulisandalambidangfal-safah.Lihat Ecyclopedia ofNames, Vol. II, hlm 1957-8.

t0Murtada,“Islamic Philosophy”,hlm 131.~Acheh te!ah dibeni geiaran “Serambi Mekah” kerana negeri tersebuttebal dengan

pengaruhkeislamannya.Path zamankegemilangannyamuncul beberapaorang ulamayangterkenaiyangtelahmenghasilkankarya sastenaMelayu-lslam.Lihat SyedMuham-mad Naguib al-Attas, 1970. The Mysticism ofHamzah Fansuri , KualaLumpur: Universi-ti ofMalayaPress.

t2BacaSyedMuhammad Naquib al-Attas,1970. The Correct Dateof The Terengga-nu Inscription,Kuala Lumpur: Muzium Negara,hIm 1.

t3Lihat Haji MuhammadSalehbin Haji Awang (Misbaha),1978.Terengganu DanBentuk Sejarali, Kuala Lumpur: UtusanPublications, him 4.

t4Khoo Kay Kim, Disemben1974. “Kuala Terengganu:InternationalTradingcen-tre”, Malaysia in History ,Vol. XVII, No 2, hIm 16—30.

‘5Mohamed bin Abu Bakar, 1979. “Sayid Abdul Rahmanbin Muhammadal-Idrus(Tok Ku Paloh)”, Islam Di Malaysia, Kuala Lumpur: PensatuanSejarah Malaysia, him34—35.

t6Beliau sendiridikatakanberasaldan Patani.Lihat Mohamadbin Abu Bakar, 1981.“Riwayat Hidup Tukku Paloh Anakanth Tukku Tuan Besar”, CenderamataMemper-ingati Tokoh Ulama Sham Ke-VI, Fakulti PengajianIslam,Bangi:Universiti KebangsaanMalaysia,hIm22.

‘7Haji MuhammadSalehbin Haji Awang(Misbaha),1983. “PerkembanganPenulis-andanPengarang-pengarangTerengganuSebelumPerangDuniaKedua”, Pesaka,KualaTerengganuMonografLembagaMuziumNegeiiTerengganu.him 87.

‘tTerdapatpetikanpuisi/nazamthlam kitab-kitabyangmenyebutkannyasebagaidi-hasilkanolehuiamanegeriTerengganutetapi namapengarangtidak dikenalpasti.LihatZainai Abidin bin Muhammadal-Fatani,1344 H.M(ftahal-Munidfi JIm al-Tauhid,PuiauPinang:SulaimanMar’i, hIm 15—16.

t9Lihat Mohamad, “Sayyid Abdui Rahman”, him 41.

20Ibid.,him 49—50.

2tPengajianilmu tasawwufteiahpun wujud sebelum terbitnya kitab Hikam Melayu.mi terbuktidenganwujudnyanisalahtasawwufdi institusi pondokSyeikhAbdui Malikbin Abdullahsepentinaskhah-naskhahrisalahA yanThabitahbahasanmengenalsyariat,tareqat,hakikat danmaknifatyangdikenaldenganusul tahkiki, takwiian tenhadaphunuf-huruf fatihahdanistiiah-istilahyangpantingsepertiMuhammaddanAllah, pembicaraantentangsakrat, tanyajawab di antaraSaidina All denganRasuiullahdan lain-lain lagiyang mencenminkan carapendekatanpengajiandi Acheh dalamzamanbenkembangnyaaliran wahdatal-wujud danamat berbauSyiah danagakkaburdan segipenulisandandimanadihasilkan.Pengaruhnyapulatidaklahbegitu besardanjelasdi Terengganu.

22Seiain karangannyadalambidangtasawwufitu, terdapatjugakarangantasawwufyangdihasilkanoleh seorangulamaketurunanal-Idrus iaitu Sayid Ahmadbin Muham-

207


mad yang teiah menghasilkankaranganberjudul Targhib al-Ibad fi Qira’ Ratib al-Haddad (1301 H), iaitu satuhasil terjemahanbertujuanmenarikminatorangIslamuntukmembacaRatib al-Hadad.Namun begitu karanganmi tidaklah dapatdisamakankepen-tingannyadenganMa’anij al-Lahfan, apalagiHikam Melayu.

23Namanyaialah ImamTajuddinberasaldanIskandariah,Mesir. Beiiaudiiahirkankira-kira padapertengahanabad ke-7H/13 M dan meninggaiduniapada709 H/l 309 M.Ibn Ata’iiIah merupakanrantalanketigadanipadataneqatShadhiliiaitu munidkepadaAbuAbbasal-Mursi (meninggalduniapadatahun686 H/I 288 M) yang bergurukepadaAbuHassanal-Shadhili. Selainkitab Hikamterdapatjugakaranganlain iaitu Miftah al-Falahwa Misbah al-Arwah, Kitab ak-Tanwirfi Isqat al-Tadbir, Kitab aI-Lata’zfft Manaqib Abial-Abbas wa Shaykhihi Abi al-Hassan, al-Qasd al-Mujarradfl Ma’r~fatal-Ism al-Mufrad,dan Unwan al-Tawfiq ft Adab aI-Taniq. Lihat Tuk Pulau Manis, t.t. Hikam Melayu, Su-iaiman Mar’i, Singapore.Lihat jugaVictor Danner,1973. Ibn Ata’illah: Sufi Aphorisms(Kitab al-Hikam), Leiden:E.J. Bnili, hIm 1 dan12—14.

24BeIiauialahAbu ai-HasanAu al-Shadhili.Lahir di Ghumara(Maghnibi)pada593H/I 196 M danberpindahke Mesir untukmenyebankantareqatnya.Di Mesir, beliautelahmendapatmunid-munidyangterkenaisepertiAbuai-Abbasal-Mursidan Ibn Ata’iilah. Li-hat J. SpencerTrimingham, 1971. The Sufi Orders in Islam, London: Oxford UniversityPress,him 47—48.

25Danner,Ibn Ata’illah, hIm 2.26Sungguhpunbegitu masihterdapatpenuiisankitab-kitabtasawwufberaiiranfaisa-

fah,contohnyaAl-Durr al-Nafis karanganNafis ai-Banjari,daniebuahlagi yangberjuduiAl-Manhal al -S aft tetapitidak puladapatdikenaipasti siapapengarangnya.Perkembang-antasawwufaiiranfalsafahtidakiahbegitu menonjolpadapertengahanabadke-19.

27Tajukkitab mi iaiahMaarij al-Lahfan li al-Tarraqi ila Haqa’iq al-Irfan. Makna-nyamenurutpengarang:“Tanggabagi orangyangdahagabaginaik kepadamartabatSe-galahakikat.” Naskhahhim 3.

28LihatMohamadbin Yusuf, 1984. “Sayid Abdul Rahmanbin Sayid Muhammad(Tok Ku Paloh)”, Malaysia Dan SegiSejarah, Bil 13, hIm 53.

29SayidAbdul Rahman,Ma’arij aI-Lahfan, him 105.30 Ibid., him36.’31KananganusuluddinSayidMuhammad,Targhib al-Sibyan telahdiulasolehSayid

Abdul Rahman.32Ilmu-ilmu bantu bagi ilmu utamadi atas termasukiahsaraf, balaghah,mantik,

‘arud, kafiah,mustaiah,falak,hisab,perubatan,mikat danberbagai-bagailagi.

33Mengarang.

34Bahasa.35Masaiah-masalah.

36Yangrumit-rumit atauaneh-aneh.

37SayidAbdul Rahman,Ma’arij al-Lahfan, hIm 36.38Ibid him 15.

39mid.

208


~Beliau dikatakanmenghasilkanbeberapakaranganyang lain untuk pang-ajarannyadanseningkeluarmengajardi tempat-tempatlain.

41Berdasarkannaskhahyang digunakanoleh penulis, pada mulanya penulisme-nyangkayangpenyaiinnyatidak menyempurnakanpenyalinannyatetapidaiamtemubualantarapenulisdengankeluargaterdekatal-marhummenyatakanyangnaskhahmilik ke-luarganyajugatidak tamatkarangannya.

42TareqatNaqsyabandiyahdinisbahkankepadaBahauddinal-Naqsyabandiyah.Wa-laupunpengasassebenarnyalebih awal danipadabeiiau iaitu Abu Yakub Yusuf al-Hamadhani(mangkat1140 M) dan diperkemaskanoleh Abe al-Khaliq ai-Ghujdawani(mangkat1220M). Bahauddinberpenananmemperbaharuidanmemperkembangkantare-qatmi denganteraturdenganpendekatandan kaedahzikir yangtertentu.Lihat Triming-ham,The Sufi Orders in Islam, him 62—64.

43SayidAbdul Rahman,Ma’arij al-Lahfan, him 87.~Lihat Ahmad aI~Kamshakhanawi,l287H. Jami’ al-Usul ft al-Awliya’, Misra: al-

Matbaatal-’Amirat aI-Wahabiyyat,him 75.45Ibid., hIm 7746SayidAbdui Rahman,Ma’arij aI-Lahfan, him 7.47MasaIahkelainan mi tidakiah terhadkepadaSayid Abdul Rahmansahaja,tetapi

beriakujuga pendekatantokoh-tokoh sufi umpamanyapendekatantasawwufImam a!-Ghazaiiyangmengambil pendekatansyaniatdanakhiakuntuk membersihkandin ke Ha-drat Illahi. Lihat Abu Hamidal-Ghazaii, l395H/1975M.Ihya’ Ulum al-Din, 6 Juz,Bei-rut: Dan al-Fikir, Lihat juga Abul Quasem, 1975. The Ethics of al-Ghazali, KuaiaLumpur:The Author.

48Oiehkeranajalan tauhidbersambungdenganjalanmaknifat,keranamenurutilmuusul(tauhid):iaitu “kewajipan,terawalbagi setiapinsanialah mengenaiAllah”, dantare-qatbertaliandenganpendekatanperingkathakikatiaitu susunanyangbiasadalamtaneqatdantasawwuf.Makakitabmi jugadapatdilihat sebagaikitabyangmengandungiduabi-dangpembicaraaniaitu bidangusuluddindanbidangtareqatyangteiahdiwarnakanden-gan pendekatantasawwuf.Untuk mendapatmakiumatmengenaibidangpertama,lihatumpamai~ya:Zainal Abidin bin Muhammadal-Fatani,t.t. Al-Durr al-Thamin, Puiau Pi-nang:Danal-Ma’anif, him 16.

49Didasarkanpadaayatal-Quran,Surahai-Najm,53:9.50Ibid., 53:42.51SayidAbdul Rahman,Ma’arij al-Lahfan, hIm7—8.52Dalam perbahasaniimu tauhid semata-matadua kalimah Syahadahdinamakan

“simpulanatau akaidal-iman” yangmengandungisifat wajib, mustahiidan hanusbagiAllah danRasui-Nyayangterjumiahdi bawahnya50 sifat. Lihat MuhammadZain FaqihJalaluddin,t.t. Bidayat al-Hidayat, PulauPinang,Dan al-Ma’anif, hIm40.

53Berhajatnyamakhluk. Istilah mi jugadigunakanbagi kelompok sifat Allah samaadaiftikan danistikhnak(kayanyaAllah danipadamakhluk).Ibid., him 33 dan35.

54Dengankonsepetika berdasarkansifat muhlikat dan Munjiyat yangboleh mem-bawapeningkatanjiwa kepadaYang MahaPencipta.Lihat Al-Ghazali, Ihya’ Ulum al-Din.

55SayidAbdul Rahman,Ma’arij al-Lahfan, hIm 13.

56Pengiibatannyadalampengajaranilmu usuluddindantasawwufbertujuanmenye-

209


lamatkanmasyanakatMelayu-Isiamkhususnyadi Terengganudanipathajaransesat.57Untuk mi lihat anlananya:Ibrahim al-Ligani, t.t. Sharh bagi Main Jawhara: al-

Tawhid, (TerjemahanBahasaMelayu) Danal-Ma’anif, PuiauPinang,him 30—31.5tUntuk mendapatkanketeranganlanjut mengenaipeganganitu, lihat W. Montgo-

mery Watt, 1973. The Formative Period of Islamic Thought, Endmnburgh:EndinburghUniversityPress,him 119—148.

59Wujudiyahyangmuihid tetapitidakpulawujudiyahyangmuwahhid.

60SayidAbdul Rahman,Ma’arij aI-Lahfan, him 30.61Keluanganyamemangterlibatmenyadurkankitabperubatandanmembuatnamuan-

nya.62SayidAbdul Rahman,Ma’arij al-Lahfan, him 43.

63HusseinNasir bin MuhammadTaib, I393H. Usul al-Tawhid, PuiauPmnang:TheUnitedPress,him 30.

~Ibid.65SayidAbdul Rahman,Ma’arij aI-Lahfan, hIm43.

66Jbid him49.

67Kata-katapermulaanyangbukanbermaksudpadahakikatlahimyaseperti“anaal-Haq” oiehal-HaIiaj danlain-lain. Ia tenioncatdaripadaiidahorangyangteiahmabukde-nganwaridatIlahiyyah. Lihat Khan SahibKhaja Khan, 1971. The Secret of Anal -Haqq,Lahore:Sh.MuhammadAshnaf.

68Sebeiummi dibicanakankonsepnyawadanroh.

69Dengandiberi ulasanlanjut (10 huraian)mengenainyawadanpengenaian.SayidAbdul Rahman,Ma’arij al-Lahfan, him 53—56.

70Ibid., him 57.

7Vbid.72Lihat Abu’l Ula Afifi, 1365H/1946M.Fususal-Hikam wa aI-Ta’liqat ‘alayhi, 2

Juz, Dan Ihya al-Kutub ai-’Arabiyyah, Misr, Lihat jugaAbdui Kanim al-Jaylani, t.t. al-Insan al-Kamil, 2 Juz, MaktabatwaMatbaahMuhammadAu SabihWa Awladih.

73SayidAbdul Rahman,Ma’arij al-Lahfan, him 64—65.

75Trimingham,The Sufi Orders in Islam, him 3—4.76Ini adalahtareqatyangterpentingselepastareqatQadiri danpadasuatuperingkat

kedua-duatareqatmi bersatu menjadi Qadirm-Naqsyabandiyah.Kedua-duanyaberasaldaripadapecahanaliran JunaidiatauBisiami danmerupakanpecahanyanglain daripadaAbi Madyan di Maghnibi. Untuk mendapatkanpenjelasanmengenaiPenyatuanduatare-qattersebut,lihat Syed MuhammadNaquibaI-Atass, 1963. Some Aspects of Sufism asUnderstood and Practised Among the Malays, Singapore,MalaysianSociological Re-searchInstitute Ltd., him 59 danTrimingham, The Sufi Orders in Islam, him 16.

77Trimingham,The Suft Orders in Islam, him 28.

78Ada pula yangmembahagikanbabtareqatkepadababtareqatzikir, wasilahdansuluk. Lihat misainyaHaji YahyaRumbah,1980. Risalah Tareqat Naqshabandiyyah Jo-Ian Ma’r~fat,Kajang:Pengarang,him 3.

210


79SayidAbdul Rahman,Ma’arij al-Lahfan,him 84 dan90.

t0Ibid., him 91.8tTentangbabmurid mi, iihat antaranyatulisan Najib al-Din ai-Suhrawardi,Adab

al-Muridin; Shihabal-Din, Awarifal-Ma’arif ; Najm al-Din, S(fatal-Adab; lbn Arabi,Al-Amral-MuhkamdaiamTrimingham,TheSufi Ordersin Lslam,him 29.

82Sayid Abdui Rahmantelah mencatatkan40 tareqatyang masyhur daiam Islamyangteiahdisebutnyasatupersatu,iihat Mcfarij al-Lahfan,him 85—86.

83/bjd.,him 96.

84Bacaantersebutdisertaipermohonantertentudi sampingperbuatanyangmempu-nyai kaedahyangtertentupuia.

85Setiapperjaianantersebutmempunyaicarsbacaandangerakantubuhbadanyangtertentu.

86SayidAbdui Rahman,Maarij al-Lahfan,him 105—109.

87Kaedahmenyampaidanmengamaikanzikir mi nampaknyatidak samaantaraseo-ranggurutareqatdenganguru tareqatyanglain.

88LihatAi-Kamshakhanawi,Jami’ Usulfial-Awliya’, him 68.

89Ai-Quran,Surahal.Ma’idah,5:54danSurahan-Nisa’,4:143.

~Lihat Undang-undangBagi Din Kerajaan Negeri Terengganu,Kuaia Lumpur:JabatanCetakKerajaan,1973.

91Tentangperistiwakegelisahansosialdi Terengganupadaawal abadke-20,LihatRahmatbin Saripan,“KegeiisahanSosiaipadaTahun-tahun1920-andi Terengganu”,Pe-sakaII, him 1—23.

92BeiiaujugaberperananmenyemarakkanpemberontakanPahangpadatahun1890-anyangmanapemimpin-pemimpinpemberontaksepertiDab’ Bahaman,Mat Kiiau daniain-iainpemahdatangdanmendapatsokonganmoraldanmateriai.Ibid., him 5.

93Mohamadbin Abu Bakar, “Sayid Abdui Rahman’,him 45—49.

94LihatAbduiiahZakaria,“Agama danKebangkitanAnti-British di TanahMeiayu’,him 130.

95lbid., him 130—131.

96SayidAbdui Rahman,Maanij al-Lahfan,him 62.

97Haji Abdui RahmanLimbong berasaidan Beladaudandikatakanmendapatpen-didikanpondok di Beiadau,di sampingbeiajaragamadenganSayidAbdui Rahman(TokKu Paioh).Beberapaorangpemimpinpemberontakanjugaberasaldan tempattersebutmisainyaHaji Mat Zin Beiadau.

98HamdanHassan,November1977. “BeberapaCatatanMengenaiNaskhahSasteraAcek’, DewanBt~hasa,him 716—726.

~Lihat Mohd. SailehJaafar, it. “Liangkit PerangSabil of theTausuq”,JurnalBu-dayaMelayu,Jii. 2, Bii.l, him 10—22.

~Lihat DeiierNoer, 1978. The ModernistMuslini Movementin Indonesia1900—1942, KuaiaLumpur,OxfordUniversityPress.

211

8

KONSEP, PERANAN DAN INSTITUSI “PENASIHAT”DI TERENGGANU, KEDAH DAN JOHOR PADA

AKHIR ABAD KE-19 DARIPADA PERSPEKTIF ISLAM

RahmatSaripan

MasyarakatMelayu-Islampathakhirabadke-19di negeriTerengganu,KedahdanJohormenunjukkanperkembanganagaiflaIslamyangsung-guhmenarik khususnyadan segi pertumbuhanstruktur negerikeranasebahagiannyatiadamempunyaikepentinganpentadbiranpolitik danekonomipenjajahBritish yangmeresapke dalammasyarakat.Sebalik-nya, campurtanganBritish di negeriPerak,Selangor, SungaiUjongdanPahangpadaakhir abadke-19 menerusigolonganpemerintahtra-disional telahmelahirkansatucorak sistem“Penasihat”yangsungguh-punmeletakkanagamaIslam danadatistiadatMelayu di luar bidangkuasapenasihatBritish tetapi temyatabahawapemerintahansecarati-dak langsung itu telah merombakjalinan hubunganagamaIslam de-ngansultan-sultan.’

LunaskonsepKesultananMelayu-Islambercoraktradisionalseba-gaimanayang dijelaskandalam Sejarah Melayu sememangnyaber-kaitandenganajaranal-Quranyangmerujukkepathsataayatyangber-maksud:2

212

KONSEP, PERANAN DAN INSTITUS! PENASIHAT

Hai orang-orangyang beriman, taatilahAllah dan Rasul-NyadanUlil-Amri di antarakamu.Kemudianjika kamu berlainanpendapattentangsesuatu,makakembalilahkamu kepadaAllah dan Rasul,jika kamu benar-benarberimankepadaAllah dan han kemudian.Yangdemikianitu iebihutamabagimudanlebihbaik akibatnya.

Rasulullahpemahmenggariskanthlam sebuahhadith tentangtanggungjawabdua golonganelit yang terpentingthiam masyarakatIslam iaitu tentangkewajipanmerekauntuk bekerjasamadanberbaik-baik antarasatu denganyang lain. Pertama,ialah pemerintahdan ke-dua, para ahii Fuqaha.SekiranyakedLia-dua golongantersebuttidakberbaik-baikmakaros~kbinasalahmasyarakatIslam itu.3

Kedua-duanastersebutmenjelaskankepentinganhubunganbaikyangeratdalamkonteksmasyarakatIslam,terutamanyaantaragolonganpemerintahdengangolonganyangberilmupengetahuanbagikepenting-andankesejahteraanseluruhumatIslam.Sebagaipewaris paraAnbia,golonganalim ulamadalammasyarakatMelayu-Isiam khususnyada-ripadaketurunanArab-Hadramautmemangteiah menginsafiperananyangteiahdiamanahkankepadamerekadanjusterukeranaitu merekaberusahaberkecimpungthlam susunanasassesebuahnegeriMelayu-islam sebagaipengimbangkepadaUlil-Amri danpihak rakyatjelata.Perbincanganmi iebih cenderunguntuk meletakkangolongan ulamasebagai‘Penasihat” beriandaskanpengertianyang terkandungdalamai-QurandanHadith. Allah SWT berfirman,maksudnya: ‘demi masabahawasesungguhnyamanusiaitu benar-benarthiamkerugiankecualiorang-orangyang benmanyangmengerjakanamal salih dan nasihat-menasihatisupayamentaatikebenarandanmenepatikesabaran’.4Ra-sulullahpulabersabdayangbermaksudbahawaagamaIslamitu nasihat,danapabilabagindaditanyakantentangmaksud‘nasihat’,makaRasul-iah lantas menjelaskanbahawa,‘nasihat itu terhadapAllah, al-Kitab,Rasul-Nya,pemimpinIslamdankaummusliminseluruhnya.’~

Di negeriTerengganu,KedahdanJohorterthpatpemahamanyangmendalamterhadapkonsep‘nasihat” sebagaimanayangterkandungda-lam undang-undangasaspemerintahanyangnampaknyaberlandaskan:pertama,tauhidterhadapAllah dantundukkepadaperintahdanlarang-an-Nya;kedua,peganganpadaSunnahyangbanyakmengandungicon-toh teladan;ketiga, bersama-samamenyokongpemimpin masyarakatdalamusahamenegakkankebenarandankeadilan;keempat,amarmak-ruf, nahi munkar.6

213


Dan segisosiologi,alim ulamasebagaigolonganelit di negeriTe-rengganu,Kedah dan Johor nampaknyaboleh dikategorikankepadaduakelompok:pertama,ulamapentadbir,dankedua,ulamabukanpen-tadbir.7 Ulama pentadbirterlibat secaralangsungatautidak langsungdalam pentadbiran.Sungguhpunulama bukan pentadbirnampaknyalebih bergiatdalambidangpendidikanIslam secaraformal atau tidakformal tetapi ciri-ciri kegiatanmerekasebagai ‘penasihatawam jelaskelihatan dalam institusi agama seperti masjid, surau dan sekolahpondok.

Setelahmengganiskangagasanberlandaskannas-nas,maka kinibolehlahkita menganalisisperanandan institusi yang melibatkango-longanulamadi negeriTerengganu,KedahdanJohorpathakhir abadke-19.

Sekiranyastrukturdansistempemerintahannegeri-negeriMelayudi pantaibaratdibandingkandengannegeriTerengganu,temyatabaha-waagamaIslam merupakanfaktorutamayangmembangunkanstrukturdan sistem pemerintahanmenjelangpembentukannegeri ‘IslamiyahMelayuiyah’ padaawal abadke-20sepertiyangtermaktubdalamUn-dang-undangTubuhKerajaanTerengganu:

Sesungguhnyatelah disifatkan dan disebutkandan ditetapkanSe-iama-lamanyaKerajaanTerengganumi kerajaan“Islainiyah Me-iayuiyah” iaiahdikatakanagamanegeridankerajaanmakatiadalahboiehsekali-kalisebarangagamalain dijadi ataudisebutagamane-geri sekalipunbanyakbangsadan agamadiamankandan dibenarkanmasukdiam didalamnegeridanjajahanTerengganu.8

KedudukanagamaIslamdan ulamasecaratidak langsungdiper-teguhkanlagi dalamsistempolitik negeriyangmenggariskandenganjelas kedudukanSyaniah yang diterajui oleh segolonganpemimpinMelayu-lslamyang berusahamendinkanstrukturnegenberlandaskanhukum-hukumSyarak dan merekadigelar sebagaiahli- ahli ‘al-halwal’aqad’ yangdiperuntukankuasamengendalikanperkarayangbesar-besar.9Undang-undangasasnegerinampaknyaagakjelastentangkeah-hanaiim uhamadahaminstitusitersebut.’°

SejarahperkembanganagamaIslamdi negeriTerengganumenun-jukkan bahawalunasperundingantelahdiserapkandalamstruktur ne-geri dandijadikan asaslambangkeagamaanyangdidukungoleh paraulamanegeri. Secarakasarnyaperananulamadi negeriTerengganubo-leh diperhatikandalam bidang pentadbiransepertiberikut: pertama,

214

KONSEP, PERANAN DAN INSTITUSI PENASIHAT

penglibatandalam penggubalandasarpertadbiranpolitik dan sosio-ekonomi;kedua,keahliandalamDewanMesyuanatNegerisertajawa-tandalaminstitusiJemaahMenteri danKepimpinanyanglain;” ketiga,merangkadanmelaksanakanundang-undangnegerisebagaiHakim danKadi’2 dankeempat,memimpinunit pertadbiranpolitik di kawasan-kawasantertentuataskehendakdan ‘cap kumia’ pemerintah.’3

Ciri-ciri peranangolonganaiim ulama agakketaradalambidangpolitik di negeriTerengganukhususnyamengenaiperlantikandalamsistempenggantiansepertiyangdapatdisaksikandalamperistiwaper-lantikan SultanOmanpathtahun 1839’~danperlantikanSultanZainalAbidin ifi padatahun1881.’~

PemerintahanSultan Oman(1839—1876)memperhihatkanjangkamasayangagakbebasdanipadapengaruhkuasaasing.Dalamhubung-an bagindadengankerajaanSiam, Sultan Omannampaknyaenggantunduk di bawah kekuasaanSiam. Keenggananmi ada kaitannyadenganperananaiim ulama,danBritish dengankuasayanglebihbesarsangatberminatuntukmeluaskanpengaruhpohitik di negeriTerengga-flu; kerajaannegenTerengganucubamelaksanakandasarluaryangbe-bas.Namunbegitu,pihakBritish tehahmembuatperjanjiandenganke-rajaanSiampathtahun 1826 yang mengandungisyaratbahawapihakkerajaanTerengganuhendaklahtundukdi bawahkekuasaanSiam.’6

ApabilaberlakunyaseranganBritish terhadapKualaTerengganupadatahun 1862 dalamrangkapihak British berusahamengendalikanperjanjiantersebut,pihak Sultantelahmenghubungipam aiim ulamadan mengadakanmuzakarahbagi mendapatkannasihat dan sarananyang bemasuntuk memperolehicana-carayang mungkin dapatme-nyelesaikankekusutanpolitik dengankuasa-kuasabesar~

Pathtahun1890-ansekalilagi golonganaiim ulamaterhibatdalamhubunganyang bertentangandengankuasaBritish. Pathkali mi adakaitannyadenganpolitik negeriPahang.

SistemResidenBritish yang telahdilaksanakandi negeriPahangpadatahun 1880-antelahmendapattentanganyanghebatdaripadaSe-gohongananistokratyangkurang berpuashati denganperjalanandanimplikasi sistemPenasihatBritish sehinggamencetuskanpemberontak-anpathawaltahun1890-anyangthpatdilihat dan beberapatahapper-juangan.’8Tahappertamamencirikansemangatanti-British, tetapi ta-hapkeduamehibatkanTok Ku PalohyangdianggapolehHughCliffordsebagai‘the saint yangsangatberpengaruhke atasSultanZainal Abi-

215


din III.’~Rekod-rekodsejarahmenunjukkanbahawaaiim ulamanegeriTerengganuyang diketuai olehTok Ku Palohtelah menasihatiorangPahangsupayamehancarkanPerangSabil terhadappenjajahBritishapabilaorangPahangmencariperlmndungandi negeriTerengganu.2°

Tok Ku Palohmerupakanseorangulamayaflg sangatmenanikun-tuk dijadikan tokoh kajian sejarahnegeriTerengganukeranaketokoh-annyabukan sahajaketana dalambidang pohitik tetapi dalambidangilmu tasawwuf.AyahnyaadalahseorangulamabemamaSayidMuham-madbin ZainalAbidin (1795—1878)yanglebihterkenaldengangelaranTuanBesaratauTok Ku Hadis.2’ PengaruhTuanBesaramatjelasda-lam penerapannilai-nilai Islambukansahajadalambidangsiasahyangberlandaskansyaniah,bahkanlebih terkenalsebagaipemimpinmasya-rakatMelayu-Islamyang telahmembentukpandanganduniabersendi-kan tauhid atau Tauhidic Weltanschaungmelalui nazamdan risalahSyahadah.22Sebagaiseorangpendidikdanmursyidyang terbilang,be-liau tidak mendekatiistanauntuk ketinggianstatussosial,kuasadanpengiktirafanterhadapbidangilmu yangadapadanya,sebahiknyaSul-tan Omarkerapmengunjunginyauntuk mempelajaniilmu pengetahuandan mendapatkannasihat.Hakikat mi sebenannyasuatu penghayatanhidup yang dapatdilihat danipadamaksudsepotonghadith yangme-ngatakanbahawaulamayangburukitu pergimendekatipemerintahSe-dangkanpemerintahyangbaik pergimendekatiulama.23

Seoranglagi ulamayangterkenaldi negeriTerengganupadaakhirabadke-19 ialah Haji Muhammadbin Abdul Malik (1837-1909),iaituseorangcicit ulamaterkenalpadaawal abadke-18 bemamaSyeikhAb-dul Malik yang lebih terkenal dengangelaranTok Ku Pulau Manis.ShahrilTalib dalam kajiannyamengenainegeriTerengganu,24menga-takantokoh mi adalahcucuhelaki kepadaTok Ku PulauManis, tetapisebenannyabeliauadalahanakkepadacucuTok Ku PuhauManis.25Ha-ji MuhammadterkenaldengangelananTok Kadi yang telahmelanjut-kanpendidikanIslamyangdidirikan oleh Tok Ku PulauManis di sam-pingmenjadiMufti semasapemerintahanSultanOman.

PerkembangansiasahsyariahIslam di negeriTerengganubanyaksekali bergantungpadakegiatanulamadi institusi-institusipendidikanIslam dan pentadbiranpolitik sehinggakehidupanberagamamenjadinilai asasyang paling dominan. Institusi-institusi Syeikhul Ulama,Mufti, Kadi dan Imam yangditauliahkandanditerapkandahamsistempentadbiransiasah,syariaholeh pemerintahtradisional Melayu-lslam

216


memiliki statussosialyangtinggi. Justerukeranaitu merekadipandangtinggi dandihormatiolehrakyatjelata.Sebagaitokoh masyarakatMe-layu-Islam yang berwibawadalam bidang keagamaan,mereka me-nyumbangkankepimpinandan institutionallinkages’ antaragolonganpemerintahdengangolonganyangdiperintah,terutamanyamelalui pe-ngendalianinstitusi pendidikankeagamaansepertimasjid, suraudansekolahpondok.

Ulama merupakangolongan dalam masyarakatMelayu-lslamyangtelahmenghidupkaninstitusimasjid, suraudanpondoksebagaita-pak semaianpembentukanpersonalitidan disiplin keagamaanberlan-daskanlunas-lunaskebajikanhidup di duniadandi akhirat Antanato-koh ulama yangpaling terkemukapadaakhir abadke-19 ialah anakTok Ku TuanBesaniaitu SayidAbdul Rahman(meninggaldunia1918)yangdianggapolehkebanyakanpengkajisejarahnegeriTerengganuse-bagaipejuangMelayu-lslammenentangpenganuhpenjajahanBaratdinegeri-negeriMelayu menerusipenyibaranfahamanSufi yang terdapatdalamsebuahkarangannyaberjudulMa’arijal Lahfan.26Nampaknyari-salahmi telahmenjadi ganispanduanpembentukansatujenerasiRab-baniyangtelahdirintis dandiasaskanolehbapanyaiaitu Tok Ku TuanBesan.27Contohnya,gerakanjihadfi Sabililah yang telah dicetuskanoleh SayidAbdul Rahmandi kalanganorang PahangyangdisokongolehorangTerengganupadatahun-tahun1890-anjuga telahberlakudinegeriTerengganupathtahun-tahun1920-anapabilamuridbehiauiaituHaji Abdul RahmanmemimpingerakanagamamenentangpenjajahanBarat.28Peristiwa-peristiwasejarahtersebutmenunjukkanbahawa ins-titutional linkages yangberbentukmendatardanmenegaktelahmeng-asaskanperpaduandi kalangangolonganulamadansebaliknyamengu-rangkan,kalaupuntidaic menghapuskanperbezaantentang pendapatdan panthnganmengenaicara-canabergerakantanaulama pentadbirdanbukanpentadbir.

NegeriKedahmengalamiperkembanganagamasepertijugadi ne-geriTerengganutetapinampaknyaperubahandalamprosespengislam-an di negeriKedahadalahlebih perlahan.Golonganulama di negeriKedahpadaakhir abadke-19nampaknyacubamenghuraidanmeng-atur tanggungjawabmengislahkanfahamanIslam dengan mengan-jurkan ijtihad dahamusahamerekamenolak taklid buta di kalanganmasyarakatMelayu-lslamnegeri Kedah.Gagasanuntuk memumikanfahamanIslam di negeriKedahadakaitan yangrapatdenganibadat

217


haji yangmerupakanfaktordalamanmasyarakatdi sampingkesedaranterhadapwujudnya ancamanpengaruhpendidikan Banat yang mulameresapke dalamjalinan hubunganmasyanakatMelayu-Islam.Namunbegitu,nampaknyafaktor dalamanmerupakanfaktoryang lebih dma-mik keranausahamembukapintu itjihad telahdipelopori olehgolong-an ulamayangtelah ‘menahun’di Makkahuntuk memperdalamiilmuagama.Kebanyakanmerekamendapatkedudukansosial yang tinggisertakepercayaanmasyarakatMelayu-Islammemimpinamal ibadatdimasjidsebagaipegawaiyangditauliahkanolehpemerintah.Ada antaramerekayangmengajanilmu agamakhususnyaal-Quran,di rumah,su-rau dan masjid. Jika dibandingkandenganperkembanganinstitusi pe-ngajian Islam secaratradisional sepertisekolahpondok, temyataba-hawa pertumbuhaninstitusi pondok agak hewat di Kedah. Menurutkajian mengenaiperkembanganagamaIslam di negeriKedah,sekolahpondokmemainkanperananyangagakjelas khususnyadi sekitanAlorSetarpath tahun 1870-an.29Ciri penting yang adahubungandenganperanansekolahpondok,sepertimanahalnyadengannegeri-negeriMe-layu utarayang telahmembangunkansekohahpondoksebagaiinstitusipengajianagama,ialah sekolahpondok tehahbergiat membasmibutahurufdi kalanganmasyanakatMelayu-lslam;memperkembangkanilmupengetahuanagamaIslam dalam bidang Fiqah,Usuluddin,al-Quran,Mantik, Tasawwuf,BahasaArab dan cabang-cabangilmu yang lainyangberkaitan;menterjemahdanmenyusunteks agamadanipadabaha-saArab ke dalam bahasaMelayu (Jawi); danyangagaklebih pentingdalam konteks masyanakatMelayu-Islam ialah mengaitkanpemben-tukanmasyarakatMelayu-Islamyangberpusatdi institusipondokbagimembangunkanmasyarakatdan segi ekonomi.3°

Institusi pondokyang dikendahikanolehpam aiim ulamayangte-lah dilabelkansebagai‘scholar-teachers’oleh seorangpengkajiantro-pologi menunjukkankecenderunganmenerapkansifat-sifat terpuji dikalanganmurid-murid merekapadaabadke-19.3’ Seterusnya,murid-muridulamatersebutyangmenthpatpenghormatandanipadamasyara-kat telahmembolehkanmerekabergerakmelunaskanprosespembuda-yaanberasaskannilai-nihai Islammelalui pendekatanyang segardalamhingkunganpersekitaraninstitusi pondokyangmelambangkancanahi-dup berlandaskansiasahsyaniahIslamiyyah.

AIim ulama pondoktelahmenjadipenggerakutamadalamusahameninggikantarafsosioekonomimasyarakatMelayu-Islamkhususnya

218


di kawasandesamenerusipenggemblengantenagadanpenggumpulansumberalamsebagailanjutanusahayangpadamulanyamembolehkanmerekamenunaikanfanduhaji. Olehkeranaitu, kegiatanulamapondokdi institusi pondokboleh dianggapsebagaiusahadanamalanselepashaji. Denganusahamerekaitu juga,merekatelahmembuktikankepadamasyarakatMelayu-lslamumumnyabahawaagamaIslamsememang-nya menganjurkanaturan dan cara hidup yang pragmatik,bukannyasatu sistemkepercayaanyang menitikberatkankegiatanyangbersifatkerohaniansemata-mata.Pendekkata, institusi pondokpadaumumnyamelambangkanorientasikeagamaanyangmenekankankeperluanhidupyangberbentukibadatuntukkepentinganduniadanakhirat.32

Selain imphikasi sosial di atas, ternyatabahawaciri penerimaangolonganpemerintahdi negeriKedah tidak mungkindianalisisdan su-dut teori pengislamanyangadakaitandenganagamaIslamsebagaialatpolitik yangdiperalatkanoleh pemerintahbagi kepentinganekonomikerajaantradisional.33Abad ke-19 menampakkanciri gerakanIslamyangberkesanmenerapkanasassyaniahIslamiahke dalammasyarakatsehinggaseorangpegawaiBritish yang terkenaldengankajiannyame-ngenaimasyarakatMelayu di sekitarabadke-19,mencatatkanhakikatbahawaorangMelayu telahberubahmenjadi ‘ ... less of a Malay andmoreof a Mussulman(Muslim )‘.~ Perkembanganyangagakpositifdani segi Islam itu sehanusnyadimengertikandalam konteks perna-ungan dan penggalakanterhadapkegiataninstitusi pondok sebagaipenggerakutamadalam proses‘internalization’ nilai agamaIslam kedalammasyarakat.Ciri penggalakkanyangpaling ketaraadalahpeng-anugerahanwakaf-wakafdanipadagohonganpemerintahmenerusiinsti-tusi pohitik tradisional seperti ‘ampun kumia’ yang membantudanmembiayaikegiatangolonganagamamelaksanakangagasanyangber-manfaatke dalammasyarakatMelayu-Islam.Justerukeranaitu, per-spektif sejarahsosial perlu digunakanuntuk mamahamidenganagaktepatmengenaiperkembanganIslampadaabadke-19.

Oleh keranakita memangkekurangansumbersejarahmengenaipelaksanaanundang-undangIslam sebagaiasasperundangannegeri,maka adapengkaji bukan sejanahmenganthikanbahawapathzamansebelumkedatanganBritish, syaniahtidak memberikankesanterhadapnegeri-negeriMelayukhususnyadi pantaibaratSemenanjungdaninsti-tusi Kadi misalnya,bukanlahmerupakaninstitusiyangpenting.35Pan-danganyangagaknegatifterhadappelaksanaansyariahIslamiyahseha-

219


rusnyatidak menjadi isupentingsekiranyasejarahmasyarakatMelayu-lslam dikaji dani perspektifyang luasdan ‘holistic’ yangsecaralang-sungatau tidak langsung dapat mencakupidan dan mendefinisi ke-hidupansosial, ekonomidanpolitik dalamkonteksmasyarakatnegarabangsa.

SejarahnegeriJohorpadaakhirabadke-19memperlihatkanimpli-kasi pengaruhasingkhususnyakuasaBaratyangagakmendalamse-hinggakeperluanuntukmenggubalundang-undangtubuhbagikerajaanagakketara,sedangkangolonganahim ulamadi negeriKedahdianggapsebagaiperundingdanpenasihatdalamstrukturnegeriapabilamerekadilantik menganggotaiinstitusiMajlis MesyuaratdanJemaahMenterisertamemegangjawatanSyeikhul Islam, Mufti dan Kadi.36 Di negeriJohor,tiga ahiranpemikiranyangberlandaskankeunggulanpolitik yangberbeza:pertama,memanifestasikanasaspemerintahanMelayu-lslamyang bercorak‘ancient regime’; kedua, mengasaskanIslam sebagai‘agama’ negeri yang mencirikan syariah sebagaiasasperundangan;danketiga,melembagakaninstitusiIslam selarasdenganpemikiranne-garabangsa.Undang-undangTubuh KerajaanJohoryang telahdiisyti-han sebagai“Perlembagaan1895 menampakkanketiga-tigaciri aliranpemikirantersebut.

Gagasanmerakamkanundang-undangasasnegerisebenamyabu-kanlahsesuatuyangbermuladi negarabangsadi Eropah,sebaliknyadapatdisusurgalurkandari zamanpenubuhannegarayang tehahdiasas-kan oleh Rasulullahpadaabadke-7 di Madinah.37Namunbegitu,Per-lembagaan1895 di negeriJohorboleh juga dihihat dan segi bahasanmasyarakatMelayu-lslamterhadapancamanpengaruhBritish. Adalahtepatjika dikatakanbahawapengaruhBritish terhadapnegeriJohoradalahlebih meresapdanipadadi negeriTerengganudan negeriKedahdan segi perubahanstrukturkenegenianyang menampakanprosesbi-rokrasidahampentadbiran.Sungguhpuninstitusi agamasepertiSyeikulIslam, Mufti dan Kadi telah menganggotaiMajlis MesyuaratNegerisejaktahun 187,.38 akantetapi hanyapadatahun1895 iaitu berasaskanPenlembagaan,satujabatanyang khususmengendahikanhah-ehwalaga-madanpelajarantelahditubuhkan.Dengantertubuhnyajabatanterse-but yang terkenal dengannamaJabatanAgamadan Pelajaran,makaagamaIslam telah dijadikan sebagaiagamanegeridanmenjadiagamarasmibagikerajaannegeriJohor.39

Ciri perundangannegeri yangmenjadi asasstrukturnegeri telah

220

KONSEP. PERANAN DAN INSTITUSI PENASIHAT

menjelaskankuasadan kewibawaanserta keabsahanRaja Melayu-Islamyangdiberi gelaransultanyangmemperolehikedaulatantersebutsebahagianbesamyadaripadatanggapanpemerintahanberlandaskanunsurtradisionalyang terdapatdalamsejarahsiasahsyaniah.Sebenar-nya aspekmi belum dikaji denganmendalambagi menjelaskanlunas-lunaspemerintahanbercorakIslam.4°Setakatmi adasanananyangme-nunjukkanbahawaterdapatasimilasiunsur-unsurtradisi kerajaanPansidi sampingidea Sufi tentanginsan yang sempumadalam pemikinanpolitik Melayu-Islamsejakabadke-16.4’ Walau bagaimanapundenganpenggubalanPerlembagaan1958,kedaulatansultantelahdidefinisikandenganagakjelas di sampingfasal-fasalyangmemperuntukkancoraksertajalinan hubungandi antarasultan, agamaIslam danstnukturke-najaan negeri.42Justerukeranaitu pentadbirannegeri telah dibahagi-bahagikankepadabeberapabidang kuasamenerusimesyuarahyangbolehmenentukanlunasperundanganbenasaskansyaniah,mengasaskanJabatanAgamadanPelajaranyangmerupakaninstitusiterpentingbagiperlaksanaanSyariah,danmenggariskanpelarasanundang-undangke-luargaIslamdenganhukumAdat.

Padaakhir tahun 1895 seorangmenteri telahdilantik oleh SultanJohoruntuk mengetuaiJabatanAgamadanPelajanan.Tokohpentadbiryang menyandangjawatanmenteri ialah seorangbenketurunandirajabemamaEngku MuhammadKhalid.43Walau bagaimanapuntanggung-jawab sebenardalam pentadbiranJabatandan penlaksanaanundang-undangIslamdijalankanoleh pegawai-pegawaiagamakhususnyaMu-hammadKhalid bin Abdullah Munsyi sebagaiSetiausaha.~Institusi-institusi lain yang terdapatdalam organisasibirokrasi tersebutialahSyeikhul Islam,Mufti danKadi Besar.Dato SyedSalimdilantik men-jadi Mufti45 danHaji Abdul RahmansebagaiKadi Besar.46

Sungguhpunbmnokrasidalambidangpentadbiranmemperlihatkanciri-ciri pembentukaninstitusi banudalamstnukturnegeritetapitemya-ta bahawahakikatpenananmasihberlandaskankonsepsebelumtahun1895 yang mengganiskanmesyuaratdanmuafakatyang disyariatkankepadaahhi al-hal wal aqadyangsebahagiannyadianggotaiolehaiimulama.Perbezaanyang agakjehasjika dibandingkandenganperkem-banganinstitusi di negeriTerengganu,KedahdanperanankerajaanJo-hor dalampentadbiranpelajananagamayangdiletakkandi bawahkelo-laanJabatanAgamadanPelajaran.

Sebagairumusankeseluruhannya,ternyatabahawaperkembangan

221


konsep,peranandan institusi “Penasihat’ menampakkanciri-ciri yangagakberbezadan segi corak hubunganantaragolonganmasyanakatyang terhibat iaitu pemerintahdanaiim ulama.Namunbegituasaskon-sep.peranandan institusi tersebutmasihbelum banyakberubahjikadihihatdan perspektifagamayangmenyeluruhdan“holistic”.

Di negeriTerengganu,perananinstitusi Syeikhululamayangdi-mainkanolehTok Ku TuanBesandanTok Ku Palohtelahmencirikanzamanpemerintahanyangbercorak ‘ancient regime” di sampingke-unggulan “Danul Iman’ yang telah mencirikan gagasanmasyanakatRabbani.

Di negeriKedah,perananguru-ulamatelahmenyumbangkanke-padapembangunanmasyanakatMelayu-lslammenenusiinstitusi pen-didikan di pondok-pondok.Hubungangolonganpemerintahdenganguru-ulamamenampakkanorganisasiyang diadakan secanaperibadidantidak nasmi. Di negeriJohor,perkembanganperanandan institusi“Penasihat”telah mencapaiperingkatyang agakformal apabilakera-jaan yangdianggotai sebahagiannyaoleh ehit agamamenggubalPer-lembagaan1895.Dengantermaktubnyaperlembagaantersebut,agamaIslammenjadiagamarasmibaginegeriJohor,di sampingmencorakkanstruktunnegeripadatahapawal pentadbinanagamayangberbentukbi-roknasi.

Nota‘Lihat artikel H.B.Hooker, ‘MuhammadanLaw and Islamic Law”, dalam Hooker,

H.B. (ed.)l984.islam in SoutheastAsia, Leiden,EJ.Brill, him 170—174.2A1-Quran, SurahIV, Ayat 59.SejarahMelayumi dikenali juga dengannama SuIa-

latusSalaiinyang telahdiselenggarakanolehR.O. Winstedt, ‘The Malay Annalsor Seja-rah Melayu. The EarliestRecensionfrom MS no.18 of the RafflesCollections in the Li-brary of the Royal Asiatic Society, London, Journal of the Malayan Branch RoyalAsiatic Society,Vol.16,Pt.3, 1938,hIm 144. Ayat al-Qurantersebuttelah disentuhdalamSejarahMelayuuntuk menyokongkedudukan raja Melayu-Islam dalamstrukturpemerin-tahan tradisional. DengankedatanganIslam sebagaimanayang telah dirakamkandalan~Hikayat Raja-RajaPasaibahawa Merah Silu iaitu Raja Melayu PasaiyangmerupakanpemerintahMelayu tradisional yang mula-mula menggunakangelaran sultan dan diisyti-harkansebagaiZiiiui ‘Lahifil Alam(BayanganAllahdi Dunia). BacaA.H. Hill, Hika-yat Raja-Raja Pasai’,JMBRAS,Vol.33, Pt.2, 1960, Mm 57—58. Di negeriTerengganu,Kedah danJohor terdapat warisanpemenniahanbercorakIslam yang merujuk sultanSe-bagai “Khalifah sebagaimanayangterdapatdalam wang emasyang telabditemui olehpengkaji sejarahpurba. Lihat artikel W.W. Shaw and Mohd. Kassim Hail All, 1971.Coins of North Malaya, Kuala Lumpur, Muzium NegaraMalaysia, hIm 12—13. UntukmendapatkansatuperbincanganmengenaiIslamdanNegaraMuslim dalam konteks alam

222


Melayu-Islamdi AsiaTenggara,baca artikel A.C.Milner, “Islam andthe Muslim State’,dalamHooker, Islamin SoutheastAsia, him 23—49.

:~UI £~I~JIi1,~iI~ lj~.UIII ~.

4Al-Quran.SurahCIII, Ayat 1—3.

t~, L...1I J,.4), a~U�J~~ 3~~L~i

6Lunas-Iunastersebutterdapatdalamundang-undang asasnegeri Terengganu,Ke-dabdan Johor. a)Undang-undangTubuh bagi Kerajaan Terengganu(1911)yang dinama-kandalamBahasaArab: ItqanualMu/ukBitadils Suluk(Jawi). b) Undang-undangMah-kamahTerengganu 1881—1918. c) R.O.Winstedt, “The Kedab Laws”, JMBRAS,Vol. VI,Pt.2. 1982, hIm 1—44 telahmembuatrumusandan terjemahan ke atasundang-undangne-gen Kedah: i) Undang-undangPelabuhan1060 H; ii) TamberaDatuk SenPaduka Tuan1078H; iii) Hukum KanunDatuk Kota Star iv) Adat Bunga Emas, AIat Kerajaan PathMasa Tabal Orangdan Adat Meminang; dan v) Undang-undangTahun 1199 H. c) Un-dang-undangTubuh Kerajaan Johor, 1958.

7Darisegisosiologi,pembahagiangolonganelit dalam konteks sesebuahmasyarakatbelch dilakukan berlandaskanperanan mereka dalam struktur masyarakat.Lihat T.B.Bottomore, 1964. Elites and Society , London: Penguin Books, hIm 8—11, khususnyamengenaiperanan elit dalam menjamin perimbanganmasyarakat (social equilibrium).Perananaim ulama sebagaicut dalammasyarakatMelayu-Islam sebenarnyadapatditin-jau daripadapelbagaiaspek.Lihat misalnyaperananseorangtokoh ulama di negeriKe-dabpath akhir abad ke-19dalain anikel Ishak Mohd. Rejab, “Tuan Husain bin Mohd.Taib aJ~Mas’udial-Banjari”, MemperingatiTokoh UlamaSilam,Fakulti PengajianIslam,Bangi: Universiti KebangsaanMalaysia, 1979., him 4—17.

tltqanul Muluk, Fasal51. Namun begitu, J.M.Gullick, 1958. TheIndigenousPoliti-cal Systemsof WesternMalaya, London:The Atfflone Press,hIm 139, berpendapatba-bawawalaupunagamaIslam merupakan agamaorang Melayu tetapiagamaIslambukan-lab ‘a statereligion”. Justru keranaitu Mimer bersetuju denganpendapat itt, danmenulis,“J.M.Gullick, for instance,in his analysisof four nineteenth-centuryMalay states,con-cluded that Islam wasnot to any significant extenta statereligion. Mimer, “Islam andtheMuslim State”, hIm23.

9ltqanul Muluk, Fasal 1, Ceraian8.

t0Ibid.,Fasal 1, Ceraian7.

1tIbid.,25&27.12Jbjd., Fasal37.

223


13Abeullahbin Ali, ‘Peranandan PengaruhUlamaSayid Abdul Rahmanbin Mu-

hammad Al-Idrus dalam SejarahKemasyarakatanTerengganuPertengahanAbad ke-19hingga tahun 1920-an”, Latihan Ilmiah SarjanaMuda SasteradenganKepujian, JabatanSejarah, Universiti Kebangsaan Malaysia, Kuala Lumpur, 1975/6.Untuk mendapatkangambaranumum mengenaikedudukan ulama dalam masyarakat pada akhir abadke-19,baca Shaharil Talib, 1984. After Its Own Image: The TerengganuExperience,1881—1941, Singapura: Oxford University Press,.Bab 1 1& passim.

‘4Shaharil, After Its Own Image,him 26.

t5Ibid.

t6Lihat L.A.Mills, 1966. British Malaya1826—1867.Kuala Lumpur, Oxford Univer-sity Press.

171sudiplomasi kapal perangBritish di negeriTerengganu telah dibincangkan de-ngan panjang lebar dalamParlimentaryPapers,Vol.43, 1863 yangdiulas oieh Shaharil,After Its Own Image,hIm 42, n.k. 89.

‘tJang Aisjah Muttalib, 1972. PemberontakanPahang 1891—1895,PustakaAmanPress,BabIV & V.

‘9Hugh Clifford, “A Journey through the Malay Statesof Terengganu and Kelan-tan”, TheGeographicalJournal, Vo~IX, No. 1, 1897,Mm 1—37. (Mikrofllem di perpusta-kaanUniversiti Malaya,Kuala Lumpur.)

20Aisjah, PemberontakanPahang , hlm 218, menulis: “Ungku Sayid telah mem-bangkitkansemula semangatpejuang-pejuang Pahangdan menyeru perangsabil mela-wan kaum kafir”. Gambarantentang kehidupan Tok Ku Paloh telah dirakamkanolehClifford seperti berikut: “The saint lives secluded in the retirement of a shady sleep-steepedvillage. He is rich in flocks andherds, loves his fruit groves and his flowers, issurroundedby a number of youth who sit at his feet andrun quickly to do his bidding,andweekly he preaches after the Friday congregationalprayersto throngs of devotes.”LihatBush-Whacking,London: Heinemann, 1939,him 78—9.

2tLihat kertaskerjaDato’ Haji Mohd Salehbin Haji Awang, “Perkembangan PenulisanKreatif Sasteradi Terengganusebelumdan sesudahPerangDunia Kedua hinggasebelumMerdeka”, SeminarMenyambutlOtahunPELITA, KualaTerengganu,Mel 1975.

~Lihat Hashim@Wan Hussin bin Wan Embong, “Satu AnalisaPemikiran dan Pc-rattan S~yidMuhammad bin Zayn al-’Abidin (Tok Ku Than Besar Terengganu) dalamPerkembangan Islamdi Terengganu 1209H/ 1795M — 1295H/ 1878 .M”, LatihanllmiahSarjana Muda Pengajian Islam, Fakulti Pengajian Islam, Bangi: Universiti KebangsaanMalaysia, 1982/3.

23Lihat al-Ghazali, Abu Hamid Muhammad bin Muhammad, 198b. Ihya U/u-mud’din,Menara Kudus, (Terjemahan) Jill, hIm 25.

MShaharil,After.ItsOwn Image,him 27.25Abdullah, “Peranan dan PengaruhUlama”, him 79—80.

26~jsalabmi sedangdikaji oleh ShafieAbu Bakar,JabatanPersuratanMeiayu, Uni-

versiti KebangsaanMalaysia, Bangi.27CO~~jenerasi Rabbaniyang muncul di negeri Terengganupadaakhir abadke-19

224

KONSEP,PERANAN DAN INSTITUSI PENASIHAT

telahdihuraikanoiehHashim, ‘PemikirandanPeranan”,him 290.2tBaca Timah Hamzah,1981. PemberontakanTani 1928 Di Terengganu,Kuala

Lumpur: Dewan BahasadanPustaka.29Ishak ‘Tuan Husain”, hIm 5. Huraianyang agaklanjut mengenaiperananinstitusi

pondok dalam masyarakat negeri Kedah path akhir abad ke-19dan segiantropologi,Ii-hat ShanifahZaieha binti SyedHassan,“From Saintsto Bureaucrats: A Study of the De-velopment of Islam in the State of Kedah Malaysia”, tesisDoktor Falsafah yang belumditerbitkan, Cornell University, 1985, Bab III.

30ShanifahZaleha,“From Saintsto Bureaucrats,’ passim.

31Lihat artikel Ahmad, Abdul GamiHaji Said, “Keperibadian dan Prmnsip HidupTuan Husain’ MemperingatiTokohUlamaSilam, 1979,hIm 18—19.

32ShanifabZaleha,“From Saintsto Bureaucrats,” hIm 97—8.

33Milner, “Islam andthe Muslim State”, him 44.

~R.J. Wilkinson, “Malay Customsand Beliefs”, JMBRAS,Vol. XXX, Pt 4, 1957,hIm 40.

35Gullick, TheIndigenousPolitical Systems,hIm 139.

36lshak,“Tuan Husaln”, him 19, menulis: “Tuan Husain,setelahpulangdan Mak-kah, terusmengajardi sekolahpondokdatuknyadanmempertahankanprinsip hidupnyayangtidak mahu makan gaji. Beliau teiahdua kali ditawarkan jawatan olehkerajaan Ke-dah, namun kedua-duatawaran itu ditolaknya”. Pertama, jawatan MuM danyang kedua,jawatan Syeikhul Islam. Ini berlaku padatahun 1890-an.Dalam sejarah hidup Tuan Hu-saln, peranan yang paling menonjol adalahdalam bidang penulisandanpendidikan. Ke-banyakantulisan beliau berbentuk nasihat, contohnya terdapat dalam Kitab TanbihAl-Ikhwan(Jawi) yang diterbitkan di Kuala Kangsar pada 1 Syawal 1354H.

37W.M. Watt, 1970. Islamand the Integration of Society,London: Routledge andKegan Paui,him 19—22. PeriembagaanMadinah telahditeijemalfke dalam bahasaIngge-nsolehWatt, Muhammadat Medina,him221—5.

3tFawzi Basri dan Hasrom Haron, 1978. SejarahJohorModen,1855-1940: SuatuPerbincangandan PelbagaiAspek,Kuala Lumpur: Jabatan Muzium, hIm 176—7. Keba-nyakandokumenmengenaiJabatanAgamayang terdapat di Arkib Negara,Johor Bahrubermuladan tahun 1916. Dokumen yangmenyentuh JabatanAgamasebelumtahun 1916belch didapati daripath Surar-suratPelbagaidanTitah Perintah di sampingStraitsCa-lender andDirectory 1973. Sumber yang terakhir itu disimpan di Perpustakaan NeganaSingapura.

39Undang-undangTubuh Kerajaan Johor 1895, Fasal 57: “Adalah yang dikatakan“Agama Negeri’ bagi jajahan dan kerajaan Johor mi iaitu agamaIslam maka yang demi-kian hendaklah agama Islam itt, berpanjangan dan berkekalan selama-lamanyamenjadidan diakui dandisebut AgamaNegeri” yakni tiadalah sekali-kali belch sebanangagamalain dijadikan atau disebut agamanegeri sungguhpun segalaagamalain adadibenan de-ngan aman dan sempurna belch diperagamkandalam segaladan segenapdaerahtaldukkerajaan Johoroleh orang-orangyang beragamakandia”.

40DaIam beberapapertemuan denganseorang pengkaji yang sedangmengkaji men-genai teks perundangan Meiayu-Islam iaitu Abu HassanSham berpendapat bahawa ka-

225


ranganRaja Au Haji berjudulThamaratulMuhimahmerupakansalahsatu sumber ter-panting Undang-undangTubuh Kerajaan Johor 1958.

41Lihat Mimer, “Islam and the Muslim State”, him 35.

42Undang-undangTubuhKerajaanJohor1895, Fasal 59,60& 61.

43Fawzi, Johor, hIm 178, memetik surat Dato Amar kepath Ungku MuhammadKhalid, 22 Disember1895.

~ memetiksuratDato’ Aman kepadaUngku Ismail, 12 Mei 1895.

45mid.~Undang-undangTubuh Kerajaan Johor 1895 mengandungi tanda tangan mereka

yang menunjukkan bahawamerekaadalahAhli Majlis Mesyuanat Kerajaan.

226

A. E.H. Anson,95, 96,98, 99A. H.Everett, 158Abang,150, 152AbangGundam,136AbangKassim, 144Abas, 103Abdul Rahman,161Abdullahb Abdul Kadir Munsyi, 8Abi Madyan, 192Abu Mansural-Maturidi,203Abu Yazid al-Bistami,201Acheh,88, 108, 187, 205Afrika, 3Ah Sin, 106, 108, 109Al-Durratal-Fakhirat(aqidah),189Al-Fawa’id Ii al-SalatWa al-Aw’id, 189Al-hal walaqad,221Al-i unid, 201A1-Kamshakanawi,202Al-Suhrawadi,202Al-Tamhid,202Al-Tauhid, 199Aliran al-Muhasibi,191Aliran Qadariah, 197Alur Setar, 218Amerika, 205Aminnudin Baki, 40

INDE KS

Andak, 102Antok, 77Anwaral-Qudsiyyah,202Arab, 15, 29,40Arab-Hadramaut,214AsiaTenggara,14,205AsmakBadr,205Awang, 104Awang Ibrahim, 105, 107, 109Awarif al-Makarif, 202Awliyaiyyah, 197

BabHarap, 192BagindaOmar,92,93,94Bajau,132,157,158,159,161,162,165,172Balangnini, 132Balleh, 150Bangkok,91, 121, 122, 124, 125, 126, 127Banting, 136BatangLupar, 136, 150Batu Pahat,15Bawl, 100, 101, 106Beaufort,176Beladau, 205Belanda,88, 205Belayong,177Besut,92

227

INDEKS

Betong, 150Bidayatal-Hidayah,191Bilit, 168Bintulu, 149Birch, 163, 164, 174Birmingham,29Bisaya,132BishopMacDougall, 139Bogol, 177Bozzolo,30, 31, 35British, 1, 12, 13, 16,.31, 88, 94, 95, 96,

97, 98, 99, 119, 120, 121, 123, 140,172, 185, 203, 204, 212, 215, 216,219, 220

Brooke,132, 133, 136, 137, 138, 140, 141,142, 143, 148, 149, 153, 154, 155,156, 160, 175, 176

Brunei, 29, 134, 135, 136, 138, 140, 141.172, 176

Bujang, 107Bukit Bayas,188Bukit Losong,204Bukit Merah, 19Bukit Merak,91Bungaemas, 36Bun~amas, 21Burma,21Buruh kerah,4

C.A. Lockard,135C. W. C. Parr,166ChabangTiga, 190, 192ChaoPhrayaNakhon,121ChaoPhrayaZai,125CharlesBrooke,138,139,140,145,146,147,

148,149,150,151,152,154,155,156CharlesKeun, 105CheKu WanTeh,90CheSeni,92CheWanAbu Bakar,98Chenor,93Chohong,99,100,101,102Chulalongkorn,121, 122, 124, 125, 128Cina, 6,7, 13, 14, 15, 26, 29, 36, 149, 166Clifford, 24, 25, 37, 39,43,45

Cowie, 165Crawfurd,27Cukai kepala,4Cukai, 3,4, 15,20,22,34,41,44

D. J. Jerdine,172DaengAbu Bakar,98Dapak,161DatoAgasi,168DatoSyedSalim,221DatuAmir Bahar,158DatuBaronVonOverbeck,160DatuHadji, 139DatuKurunding, 161, 162Datu Merpati, 134DatuPatinggiAll, 141, 142DatuPatinggiGapur,141, 142DatuRoumbangong,157DatuTemenggung,157DatuTemenggungGumbah,161Datuk Inas, 103, 106DatukJohol, 103, 109Datuk Sen Diraja,35Daud, 103David Wong,42, 43Dayak, 135, 176Dedap,105Diya’ Uqud al-DurrataynfiTanjamat Kali-

matay al-Shahadtayn(dua kalimahsyahadah),189, 190

Dodge,26Duaun,168DusunDedap,102Dusun,157, 158, 165, 167, 172

E. A. 0. Stuart,58E. P. Guenitz, 171Edwards, 139Elopura, 161EmaunJelance,161Endau, 92Engku Ahmad,102Engku Kota, 90EngkuMuhammadKhalid, 221Engku PasirMas,88

228

INDEKS

Engku Senik, 90,91Engku Sen Indera,34England,146Eropah,4, 105, 140, 143, 147, 148, 149,

150, 151, 152, 156, 162, 163, 164,167, 174,203.204, 205. 220

Fathal-Malik al-Majid (Ubat-ubatan),189Fathal-Musih,203Filipina, 205FrankSwetthenham,8, 128Fususal-Hikam,203

GabenorBonham,95GabenorC.V. Creagh,164GabenonPearson,170, 171GabenonSir William Jervois,96GabenorTreachen,158GabenonW. F.Robinson,96Galas,19,26,90Ganchung,92Gemir, 99Graham,38, 43,45Gunsanad,168

HMS Chaiybdis,139HMS Dido, 137H. L. Leicester,157, 158Habib Shaikh, 168Haji Abdul Rahman,221Hail Abdul RahmanLimbong, 190,204Haji Abdul Samadbin MuhammadSaleh

(Tuan Tabal),192Haji AbdullahChik Hok Patani,204Hail Abu Bakar, 168Haji BuaHassan,142Hail Hasan,106, 107, 108, 109Haji MohammadNoon,168Hail MuhamedArshad,167, 171Hail Muhammadbin Abdul Malik, 216Haii MusaAbdul Ghani,204Hail Pati, 165, 168Haji Salehudin,168Haji Sandukung, 168Hail Sudin,143

Haji Wan Abdullah bin MuhammadAmin(TokSyeikhDuyung),190, 192

Haji WanEmbongPaloh,204Haliyyah, 197Hambaabel, 3,39,47,48Hambaberhutang,3, 39, 47,48Hambadiranggak,40HambaHabsyi,40Hambahulun, 40Hambaserah,40Hambatawananperang,40Hidayatal-Ikhwan, 189Hidayatal-Salikin, 191HikamMelayu, 191, 192Hikayat Seri Kelantan,34Hisn Allah al-Hasin,199HsiehChing-Kao, 26Hubbiyyah, 197Hugh Clifford, 4, 215Hugh Low, 31Hulu Kelantan,90Hulu Terengganu,190Hululiyyah, 197Huriyyah, 197Husul al-Naiahfi-Ahkam al-Nikah(membi-

carakanperundangannikah). 189

I. D. Black, 1711. S.Bond,96Ibahiyyah,197Iban, 136, 137, 139, 148, 149, 151, 152Ibn al-Muqri,202Ibn Arabi, 196, 199, 203Ibn AlailIah, 191, 202Ibn Taimiyah,191Ibrahimal-Jill, 199Ibrahim al-Liqani,202,203Idaan,132Igan, 139Ihya’ Ulum al-Din, 191, 203Ilhamiyyah, 197Illanun, 132, 157, 159. 165ImamAhmad, 202Imamal-Ghazali,191, 192, 196, 202, 203Imamal-Haramyni.,202

229

INDEKS

Imam Fakhru’lRazi,202ImamMohammad,168lmam Nawawi,193, 202ImamQurtubi,202Imaum, 108, 109India, 14, 15, 29, 35,43Indonesia,7, 35,43,206Inggeris, 19Insol, 154Izzudinbin Abdul Salam, 193, 202

J.D. Douglas,96J. M. Gullick, 3J. SpenserTnimingham,200Jabaniyyah,197Jahmiyyah,197Jalaal-Qulub,192JamesLow, 7, 121Jawahir aI-Saniyyah (mengenai aqidah),

188Jawharatal-Tauhid,203Jementah,99, 100, 101, 107Johor,15, 16, 88, 89, 93, 94, 95, 97, 98.

99,212,213,214,220,222JohorBahru,100Junaydal-Baghdahi,202

K. S. Jomo,41,42Kabong, 150Kalaka, 149, 150KampungGelam,100, 105, 106, 108KampungLaut, 19KampungPaloh,190, 192, 193KampungPekan(PasirPekan),91KampungSenman,157KampungTimbong,161Kanowit, 150Kanzal-Minan, 192Kanz al-Ula (mengisahkanriwayat Nabi

Muhammad),188KanzAllahal-Akhbar,199Kawang,176Kedah,5, 7, 8, 13, 16, 21, 22, 68, 88, 89,

119, 120, 121, 122, 123, 124, 125,126, 127, 128, 212, 213, 214, 217,

218,200,222Kedayan,132Kelang,88Kelantan,3, 5, 7, 8, 10, Il, 14, 16, 18, 19,

20, 21, 22, 23, 24, 25, 26, 27, 28, 29,30, 32, 33, 37, 38, 39, 40, 41, 43, 45,46,47,48,88,89,90,91,122,190

Kemaman,92, 93KeppelSelatan,167, 171Keppel Utana, 167KerajaanMoghul,35Kerian,121Kesang,15Kessler,22,32KhaliI, 101Kharijiyyah, 197KhatibDenus,100, 102, 106Kinabatangan,168KotaBelud, 165KotaBharu,14,20,21, 28, 31, 32, 34,45KotaKubangLabu,88Koyan,8, 24KualaBerang,205KualaCheka,93KoalaKesang,96, 99, 100Kuala Pahang,94KualaSedeli,94KualaTerengganu,11,14,188,190,205,215Kuantan,92KubuKanowit, 139Kuching, 135, 136, 138, 141, 142, 143,

145, 147, 148, 152Kudat,168Kulintud, 177Kulup Takat, 103Kweng,20, 78

Labuk,165, 168LahadDab, 168Laidlaw, 28Lambor,91Lantagon,177Latifat al-Akhfa, 202Latifat al-Khafiyy,202Latifat al-Nafs,202

230

INDEKS

Latifat al-QaIb,201Latifat al-Roh,201Latifat al-Sirr, 201Lawas,176Layut, 101Lebai Abdul Rahman(Tok Janggut),190,

204Lebir, 19Legeh,99Lenga,101Liaw, 57Lim TeckQhee,41,42Limbang, 149Lingga,98Linggi, 14Lockard,154London,98, 122Long Ahmad,90,91Long Denaman,88Long Ghaffar,88Long Jinal(Long Zainal), 90, 91Long Muhammad,88,90LongSenikGagap,91Long Tan.90LongYunus, 19, 89LongYusof, 90LordCarnavon,96LubokAntu, 152LubukBandan,100,101,102,103,104Lukut, 14

Maanij al-Lahfan, 186, 191, 192, 193, 194,202,217

Madinah,220MaharaiaAbu Bakar, 94, 95, 96 .98, 99,

100, 101, 102, 105, 109MaharajaAlam, 165MaharajaPerbaJelai,93Maharajalela,101, 102, 105Makkah,188, 190, 192,218Malaysia,206Mat Salleh,176Mat Sedih,93Matu,149Maxwell, 41,42,60, 70,77

MazhabAsharl,191Mazhablbn Habal,191Melaka, 12, 14, 15, 88, 89, 94, 95, 96, 97,

98, 106, 107Melanau,154Melanau-Islam,154Melayu, 5, 6, 7, 9, 13, 14, 16, 18, 23, 29,

48, 149, 193,219Melayu-Islam, 132, 133, 134, 135, 136,

137, 138, 140, 141, 147, 150, 151,154, 155, 156, 157, 167, 172, 177.187, 212, 213, 214, 216, 217, 218,220,221,222

Mering, 101, 102Minhaj al-Abidin, 191Mohd. Lana,142Montesquieu,186Muar, 15, 89, 94, 95, 96, 98, 99, 100, 105,

106, 107, 108, 109MuhyiddinIbn Anabi,202Mujarrabatal-Fawa’id,189Mujassamah,197Mukah,138, 139, 149, 150Mukhtasar,189MunsyiAbdullah,23,24,27,28, 29. 30,37Murjiyyah, 197Murut, 157, 172, 177Mutakasiliyyah,197

Nabi Muhammad,189, 195, 198,200,201Nakhonsitammarat,91Nanang,154Naning,88Narathiwat(Menara),91Nasafi,202Nasihatal-Mu’minin,205NegeniSembilan,5, 15, 26, 88, 89, 96Negeri-negeriMelayu, 2, 3, 10, 12, 14, 15,

30, 41, 42, 47, 58, 79, 119, 185, 186,204,214

Negeni-negeriSelat, 12, 15, 95, 98, 120,121, 124, 127

Newbold,26, 29,30Nyalas,101, 197

231

INDEKS

OrangBatak,3OrangKayaChenor,93OrangKayaSyahbandar,93OrangKayaTemerloh,93OrangMelayu-Brunei,132Orangmerdeheka,39Oya, 138, 139, 149, 154

PadangJuling, 104PadasDamit, 176PaganRuyong,136Pahang,5,6,7,11,14,15,22,29,30,89,92,

93.94,107,190,212,215.216,217Paitan,168Pajakanmonopoli,4Panchor,19PangeranAbe.Rauf,158PangeranErsat,138, 139PangeranHaji Oman, 165, 167, 171PangeranMatali, 152PangeranMatusin, 138, 139PangeranMohd.Abbas, 165, 167, 171PangeranNipa,138, 139PangeranShahbandar,176PanglimaBesarSenchu,100, 102, 108PanglimaBesarYusof, 102, 104PanglimaDalamLamat, 102,104PanglimaDalamLawit, 101PanglimaIsa, 104PanglimaKiang, 168PanglimaKiri Awang, 102, 104PanglimaMohammadSalleh, 168PanglimaNaii, 168PanglimaPerangIsa, 102PanglimaUdang, 165Papar,157, 158, 168PasirMas,21,91PasirPutih,21Pataiil,7, 8, 21,90,188PawangJuling, 101PawangPerak,108PawangSetu, 101Penampang,168PenghuluAdam,99PenghuluBesarKhamat,101

PenghuluBesarKhatib Derus,101PenghuluHahsim,99PenghuluKhamat,99Pen~huluKhamis,99PenghuluRahmat,99PenghuluSeman,99PenghuluSenchu,99, 101, 103PenghuluSubuh,99PenghuluSudin,99, 101PenghuluTanjung,107Perak,5,7, 8, 12, 13, 14,26,38,40,88,89,

121,212PerangMoan,89,97PerangSabil,217Perlis,8, 16, 88Persuruhjaya-ResidenSiam,45PhayaPhiphithPhakdiSenSultanMuham-

madRatnaNuchitSandSunthonBowo-noWangsa,91

PhrayaRitthisongkhram,125Phraya SunthonThibodi SrI Sultan Dewa

Maharaja,91PhrayaZai,125, 128PiagamDiraja,157, 158Pole-Evans,144Pontlan,15Portugis,88ProvinceDent,167Pulai,28Pulangga,177PulauBintan,98PulauManis, 205PulauMindano,205PulauOmaddal,162PülauPinang,8, 14, 15, 124, 126Pusa,150PutraKromluangDevawongse,126

QueenVictoria, 95

l~abbanI,217,222Rafldiyyah, 197RaiaAbdullah,88RajaChik, 91RajaIsmail, 88

232

INDEKS

RajaMahdi,88RajaMudaHashim,136RajaPanjangRambut,109Rajah,144, 145, 146, 147, 153RajahBrooke.175Rajah Putih, 140, 175Rawdal-Talib,202Relau,102Reng,99Riau,92,94Ringkai, 154RobertMeade,96Rundum,177

Sabah,132, 133, 157, 158, 160, 163, 176Sadong,137, 138, 149SahIIbn Abdillah al-Qustari,203Saibuni(Teluban),91Saidi Muhammad Madzhar al-Ahmadi,

190.192,202SaldinaAll, 201Salleh,104Sandakan,158, 159, 161Sangota,14Santubong,134Sarawak,132, 133. 135, 137. 138, 139,

140 142, 145, 146, 148, 149, 154,155, 157, 158, 160, 175

Saribas,149, 150, 154Sarlkei,139Sayid Abdul Rahmanbin Sayid Muham-

mad (Tok Ku Paloh), 186, 188, 189,190, 191, 192, 193, 194, 195, 196,197, 198, 199, 200, 201, 202, 203,204,205,215,216,217,222

SayidAhmad (TokKu Melaka), 188, 189,190

SayidAhmad Zaini Dahlan SayidAbdul-lah al-Zawawi,190

Sayidal-Idrus, 187SayidMuhammadbin Zainal Abidin (Tok

Ku Tuan Besar),188, 189, 190, 205,216,222

SayidMustaffa(TokKu TuanDalam),188SayidSagapbin SayidAbdul Rahman,204

Sayral-Salikin, 191Sebang,101Segamat, 102ScjarahMelayu,212Sekling, 100, 106, 107Sekrang,136, 137Selangor,5,9, 12, 14, 26, 88, 89, 213SelatMelaka,95SemananjungKlias, 167SemananjungTanahMelayu, 1, 7, 11, 12,

122, 187Semporna,168Sepanyol,161, 205Serkam.107Setiu,124Setul,124Shadhili202Shajaratal-Mubarakah,199Shamrakhiyyah,197Shamsu,99SharlI Talib,216SharomAhmat,26, 27, 35Shibli, 202Siam, 19, 20, 21, 37, 88, 119, 120, 121,

122,123,124,126.127,215Sibu. 150Sibutu. 162Sindiket Dent, 157Singapura, 8, 14, 15, 21, 25, 28, 29, 30, 93,

94, 96, 100, 105, 106, 107, 108, 109,135, 138, 139

Sipitang,165Sir PeterBensonMaxwell, 100Sir WestRidgeway,165Sirahal-Nabawiyyah(seiarah),188Sistempajak,4SistemTorren,41Sokor,26St.John,139, 143Stamford Raffles, 94Sugut,168Sukau, 168Sullam aI-Tawflq, 189SultanAbdul Hamid Halim Shah, 59SultanAbdul Hamid,121, 126, 127

233

INDEKS

SultanAbdul Jalil RiayatIV, 98SultanAbdullah, 127SultanAhmadTajuddin,11, 121, 122, 123,

124, 125, 127, 128Sultan Ahmad Tajuddin Halim Shah, 59,

119, 121Sultan Alauddin al-Masik Billah al-

Manen,100SultanAll, 94,95, 96, 98,99, 109SultanDaud,91SultanDewa,34SultanHussin,95, 97SultanHusinMuhammadSyah,97SultanMahmud,93SultanMahmud111,98SultanMansor,45SultanMansurI, 89SultanMansur11,92SultanMuhamedShah,59SultanMuhammadI, 19, 20, 21, 34,89,90SultanMuhammadIl, 20,21.32,34,44,91SultanMuhammadIV, 38SultanMuhammad,(1826-1857)9,90SultanMuhammad,(1836-1839)92SultanMullammadShahI, 90SultanMohemadJewaZainal Abidin Mu-

azzamShah,59SultanOman,92, 215,216SultanRijaluddinMohamad,59SultanZainalAbidin I, 90SultanZainalAbidin II, 89Sultan Zainal Abidin III, 188, 190, 193,

204,215,216SultanZainalRashidII, 124, 127Sulu,132, 133, 161, 172Suluk,157, 158Sumatera,3Sumon,108SungalBaram, 149SungaiBaru, 15SungaiBatangLupan,149SungaiDatu,99SungaiMoan, 15SungaiPangalat,158SungaiPerah,15

SungaiPinang,91SungaiRajang,149SungaiSaribas,136SungaiSerting, 15SungaiSiput,102SungalSugut,176SungaiUjong, 12, 14,213Swettenham,42,43Syadhili, 191Syahrastan,202SyairPerangSabil, 205SyajarahTayyibah,199SyanlfAli, 157SyanifHussein,157SyarifMasahor,139, 140SyarifMullah, 136SyarifSahap,136, 137Syanikat BerpiagamBorneo Utara British,

157, 160SyedAbdul Samad,205Syeikh Abdul Kadir, 188Syeikh Abdul Malik bin Abdullab, (Tok

Ku PulauManis), 191,216SyeikhAbdul Samadal-Falembani,191SyeikhDaudal-Fatani,191SyeikhHusseinNasir(Tuan Hussein),197SyeikhNajamuddinal-Kubra,194

T.J. Newbold,5, 14Tahliyatal-wildan(fiqah), 188Tajliyyah, 196Takhliyyah,196Tambunan,176TanbihaI-Ghafilin, 189TanjungGading,99Tareqat Naqsyabandiyah,192, 194, 200,

201TareqatSyadhili, 191Targhibal-Ibid fi Qina’i Ratib al-Hadad(WI-

rid), 189Targhib al-Sibyan 6 Hifaz’ Aqa’id al Iman

(aqidah),189, 190Ta’rif aI-Khullan6 Tajwid al-Quran(taj-

wid), 189Tarjumanal-Ashwaq,202

234

INDEKS

Tawau,168Tayyibah, 199TelukDarvel,161,162,165, 168TemenggungAbdulRahman,94,97TemenggungAbuBakar, 98TemenggungIbrahim,94,95, 97, 98TemenggungKadir, 136Tempasuk,157, 165, 171Templer,143TengkuAbdul Aziz, 126, 127TengkuAbdul Hamid, 123, 124, 125TengkuAkib, 124TengkuAlam, 94,95,96,98,99,100, 101,

102, 103, 104, 105, 106, 107, 108TengkuAli, 97TengkuHusin,94TengkuKasim, 124TengkuLongHusin, 97TengkuMansur,92TengkuMudaChik, 90TengkuMuhammad,89, 90, 92, 109TengkuMuhammadHaji PanteKulu, 205Tengku Nong, 100, 101, 102, 103, 104,

105, 106, 107, 108, 109TengkuOman,91.92TepgkuSulong.90, 100, 103, 109TengkuYaakob,123, 124, 126, 127TengkuZainalRashid,123, ‘124Terengganu,5, c~,7, 8, 10, II, 13, 14, 16,

21, 22, 24, 26, 29, 30, 40, 88, 89, 90,91. 92, 93, 108, 185, 186, 187, 188,190, 191, 192, 203, 204, 206, 212,213, 214,215,216,217,220,221

Terusan,168Tetabuan,168TheHMS Kestrel, 161Tidong, 165, 172Tong.106Trusan,149TuanBesanWanFatimah, 94TuanNik, 1S9TuanSenikGagap,91TukChur,32Tuk Sutan,100, 103TukTaib, 93

Tumpat,21,91TunkuAntah,96

Ufti, 3, 47Ulil-Amri, 213Umbai, 15, 94,95, 96, 97,98Undang-undangDato’StarPadukaTuan,58Undang-undangDatukSeriPadukaTuan,8Undang-undangKedah,8,57,58,60,77,78Undang-undang Laut Melaka,59Undang-undangMelaka,57, 59, 67Undang-undangMelayu,60Undang-undang Nobat,59Undang-undangPelabuhan,58, 59

VynerBroke, 156

W. C.Cowie, 163W. H. Read,96, 105W. Hole, 102, 103Wakikiyyah,197Wan, 34WanAbas,100, 106, 107WanAhmad,92, 93,94WanAu,92,93Wan Chilee,103Wan Daud,100,101,106,109WanEmbong, 93WanHajar,123WanHashim,38,42WanIdris,93WanJab,123, 127WanKechut, 103WanKoris, 92,94WanKuning, 103WanMuhammadSalleh, 102WanMuhammad,93,94WanMutahir, 92,93, 94William Pretyman,157, 158, 162, 173William Prayer, 157, 158, 159, 160, 161,

162, 171, 173, 177Winstedt, 57, 58, 59, 67Wong Ling Ken, 29, 60Wujudiyyah,197Wyatt, 57

235

Masyarakat Melayu Abad Ke-19

Documents

Transcript of Masyarakat Melayu Abad Ke-19